गृह = ग्रहणे अद० चु० आत्म० सक० सेट्। गृहयते अजगृहत गृहयालुः।
गृह = न० गृह्यते धर्माचरणाय ग्रह–गेहार्थे क। इष्टकामृत्तिकादिरचिते १ गेहे। अर्द्धर्च्चादित्वादयमुभयलिङ्गः तत्र एकगृहे न० पुंलिङ्गस्तु बहुवचनान्त एव “तत्रागारं धनपतिगृहानुत्तरेणास्मदीयम्” मेधदू०। “जालागताभ्योऽधिगृहं गृहिण्यः” “गृहाणि नीब्रैरिव तत्र रेजुः” लिप्तेषु भासा गृहदेहलीनाम्” गृहैर्विशालैरपि भूरिशालैः” माघः। चु० गृह–ग्रहणे कर्मणि अच्। २ कलत्रे “न गृहं गृहमित्याहुर्गृहिणी गृहमुच्यते” इति स्मृतिः। ३ नामनि शब्दर० ४ मेषादिभवने राशौ च। गेहनिर्माणप्रयोजनमाह वशिष्ठः “वास्तुज्ञानं प्रवक्ष्यामि यदुक्तं व्रह्मणा पुरा। ग्रामसद्मपुरादीनां निर्माणं वक्ष्यते मया”। भवि० पु० “गृहस्थस्य क्रियाः सर्व्वाः न सिध्यन्ति गृहं विना। यतस्तस्माद् गृहारम्भप्रवेश समयं ब्रुवे। परगेहे कृताः सर्वाः श्रौतस्मार्त्तादिकाः क्रियाः। निष्फला स्युर्यतस्तासामधीशः फलमश्नुते” तत्र ग्रामादिभेदे पुरुषभेदस्य शुभाशुभं राशिभेदेन द्वारनिवेशनञ्चोक्तम् “यद्भं द्व्यङ्कसुतेशदिङ्तितमभौ ग्रामः शुभोनामभात्स्वं वर्गं द्विगुणं विधाय परवर्गाढ्यं गजैः शेषितम्। काकिण्यस्त्वनयोश्च तद्विवरतो यस्याधिकाः सोऽर्थदोऽथ द्वारं द्विजवैश्यशूद्रनृपराशीनां हितं पूर्वतः” मु० चि०। “व्यवहारप्रसिद्धं यन्नाम (नीलकण्ठः) इत्यादिकं तस्यावकहडचक्रानुसारेण यदनुराधादिकं नक्षत्रं ततो यद्वृश्चिकादिराशिः स्यात्तन्नामभमेवं यस्मिन् ग्रामे नगरे वा बस्तुमिष्यते तस्य (चरणाद्रिः) इत्यादिकं यन्नाम तस्माज्जातो यो राशिर्मीनादिस्तद्ग्रामभम् एवं नामभद्वयं ज्ञात्वा नामभात् पुरुषनामराशेः सकाशात् यद्भंयस्य ग्रामस्य भं राशिः यदा द्वितीयो नवमः पञ्चमः एकादशसङ्ख्योदशमश्च स्यात्तदासौ ग्रामः स्वस्य शुभो फलदाता स्यात् अन्यथा न भवतीत्यर्थः। यथा नीलकण्ठस्य वृश्चिकराशितः पञ्चमोमीनराशिरतश्चरणाद्रिर्नीलकण्ठस्यं वासयोग्यः सन् शुभफलदो न वाराणस्यादिः। उक्तञ्च मुहूर्त्तमार्तण्डे “नामर्क्षात् द्विसुताङ्कदिग्भवगतो ग्रामः शुभोनाऽन्यथेति”। अत्र काकिण्यादौ नामराशिरेव ग्राह्यः। उक्तञ्च “काकिण्यां वर्गशुद्धौ च वादे द्यूतेस्वरोदये। मन्त्रे पुमर्भूवरणे नामराशेः प्रधानतेति” अथ ग्रामात्मनोरुत्तमर्णत्वमधमर्णत्वं चाह स्वं वर्गमिति। वर्गास्तु “अकचटतपयशाः खगेशमार्जार सिंहशुनाम्। सर्पाखुमृगावीनां निजपञ्चमवैरिणामष्टौ” इत्युक्तास्तत्र यस्य पुंसः यत्संख्याकोवर्गोगरुडादिः स्यात्तद्वर्गसंङ्ख्यां द्विगुणां विधाय कृत्वा परस्य ग्रामस्य वर्ग संङ्ख्यया आद्यां च कृत्वा गजैरष्टभिः शोषितमवशिष्टन्ताः काकिण्योज्ञेयाःपुंसः। एवं ग्रामस्यापि स्ववर्गसंङ्ख्यां द्विगुणां कृत्वा परस्य पुंसः वर्गसंङ्ख्यया युक्तां च कृत्वा गजभक्तावशिष्टाःग्रामस्य कादिण्यो भवन्ति एवमनयोः पुरुषग्रामयोः काकिण्यःस्युः। तत्र तद्विवरतः पुरुगकाकिणीनां ग्रामकाकिणीनां विवरमन्तरन्तस्मिन् क्रियमाणे यस्य ग्रामस्य दातृत्वात् पुंसः काकिण्याविशेषे पुंसोद्रव्यहानिः। ग्रामस्य प्रतिग्रहीतृत्वादित्यर्थः। यथा। नीलकण्ठस्य वर्गः सर्पः तत्संङ्ख्या ५ द्विगुणा १० चरणाद्रेर्वर्गःसिंहस्तत्संङ्ग्यया ३ युक्ता १३ गजभक्तशेषं ५ नीलकण्ठस्य काकिण्यः। एवं ग्रामवर्गसङ्ख्या ३ द्विगुणा ६ नीलकण्ठवर्ग ५ सङ्ख्यया युक्ता ११ अष्टभक्ताघशेषं ३ ग्रामस्य काकिण्यः द्वयोरन्तरे शेषं २ नीलकण्ठस्य दातृत्वात् स्वद्रव्यहानिरित्यर्थः। उक्तञ्च “स्ववर्गं द्घिगुणं कृत्वा परवर्गेण योजयेत्। अष्टभिस्तु हरेद्भागं योऽधिकः स ऋणी भवेत्” इति। इतोऽन्यथाहुः कश्यपवशिष्ठनारददाः “अकारादिषु वर्गेषु दिक्षु प्रागादिघु क्रमात्। गृध्रमार्जारसिंहाश्वसर्पाखुगजमेषकाः। दिग्वर्गाणा मियं योनिः स्ववर्गात्पञ्चमो रिपुः। रिपुवर्गं परित्यज्य शेषवर्गाः शुभप्रदाः। साध्यवर्गं पुरः स्थाप्य पृष्ठतः साधकं न्यसेत्। विभजेदष्टभिः शेषं साधकस्य धनं स्मृतम्। व्यत्ययेनागतं शेषं साधकस्य ऋणं स्मृतम्। धनाधिकं स्वल्पमृणं सर्वसंपत्प्रदं स्मृतम्” इति। गृघ्रोऽत्र गरुडः गरुडसर्पयोर्महावैरसत्त्वात् साध्य इत्यर्थः। साध्यो वासयोग्यो ग्रामादिस्तस्य वर्गं वर्गसंख्यां पुरः संस्थाप्य साधकस्य नीलकण्ठादेः वर्गसंख्यां पृष्ठतोन्यसेत्। एवं विशिष्टोऽङ्कोऽष्टभिर्भक्तः शेषं साधकस्य ऋणं स्यात्। यथा साध्यवर्गसंख्या ३ पुरःस्थापिता साधकस्य ५ वर्गसंख्या च पृष्ठतः साचैवम् ५३ एतास्त्रिपञ्चाशत् अष्टभक्तावशिष्टं साध्यस्य ५ धनं साधकस्य साध्यस्य च संख्या विपरीतस्थापित ३५ अष्टभक्तं शेषं साधकस्य ३ ऋणं स्यात्। अथ द्वारनिवेशनमाह। अथेति। द्विजादिराशिमतां पुंसां क्रमेण पूर्वतः प्राच्यादिदिक्चतुष्टये द्वारं हितं यथा द्विजराशयः कर्कवृश्चिकमीनास्तेषां पूर्वदिशि। वैश्यराशयो वृषकन्यामकरास्तेषां दक्षिणदिशि। शूद्रराशयो मिथुनतुला कुम्भास्तेषां पश्चिमदिशि नृपराशयो मेषसिंहधनुर्धरास्तेषामुत्तरदिशि द्वारनिवेश इत्यर्थः” पीयु० धा० अत्रेदं वीध्यम् “शेषाङ्केन फले बोध्ये शेषाभावे तु हारकात्। अङ्कादेव फलं बोध्यमिति तन्त्रविदां मतम्” ज्यो० त० वचनादङ्काभावे हारकाङ्कात् फलनिर्णयः। राशिविशेषस्य ग्रामादिस्थानविशेषे निवासनिषेधमाह। “गोसिंहनक्रमिथुनं निवसेन्न मध्ये ग्रामस्य पूर्वककुभोऽलिवृषाङ्गनाश्च। कर्को धनुस्तुलभमेषघटाश्च तद्वद्वर्गाः स्वपञ्चमपरा बलिनः स्युरैन्द्र्याः” मु० चि० “वस्तुमिष्टस्य ग्रामस्य वस्त्रविभागवन्नवधा विभागं कृत्वा मध्ये मध्यमविभागे गोसिंहनक्रमिथुनं समाहारद्वन्द्वः न निवसेत् वृषसिंहमकरमिथुनराशिमन्तः पुरुषा न वसेयुः। अथ पूर्बककुभः पूर्वदिशातोऽष्टदिक्षु अलिर्वृश्चिकः तदा दिराशिमन्तः पुरुषाः न वसेयुः। यथा। पूर्वस्यां वृश्चिकः आग्नेय्यां झषो मीनः, दक्षिणस्यां कन्या, नैरृत्यां कर्कः पश्चिमायां धनुः। वायव्यां तुला उत्तरस्यां मेषः ऐशान्यां कुम्भः न वसेदित्यर्थः। अथ वर्गाः। अकचटतपयशवर्गाः अष्टौ ऐन्द्र्याः पूर्वदिशमारभ्य अष्टदिक्षु बलिनः। यथा अवर्गः पूर्वस्याम्। कवर्ग आग्नेय्याम्। चवर्गो दक्षिणस्याम् टवर्गो नैरृत्याम्। तवर्गः पश्चिमायाम् पवर्गो वायव्याम्। यवर्गः उत्तरस्याम्। शवर्ग ऐशान्यां बलीत्यर्थः। कीदृशाः वर्गाः स्वपञ्चमपराः स्वस्मात् पञ्चमः परः शत्रुर्येषां ते। यस्य अवर्गः पूर्वस्यां बली तेन स्वपञ्चमपश्चिमायां द्वारं निवासो वा न विधेयः एवं कवर्गादीनामाग्नेयादिसप्तदिक्षु बलित्वं तत् पञ्चमस्य रिपुत्वञ्च ज्ञेयम्”। पी० धा०
तत्र गृहयोग्यभूमिपरीक्षा विश्वकर्मणोक्ता यथा “अथातः संप्रवक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यमा। श्वेता रक्ता तथा पीता कृष्णा वर्णानुपूर्बशः। सुगन्धा ब्राह्मणी मूमीरक्तगन्धा तु क्षत्रिणो। मधुगन्धा भवेद्वैश्या मद्यगन्धा च शूद्रिणी। मधुरा ब्राह्मणी भूमिः कषाया क्षत्रियान्विता। अम्ला वैश्या भवेदूमिस्तिक्ता शूद्रा प्रकी र्त्तिता। चतुरस्रा द्विपाकारा सिंहा वृषभरूपिणी। वृत्तं च भद्रपीठं च त्रिशूलं लिङ्गसन्निभम्। प्रासादध्वजकुम्भादिदेवानामपि दुर्लभम्। त्रिकोणां शकटाकारां शूर्पव्यजनसन्निभाम्। मुरजाकारसदृशीं सर्पमण्डूकरूपिणीम्। खराजगरसंकाशां वक्रां चिपिटरूपिणीम्। मुद्गराभां तथा लूककाकसर्पनिभां तथा। शूकरोष्ट्राजसदृशीं धनुःपरशुरूपभाम्। क्रकलासशवाकारां दुर्गन्धां च विवर्जयेत्। मनोरमाऽत्र या भूमिः परीप्सेत्तां प्रयत्नतः। द्वितीया दृढभूमिश्च निम्ना चोत्तरपूर्बके। गम्भीरा ब्राह्मणी भूमिर्नृपाणां तुङ्गमाश्रिता। वैश्यानां समभूमिश्च शूद्राणां विकटा स्मृता। सर्वेषां चैव वर्णानां समभूमिः शुभावहा। शुक्लवर्णा च सर्वेषां शुभा भूमिरुदाहृता। कुशकाशयुता ब्राह्मी दूर्वा नृपतिवल्लभा। फलपुष्पयुता वैश्या शूद्राणां तृणसंयुता। नदीपाताश्रितां तद्वत् महापाषाणसंयुताम्। मुशलाभां महाधोरां वायुना वापि पीडिताम्। वल्लझल्लक संयुक्तां मध्ये विकटरूपिणीम्। श्वशृगालनिभां रूक्षां दन्तिकैः परिवारिताम्। चैत्यश्मशानवल्मीकधूर्त्तान्तिकेषु वर्त्तिनीम्। चतुष्पथमहावृक्षदेवमन्त्रिनिवासतः। अदूरस्थां श्वभ्रगर्त्तयुक्ताञ्चैव विवर्जयेत्” भूमिभेदे फलानि तत्रैव “सुवर्णगन्धा सुरसा धनधान्य शुभावहा। व्यत्यये व्यत्ययफला ततः कार्यं परीक्षणम्। चतुरस्रा महाधन्या द्विपाभा धनदायिनी। सिंहाभा सद्गुणन्यूना वृषामा पशुवृद्धिदा। वृत्ता सद्वृत्तदा मूमिर्भद्रपीठनिभा तथा। त्रिशूलरूपा वीराणां सत्खनिर्धनसौख्यदा। लिङ्गाभा लिङ्गिता श्रेष्ठा प्रासादध्वजसन्निभा। पदोन्नतिं पकुरुते कुम्भाभा धनवर्द्धिनी। त्रिकोणशकटाकारा शूर्पव्यजनसन्निभा। क्रमेण सुतसौख्यार्थधर्महानिकरीस्मृता। मुरजा वंशहा सर्पमण्डूकाभा भयावहा। नैःस्वा खरानुकारा च मृत्युदाऽजगरान्विता। चिपिटा पौरुषै र्हीना वक्राकारा तथैव च। काकोलूकनिभा तद्वद्दुःखशोकभयप्रदा। सर्पाभा पुत्रपौत्रघ्नी वंशाभा वंशहानिदा। शूकरोष्ट्राजसदृशी धनुःपरशुरूपिणी। कुचेलान्मलितान् मूर्खान् ब्रह्मघ्नान् जनयेत् सुतान्। कृकलासशवाकारा मृतपुत्रा धनार्त्तिदा। दुर्गम्यां पापिनीं दुष्टप्रजां भूमिं परित्यजेत्। मनोरमा सुतप्रदा दृढा धनप्रदा मता। सुतार्थदा तथाप्युदक्सुरेशदिक्प्तवा सही। गम्भीरशब्दा जनयेत् पुत्रान् गम्भीरनिःस्वनान्। तुङ्गा पदान्वितान् कुर्यात् सदा सौभाग्यदायिनी। विकटा शूद्रजातीनां तथा दुर्गमवासिनाम्। शुभदा न परेषां च तस्कराणां शुभावहा। सुवर्णवर्णा खान् वर्णान् वर्णानामाधिपं सदा। शुक्लवर्णा च सर्वेषां पुत्रपौत्रप्रवर्द्धिनी। कुशकाशान्विता ब्रह्मवर्चसान् कुरुते सुतान्। दूर्वान्विता वीरजनिः फलाढ्या धनपुत्रदा। नदीपाताश्रिता मूर्खान् मृतवत्सांस्तथैव च। दरिद्रानश्ममध्यस्था गर्त्तान्तस्था मृषायुतान्। विवरा पशुपुत्रार्त्तिदायिनी सौख्यहारिणी। वक्रातिवक्रा जनयेत् पुत्रान् विद्याविहीनकान्। शूर्पमार्जारलगुडनिभा भीतिसुतार्तिदा। मुशला मुशलान् पुत्रान् जतयेद्वंशघातकान्। घोराघोरप्रदा वायुपीडिता वायुमीतिदा। बल्लझल्लकसंयुक्ता पशुहानिप्रदा सदा। विकटा विकटान् पुत्रान् श्वशृगालनिभा तथा। ददाति रूक्षा परूषा दुर्बलान् जनयेत् सुतान्। गृहस्वामिभयं चैव वल्मीके विपदः स्मृताः। धूर्त्तालयसमीपे तु पुत्रस्य मरणं ध्रुवम्। चतुःपथे त्वकीर्तिः स्यादुद्वेगो देवसद्मनि। अर्थहानिश्च सचिवे श्वभ्रे विपद उत्कटाः। गर्तायां तु पिपासा स्यात् कूर्माभं धननाशदम्। दशण्डादिपर्यन्तं पीड्यन्ते पुरवासिनः। चैत्यश्मशानदेवानां गृहाणि परिवर्जयेत्। निखनेद्धस्तमात्रेण पुनस्तेनैव पूरयेत्। पांसुनाधिकमध्योनाः श्रेष्ठमध्याधमाः क्रमात्। जलेनापूरयेत् श्वभ्रं शीघ्रं गत्वा शतं पदम्। तथैवागम्य वीक्षेत न हीनं सलिलांशुना। अरत्निमात्रे श्वभ्रे वा ह्यनुलिप्ते च सर्वतः। वृतमामशरावस्थं कृत्वा वर्त्तिचतुयम्। ज्वाल–येद्भूपरीक्षार्थं सम्पूर्णं सर्वदिङ्मुखम्। दीप्त्वा पूर्वादि गृह्णीयाद्वर्णानामनुपूर्बशः। हलाकष्टे तथोद्देशे सर्ववीजानि वावयेत्। त्रिपञ्चसप्तरात्रेण संप्ररोहन्ति तान्यपि। उप्तवीजा त्रिरात्रेण साङ्कुरा शोभना मही। मध्यमा पञ्चरात्रेण सप्तरात्रेण निन्दिता। तिलान्वा वापयेत्तत्र यवांश्चापि च सर्षपान्। अथ वा सर्वधान्यानि वापयेच्च समन्ततः। यत्र नैव प्ररोहन्ति तां प्रयत्नेन वर्जयेत्। व्रीहयः शालयो मुद्गाः गोधूमाः सर्षपास्तिलाः। यवाश्चोषधयः सप्त सर्ववीजानि चैव हि। सुवर्णताम्रपुष्पाणि श्वभ्रमध्यं गतानि च। यस्य नान्नि समायान्ति स भूमिस्तस्य शोभना। पांसवो रेणुतां नीता निरीक्ष्याश्चान्तरिक्षगाः। अधोमध्योर्द्धगा नृणां गतितुल्यफलप्रदाः”। भूमेः पूर्वादिदिक्प्लवफलं तत्रैवोक्तम् “चतुरस्त्रां समां शुद्धां भूमिं कृत्वा प्रयत्नतः। तस्मिन् दिक्साधनं कार्यं वृत्तमध्ये गते दिशि। पूर्बप्लवे भवेल्लक्ष्मीराग्रेय्यां शोक मादिशेत्। याम्यां याति यमद्वारं नैरृते च महाभयम्। पश्चिमे कलहं कुर्याद्वायव्यां मृत्युमादिशेत्। उत्तरे वंशवृद्धिः स्यादीशाने रत्नसञ्चयम्। दिङ्मूढे कुलनाशः स्याद्वक्रे दारिद्र्यमादिशेत्”।
गृहे आयामविस्तारभेदेन ध्वजाद्यायास्तत्फलं वर्णदिग्भेदेन ध्वजादीनां विधिनिषेधौ चाह तत्रैव “विस्तारेण हतं दैर्घ्यं विभजेद्दष्टभिस्ततः। यच्छेषं स भवेदायोध्वजाद्यास्ते स्युरष्टधा। ध्वजो धूमो हरिः श्वा गौः खरेभौ वायसोऽष्टमः। पूर्वादिदिक्षु चाष्टानां ध्वजादीना मवस्थितिः। स्वस्थानात् पञ्चमे स्थाने वैरत्वं च महद्भवेत्। विषमायः शुभः प्रोक्तः समायः शोकदुःखदः। स्वस्थानगा बलिष्ठाः स्युर्नचान्यस्थानगाः शुभाः। ध्वजः सिंहे तौ च गजे ह्येते गवि शुभप्रदाः। वृषो न पूजितोह्यत्र ध्वजः सर्वत्र पूजितः। वृषसिंहगजाश्चैव कुण्डे कर्कटकीटयोः। द्विपः पुनः प्रयोक्तव्यो वापीकूपसरःसु च। मृगेन्द्रमासने दद्याच्छयनेषु गजं पुनः। वृषं भोजनपात्रेषु छत्रादिषु पुनर्ध्वजम्। अग्निवेश्मसु सर्वेषु, गृहे वह्न्युपजीविनाम्। धूमं नियोजयेत् केचित् श्वानं म्लेच्छादिजातिषु। खरो वैश्यगृहे शस्तोध्वाङ्क्षः शेष कुटीषु च। वृषसिंहगजाश्चापि प्रासादपुरवेश्मसु। गजाये वा ध्वजाये वा गजानां सदनं शुभम्। अश्वालयं ध्वजाये च खराये वृषभेऽपि वा। उष्ट्राणां मन्दिरं कार्यं गजाये वा वृषध्वजे। पशुसद्म वृषाये च ध्वजाये वा शुभप्रदम। शय्यासु वृषभः शस्तः पीटे सिंहः शुभप्रदः। अमत्रच्छत्रवस्त्राणां वृषाये वा ध्वजेऽपि वा। पादुकोपानहौ कार्य्ये सिंहायेऽप्यथ वा ध्वजे। स्वर्णरौप्यादिधातू नामन्येषां तु ध्वजः स्मृतः। ब्राह्मणे तु ध्वजः श्रेष्ठः प्रतीच्यां कारयेन्मुखम्। सिंहश्च भूभृतां शस्त उदीच्यां च मुखं शुभम्। विशां वृषः प्राग्वदन शूद्राणां दक्षिणे गजः। सर्वेषामेव चायानां ध्वजः श्रेष्ठतमो मतः। ध्वजायः क्षत्रियविशोः प्रशस्तो गुरुरब्रवीत् सिंहायः सर्वथा त्याज्यो ब्राह्मणेन वृषस्तथा। सिंहाये शुनि चाये च अल्पायासं प्रजायते। ध्वजाये पूर्णसिद्धिः स्याद्वृषायः पशुवृद्विदः। गजाये सम्पदां वृद्धिः शेषायांः शोकदुःखदाः”। तथा च ध्वजाद्या आया यत्र स्युस्तद्दिङमुखद्वाराणि स्युरिति फलितार्थ “प्रत्यगध्वज द्वारमर्थाक्ष्णि पूर्वं हरावुदक् स्यात् द्विरदे च याम्यम्” इति श्रीपत्युक्तेः “सर्वद्वार इह ध्वजो वरुणदिग्द्वारं च हित्वा हरिः प्राग्द्वारो वृषभो गजो यमसुरेशाशामुखे स्याच्छुभः” महेश्वरोक्तेश्च। “पश्चादुदकपूर्वयमे द्विजादितः” मु० चि० ब्राह्मणादिवर्णभेदेन द्वारनिवेशनमुक्तम् द्विजादितः ब्रह्म- णादिवर्णभेदेन पश्चादादि दिक्षु गृहद्वारं स्यात्। यथा ब्राह्मणस्य पश्चान्मुखं गृहद्वारं क्षत्रियस्योदग्दिशि वैश्यस्य पूर्वस्यां, शूद्रस्य यमे दक्षिणस्याम् इत्यर्थः। उक्तञ्च श्रीपतिना “ध्वजे प्रतीच्यां मुखमग्रजानामुदङ्मुख भूमिभृताञ्च सिंहे। विशो वृषे प्राग्वदनं गजे तु शूद्रस्य याम्याननमामनन्तीति”। टोडरानन्दे च्यवनः “ध्वजे परास्यं विप्राणां राज्ञां सिंहेऽप्युदङ्मुखम्। गजे शूद्रस्य याम्यास्यं विशः पूर्वमुखं वृषे इति।।” पी० धा० गृहाणामायवारांशादिकं तत्फलञ्च विश्व० उक्तं वथा “पिण्डे नवाङ्काङ्गगजैरग्निनागाष्टसागरैः। नागैश्च गुणिते भक्ते क्रमादेते पदार्थकाः। नागाद्रिनवसूर्या ष्टर्क्षतिथ्यृक्षखभानुभिः। आयो वारोऽशको द्रव्यमृणमृक्षन्तिथिर्युतिः। आयुश्चाथ गृहेशर्क्षगृहभैक्यं मृतिप्रदम्। संपूर्णाः शुभदा ह्येते ह्यसंपूर्णास्त्वनिष्टदाः”। अस्यार्थः। इष्टगृहदीर्घः २७ हस्ताः विस्तारः ७ हस्ताः। “तथायते तद्भुजकोटिघातः” लीला० उक्तदिशा क्षेत्रफलम् २०३ इदं पिण्डं नवधा स्थापितम् यथाक्रमम् नवाद्य ड्कैर्गुणिते नागाद्यङ्कैर्हृते आयादयःस्युः। यथा २०३ पिण्डे ९ गुणिते १८२७। ८ भक्ते शेषाङ्कात् ३ आय सिंहाख्यः। ९ हतः १८२७। ७ भक्तः शेषः ७ तेन वार शनिः। ६ गुणः १२१८। ९ भक्तः ३ शेषः अंशकः (नवांशकः)। ८ गुणः १६२४। १२ भक्तः ४ धनम्। ३ गुणः ६०९। ८ भक्तः शेषः १ ऋणम्। ८ गुणः १६२४। २७ भक्तः शेषः ४ नक्षत्रं रोहिणी। ८ गुणः १६२४। १५ भक्तः। शेषः ४ चतुर्थी तिथिः। ४ गुणः ८१२। २७ भक्तः शेषः २ पीतिर्योगः। ८ गुणः १६२४। १२० भक्तः शेषः ६४ वर्षा आयुः। आयादीनां प्रयोजनं पी० धा० दर्शितं यथा अथैषामायादीनां प्रयोजनमुच्यते। आयस्य तावत् “विषमायः शुभायैव समायः शोकदुःखदः” इति वसिष्ठोक्तम्। “वाराणां च सूर्यारवारराश्यंशाः सदा वह्निभयप्रदाः। शेषग्रहाणां वारांशाः कर्त्तुरिष्टार्थसिद्धिदाः” इति यथा गणितेनागतो भौमवारः सोऽपि निन्द्यः तदाशी मेषवृश्चिकौ निन्द्यौ एवमन्येष्वपि राशिषु तन्नवांशालिन्द्याः “ग हस्यागतम् यत्तु तद्द्विराश्यात्मकं यदि। तन्नवांशवशास्तत्र ज्ञातव्यं सर्वदा ग हमिति” तथा च कृत्तिका द्विराश्यात्मिका तत्रैकावशेषे मेषः। मृगेऽपि द्व्यादिके शेषे मिथुनमन्यथा वृषः। पुनर्वसावप्यंशकत्रय यावन्मिथुनमन्यथा कर्कः। एवमुत्तराफाल्गुन्यादिषु द्विराश्यात्मकेषूहनीय वि- द्वद्भिः। न तु निःसन्दिग्धेष्वेकराश्यात्मकेषु अश्विन्यादिषु।
धनर्णयोश्च फलम् “धनाधिकं गृहं वृद्ध्यै निर्द्धनाय ऋणाधिकमिति”। नक्षत्रस्य फलम् “विपत्प्रदा विपत्तारा प्रत्यरिः प्रतिकूलदः। मिधनाख्या तारका तु सर्वथा निधनप्रदा। विवर्ज्यतारकास्वेतन्निर्माणमशुभप्रदम्। कुर्वन्न ज्ञानतो मोहाद्दुःखभाग्व्याधिभाग्भवेत्। अत्र गृहनक्षत्राद्दिनभं यत्संख्यं तन्नवभक्तमवशिष्टतारका विपत्तारादिकाः स्युश्चेत्तदानिष्टास्तद्दिने गृहारम्भं न कुर्यादन्यस्मिन् दिने शुभतारासु गृहारम्भं कुर्यादित्यर्थः इति केचित्। अपरे तु गृहकर्तुनामनक्षत्राट्गृहभं संगण्यं नवभक्तमवशिष्टं विपत्तारादिकं स्यात्तद्गृहमनिष्टमन्यथा शुभमिति यदाह कश्यपः “दत्ते दुःखं तृतीयर्क्षं पञ्चमर्क्षं यशःक्षयम्। आयुःक्षयं सप्तमर्क्षं कर्त्तुर्भाद्यदि सप्तममिति” वास्तुशास्त्रेऽपि “गृहभात् स्वामिभं गण्य भक्त च नवभिः पुनः। यच्छेष सा भवेत्तारा सप्तपञ्चत्रिकाऽधमेति” प्राहुः। यदा तु गृहकर्त्तुर्गृहस्य चैकं नक्षत्रं स्यात्तदा तच्छुभमशुभं वेति निर्णयमाह। वसिष्ठः “गृहस्य तत्पतेस्त्वेकं धिष्ण्यं चेन्निधनप्रदमिति” निधनं मरणम्। राश्यैक्येऽयं दोषः न तु भिन्नराशित्वे तद्वाक्यस्य विवाहप्रकरणोक्तत्वात्। कैश्चिदन्यदपि प्रयोजनमुक्तं तदुक्तं व्यवहारसमुच्चये “त्रिभिस्त्रिभिर्वेश्मनि कृत्तिकाद्यैरुक्छेदपुत्राप्तिधनानि शोकम्। शत्रोर्भयं राजभयं च मृत्युः सुखं प्रवासश्च नव प्रभेदाः” इति। गृहभवशाद्राशिज्ञानेऽपि प्रयोजनमाह स एव। (विश्वकर्म्मा) राशिकूटादिकमित्यादि (तद्वाक्यमनुपदं दृश्यम्) वास्तुशास्त्रे कृत्तिकादिषु द्विराशिषु भेषु राशिनिर्णयो यथा “अश्विन्यादित्रयं मेषे सिंहे प्रोक्तं मघात्र यम्। मूलादित्रितयं चापे शेषेषु नव राशय” इति। शेषेषु भेषु रोहिण्यादिषु नव राशयो ज्ञेयाः। यथा रोहिणीमृगयोर्वृषः। आर्द्रार्पुनर्वस्वोर्मिथुनम्। पुष्याश्लेषयोः कर्कः। एवं हस्तादिके श्रवणादिद्विके च कन्यामकराद्याराशयः स्युरित्यर्थः अयं च पक्षो वास्तुशास्त्रे नवाशानुक्तेरुक्तः। अत्र राशिकूटे नाडीवेधो न दोषाय। उक्तं च ज्योतिश्चिन्तामणौ
सेव्यसेवकयोश्चैव गृहतत्स्वामिनोरपि। परस्परं मित्रयोश्चेदेकनाडी प्रशस्यते” इति। तिथिप्रयोजनं तिथ्यानयनप्रकारान्तरं च वास्तुशास्त्रे “शक्राहतं शेत्रफलं त्रिंशद्भक्तावर्शषकम्। तिथ्यः प्रतिपदाद्याःस्यु र्दर्शं रिक्तां च वर्जयेदिति”। तुल्यन्यायत्वाच्छुभाशुभप्रकरणोक्तं नेष्टयोगवर्जनं च योगानां, प्रयोजनं स्पष्टमेव आयुषः प्रयोजनं तावत्कालं गृहस्थितिरिति” पी० धा० आयादिफलं विश्व० वास्तुशास्त्रे “धिष्ण्ये च वसुभिर्भक्ते व्ययः स्याच्छेषकाङ्कके। धनाधिकं गृहं वृद्ध्यै निर्द्धनाय ऋणाधिकम्। व्ययान्विते क्षेत्रफले ध्रुवाद्यक्षरसंयुते। त्रिभिः शेषे क्रमादिन्द्रयमभूभूमिपाशयाः। इन्द्रांशे पदवीवृद्धिर्महत्सौख्यं प्रजायते। यमांशे मरणं नूनं रोगशोकमनेकधा। राजांशे धनधान्यानि पुत्रवृद्धिश्च जायते। राशिकूटादिकं सर्वं दम्पत्योरिव चिन्तयेत्। नैःखं द्विद्वादशे नूनं त्रिकोणे त्वनपत्यता। षट् काष्टके नैधनं स्याद्व्यत्यये मध्यमं स्मृतम्। (व्यत्यये द्वादशद्वितीयादौ) द्यूनस्थिते पुत्रलाभः स्त्रीलाभश्च तथैव च। जन्मतृतीये च तथा धनधान्यागमीभवेत। दशमैकादशे चन्द्रे धनायुर्भद्रपुत्रदः। चतुर्थाष्टमरिप्फस्थो मृत्युपुत्रविनाशदः। त्रिकोणेऽत्वनपत्यं स्यात् केचिद् बन्धुगृहे शुभम्। वदन्ति चन्द्रेमुनयोनैतन्मम मतं स्मृतम्। अश्चिन्यादित्रयम् इत्यादिकम् (अनुपदमुक्तम्)। सूर्यारवारराश्यंशाः सदा वह्निभयप्रदा। शष ग्रहाणां वारांशाः कर्त्तुरिष्टार्थसिद्धिदाः। गृहस्यागतभं यत्तु तद्धि राश्यात्मकं यदि। तन्नवांशवशात्तत्र ज्ञातव्यं सर्वदा गृहम्। विपत्प्रदा विपत्तारा प्रत्यरिः प्रतिकूलदः। निधनाख्या तु या तारा सर्वथा निधनप्रदा। विवर्ज्य तारकास्वेतन्निर्माणमशुभप्रदम्। प्रत्यरितारा भयदा निरंशर्क्षेतु मृत्युभीः। निधानाख्या तु या तारा स्त्रीसूतार्त्तिप्रदायिनी। कुर्वन्नज्ञानतो मोहाद्दुःखभाग्व्याधिभाग्भवेत्। तिथौ रिक्ते दरिद्रत्वं दर्शे गर्भनिपातनम्। कुयोगे धनधान्यादिनाशः पातश्च मृत्युदः। वैधृतौ सर्वनाशय नक्षत्रैक्ये तथैव च। आयुर्विहीने गेहे तु दुर्भगत्वं प्रजायते। नाडीवेधो न शुभदस्तारा रोगभयप्रदा। गणवैरे पुत्रहानिर्द्धनहानिस्तथैव च। योनौ कलिर्महादुःखं यमांशे मरणं ध्रुवम्। नक्षत्रैक्ये स्वामिमृत्युर्वर्णे वंशविनाशनम्। पापवारे दरिद्रत्वं शिशूनां मरणं तथा। केचिच्छनिं प्रशंसन्ति चौरमीतिस्तु जाय ते”। आयादिकचिन्ताया मर्यादां दिग्भेदेन गृहभेदनिर्माणञ्चाह विश्वकर्मा “एकादशकरादूर्द्धं यावद्द्वात्रिंशहस्तकम्। तावदायादिकं चिन्त्यं तदृर्द्धं नैव चिन्तयेत्। आय- व्ययौ मासशुद्धिर्न जीर्णे चिन्तयेद्गृहे। शिलान्यास प्रकुर्वीत मध्ये तस्य विधानतः। ऐशान्यां देवतागेहं पूर्वस्यां स्नानमन्दिरम्। आग्नेयां पाकसदनं शयनं दक्षिणे न्यसेत्। शस्त्रगेहं च नैरृत्यां पश्चिमे भोजनालयम्। वायव्यां धान्यसदनं भाण्डारागारमुत्तरे। आग्नेयीपूर्वयोर्मध्ये दधिमन्थनमन्दिरम्। अग्निप्रेते शयोर्मध्ये आज्यगेहं प्रशस्यते। याम्यनैरृतयोर्मध्ये पुरीषत्यागमन्दिरम्। नैरृत्यम्बुपयोर्मध्ये विद्याभ्यासस्य मन्दिरम्। पश्चिमानिलयोर्मध्ये रोदनार्थं गृहं स्मृतम्। वायव्योत्तरयोर्मध्ये रतिगेहं प्रशस्यते। उत्तरेशानयोर्मध्ये औषधार्थं च कारयेत्। ईशानपूर्वयोर्मध्ये शेषं सर्वगृहं स्मृतम्। नैरृत्यां सूतिकागेहं नृपाणां गेहमिष्यते। आसन्नप्रसवे मासि कुर्याच्चैव विशेषतः। तद्वत् प्रसवकाले स्यादिति शास्त्रेषु निश्चितम्। मासे तु नवमे प्राप्ते पूर्वपक्षे शुभेदिने। प्रसूति सम्भवे काले गृहारम्भणमिष्यते”। अलिन्दभेदेन गृहनामभेदान् तत्फलमलिन्दशब्दार्थञ्चाहं तत्रैव “गुरोरधो लघुः स्थाप्यः पुरस्तादुर्द्ध्वगं न्यसेत्। गुरुभिः पश्चिमे पूर्यं सर्वलघ्ववधिर्विधिः। स्यादलिन्दं लघुस्थाने नालिन्दं गुरुमाश्रितम्। प्रदक्षिणैर्गृहद्वारादलिन्दैर्दशषड्विधैः १६। ध्रुवसंज्ञं १ गृहं त्वाद्यं धनधान्यसुखप्रदम्। धन्यं २ धान्यप्रदं नॄणां जयं ३ स्याद्विजयप्रदम्। मन्दं ४ स्त्रीहानिदं नूनं खरं ५ सम्पद्विनाशनम्। पुत्रपौत्रप्रदं कान्तं ६ श्रीपदं स्यान्मनोरमम् ७। सुवक्त्रं ८ भोगदं नूनं दुर्मुखं ९ विमुखप्रदम्। सर्वदुःखप्रदं क्रूरं १० विपक्षं ११ शत्रुभीतिदम्। धनदं १२ धनदं गेहं क्षयं १३ सर्वक्षयावहम्। आक्रदं १४ शोकजननं विपुलश्रीयशःप्रदम्। विपुलं १५ नामसदृशं धनदं विजयाभिधम् १६। प्रदक्षिणं सद्ममुखादलिन्दं विद्याल्लघुस्थानसमाश्रितं च। गृहस्य पूर्वादिगतेष्वलिन्देष्वेवं भवेयर्दश षट्कभेदाः १६। भवेत् पुनः शुभालिन्दयुतं कापालसंज्ञकम्। विस्तारात् द्विगुणं गेहं गृहस्वामि विनाशनम्। निरर्थकं तद्गृहं स्याद्भयं वा राजसम्भवम्। केचिदलिन्दं द्वारं तु प्रवदन्ति मनीषिणः। केचिदलिन्दं शालाञ्च केचिच्चालिन्दकं च तत्। गृहाद्बहिश्च ये कोष्ठा गृहस्यान्तर्गताश्च ये। तेषां कोष्ठीकृतं तिर्यग्गेहं चालिन्दसंज्ञकम्। स्तम्भहीनं गृहाद्बाह्यान्निर्गतं कोष्ठनिर्मितम्। मध्यादूर्द्धं तच्च गेहं वाचालिन्दसज्ञकम्। यत्रालिन्दं च तत्र व द्वारमार्गः प्रशस्यते। अलिन्दद्वारहीनं च गृहं कोटीसमं स्मृतम् यत्रालिन्दं तत्र शाला तत्र द्वारं च शोभनम्। शालालिन्दद्वारहीनं न गृहं कारयेद्बुधः” अयमर्थः। “प्रस्तारे तु लघुं न्यस्य प्रथमस्य गुरोरधः। यथोपरि तथा शेषं भूयः कुर्यादमुं विधिम्। ऊने दद्यागुरूनेव या वत् सर्वलघुर्भवेत्” वृ० र० उक्तरीत्या चतुर्द्वाररूपचतुर्गुरु प्रकल्पनेन प्रस्तारे लघुं द्वारं प्रकल्प्य षोडश भेदाः स्वरूपतोदर्श्यन्ते यथा १।ऽऽऽऽ ऊर्द्ध्वमुखम् ध्रुवं शुभदम्। २।।ऽऽऽ प्राग्मुखं धान्यं शुभम्। ३।ऽ।ऽऽ दक्षिणद्वारम् जयं शुभदम्। ४।।।ऽऽ प्राग्दक्षिणद्वारम् मन्दमशुभदम्। ५।ऽऽ।ऽ पश्चिमद्वारं खरमशुभदम्। ६।।ऽ।ऽ प्राग्पश्चिममुखम् कान्तं शुभदम्। ७।ऽ।।ऽ दक्षिणपश्चिमास्यम् मनोरमं शुभदम्। ८।।।।ऽ प्राग्दक्षिणपश्चिमास्यं सुंमुखं शुभदम्। ९।ऽऽऽ। उत्तरास्यम्–दुर्मुखमशुभदम्। १०।।ऽऽ। पूर्वोत्तरद्वारम्–उग्रमशुभदम्। ११।ऽ।ऽ। दक्षिणोत्तरास्यम् विपक्षमशुभदम्। १२।।।ऽ। प्राग्दक्षिणादिगास्यम् धनदंशुभदम्। १३।।ऽ।। पश्चिमोत्तरास्यम् क्षयमशुभदम्। १४।।ऽ।। पूर्वपश्चिमोत्तरास्यम् आक्रन्दमशुभदम्। १५।ऽ।।। दक्षिणपश्चिमोत्तरद्वारम् विपुलं शुभदम्। १६।।।।। चतुर्दिग्द्वारम् विजयं सर्वत्र शुभदम्। दिग्भेदेनैकशालादिनिर्माणप्रकारं तत्राह “यद्वास्तुनि च विस्तारः सैवोच्छायः शुभः स्मृतः। एकशालो गृहः कार्यो विस्ताराद्द्विगुणोच्छ्रयः। चतुः शालगृहस्यैवमुच्छ्रायो व्याससंमितः। विस्ताराद्द्विगुणं दैर्घ्यमेकशालेषुशस्यते। विस्तीर्णं यद्भवेद्गेहं तदूर्द्ध्वंत्वेकशालके। द्विशाले द्विगुणं प्रोक्तं त्रिशाले त्रिगुणं तथा। चतुः शाले पञ्चगुणं तदूर्द्ध्वं नैव कारयेत्। शिखा चैव त्रिभागे तु गृहं चोत्तमसंज्ञकम्। एकं नागेन्द्रसंशुद्धौ द्वे च दक्षिणपश्चिमे। त्रिशालं पूर्वतोहीनं कार्यं वा सौम्यवर्जितम्। ऊर्द्धभागत्रयं त्यक्त्वा अधोभागद्वयं तथा। मध्ये नाभिं विजानीयादिति प्राह पराशरः। पूर्वादिषु चतुर्द्दिक्षु वाममेकादयोध्रुवाः। विस्तारस्याथ दैर्ष्यस्य तथैवैकैकसंयुताः। वामं वातादिकोणेषु ध्रुवं विस्तारदैर्घ्ययोः। एकाद्याः स्वेच्छया सर्वे कार्यावेदसमन्विताः। अनेनैव प्रकारेण क्रियमाणे च वास्तनि। आयव्ययादिसंशुद्धिं न चिन्तयति पूर्बतः” अस्यार्थः यदि वास्तु न एकमेव गृहं क्रियते तदा नागेन्द्रसंशुद्ध्यासौम्यवर्जितं उत्तरशालाहीनं गृहं कार्यं यदिद्विशालकं गृहं क्रियते तदा दक्षिणपश्चिमे शाले कार्ये त्रिशाले पूर्वतोहीनं कार्यम् उत्तरशालया वा हीनं कार्यम्। शालाविभागस्तु अनेनैव विधानेन कार्यः पूर्वतः ऊर्द्धभागत्रयं त्यक्त्वा पश्चिमे भागद्वयं त्यक्त्वा यो मध्यगतो भागः स नाभिः तत्र शाला न विधेया अनेनैव प्रकारेण पूर्वादिदिक्षु एकादयो विस्तारस्य दैर्ध्यस्य एकैकभागं संयोज्य वातादिकोणेषु उत्तरशाला हीनत्वान्न देयं सर्वे एकाद्याश्चतुःशालान्ता वेदसमन्विताः कार्याः अनेनैव प्रकारेण शालायुते गृहवास्तुति आयव्ययादिशुद्धिर्न चिन्तनीया। एकशाले आयव्ययादिविचारः कर्त्तव्यः द्विशालादिगृहे आयव्ययादिशुद्धिर्न विचारणीया यतः निर्गमालिन्दनिर्यूहादीनि यानि चतुर्दिशं वेश्मनां तानि न ग्राह्याणि इति। वर्णभेदेनैकशालादिविशेषभेदादिकमाह तत्रैव “ब्राह्मणानां चतुःशालं क्षत्रियाणां त्रिशालकम्। द्विशालकं च वैश्यानां शूद्राणामेकशालकम्। सर्वेषामेव वर्णानामेकशालं प्रशस्यते। एकशालं द्विशालं वा त्रिशालं तुर्यशालकम्। यथालिन्दगृहं कुर्यात्ता दृक्शाला प्रशस्यते। शालाभेदो न कर्त्तव्यो न कुर्यात्तु ङ्गनिम्नकम्। समां शालां ततः कुर्यात्समं प्राकारमेव च। कुलीरो वृश्चिकोमीन उत्तरद्वारसंस्थिताः। मेषसिंहधनुर्द्वारी पूर्वद्वारेषु संस्थिताः। वृषभो मकरः कन्या याम्यद्वारसमाश्रिताः। मिथुनं तुलकुम्भौ च पश्चिमद्वारमाश्रिता। ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव यथाक्रमम्। यदीशा राशयः प्रोक्तास्तस्मिन् शाला प्रवर्त्तते। अथ पूर्वविभागे तु ब्राह्मणा उत्तरे नृपाः। वैश्याश्च दक्षिणे भागे पश्चिमे शूद्रकास्तथा। आग्नेयादिक्रमेणैवापभ्रंशावर्णसङ्कराः। ज्ञातिभ्रष्टाश्च चौराश्च विदिक्स्थाः शोभनाः स्मृताः। ब्राह्मणाः क्षत्रियावैश्याः शूद्राः प्रागादिषु स्मृताः”। नृपादीनां गृहमान भेदमाह तत्रैव। “अष्टोत्तरं हस्तशतं विस्तारे नृपमन्दिरम्। कार्य प्रधानमन्यानि तथाष्टाष्टोनितानि तु। विस्तारपादसंयुक्तं तेषां दैर्घ्यं प्रकल्पवेत्। एवं नृपाणां पञ्चैव गृहाणि शुभदानि च। सेना- नीनां च पञ्चैव गृहाणि शुभदानि च। षड्भिः षड्भिर्विहीनानि चतुःषष्टिमितानि च। पञ्चैव, तस्य विस्तारे दैर्घ्यं षड्भागसंयुतम्। षष्टिश्चतुर्विहीनानि वेश्मानि सचिवस्य च। पञ्चस्वष्टांशसंयुक्तं दैर्घ्यं तस्यार्द्धमेव च। नृपाणां महिषीणाञ्च प्रशस्तं पञ्च चैव हि। षड्भिः षड्भिश्च वर्ज्यानि अशीत्याश्च तथैव च। त्रिंशद्युतञ्च दैर्घ्यं च युवराजगृहाणि च। पञ्च ऊर्द्धं च तस्यैव भ्रातॄणां प्रभवन्ति हि। नृपमन्त्रिगृहाणाञ्च अन्तरे यत्प्रमाणकम्। सामन्तराजभृत्यानां प्रवराणां गृहं स्मृतम्। नृपाणां युवराजस्य गृहाणामन्तरेण यत्। तत् गृहं कञ्चुकीवेश्म कलाज्ञानां तथैव च। युवराजमन्त्रिगृहेष्वन्तरं यद्भवे दिह। अध्यक्षस्य तु तद्गेहं तत्कर्मकुशलाश्च ये। अध्यक्षाधिकृतानां च रतिकोशप्रमाणकम्। चत्वारिंशच्चतुर्हीना पञ्च गेहा भवन्ति हि। षट्भागसंयुतं दैर्घ्यं दैवज्ञभिषजां तथा। पुरोहितानां शुभदं सर्वेषां कथयाम्यतः। हस्तात् द्वात्रिंशता युक्तं विस्तारस्य द्वजालयम्। विस्तारं सदशांशं तु दैर्घ्यं तस्य प्रकल्पयेत्। त्रयाणां क्षत्रियादीनामालयं पूर्वचोदितम्। नृपसेनापतिगेहस्यान्तरं यद्भवेदिह। तत्कोशगेहं भवति रतिगेहं तथैव च। सेनापतनृपगेहानामन्तरं यत्प्रमाणकम्। चातुर्वर्ण्यस्य यद्गेहं तद्राज पूज्यसम्मतम्। अथ पारसवादीनां मातापित्रोर्यदन्तरम्। ब्राह्मणस्य च यन्मानं शूद्रेण सह तद्भवेत्। शतहस्तोच्छ्रितं कार्यं चतुःशालं गृहं भवेत्। प्रमितन्त्वेकशालतु शुभदं तत्प्रकीर्त्तितम्। सेनापतिनृपादीनां सप्तत्या सहिते कृते। व्यासे चतुर्दश हृते शाला मानं विनिर्दिशेत्। पञ्चत्रिंशद्धृतेऽन्यत्रालिन्दमान भवेच्च तत्। शाला त्रिभागतुल्या च कर्त्तव्या वीथिका बहिः। भवनात् पूर्वं सोष्णीषं पश्चात्पापाश्रयं भवेत् सावष्टम्भंपार्श्वयोस्तु सर्वत्र सुस्थिरं भवेत्। विस्तार षोडशांशस्तु चतुर्हस्तयुतोच्छ्रयः। तदन्तरस्थोच्चतरं प्रमाणं प्रवदेद्वुधः। द्वादशभागेनोनं च समस्तानां प्रकल्पयेत्। यजन्ते राजसूयाद्यैः क्रतुभिर्येऽवनीश्वराः। नलैरप्यष्टमैस्तेषां कारयेद्भवनोत्तमम्। तथा च सप्तमैरेव विप्राणां कारयद्गृहम्। सार्द्धषष्ठैः क्षत्रियाणां वैश्यानां सार्द्धपञ्चमैः। त्रिभिः सार्द्धैश्च शूद्राणां भवनं शुभटं स्मृतम्। स्वगृहाणां विभागेन प्रमाणमिह लक्षयेत् विस्तारायामगुणितं नलैः षौडशभिः स्मृतम्। स्वगृहाणां विभागेन प्रमाणमिह लक्षयेत्। व्यासाच्च षोडशोभागः सर्वेषां भित्तयः स्मृताः। पक्वेष्टकाकृतानां च न दारूणां कदाचन। नृपसेनापतिगृहेष्वष्टाशीतिं शतैर्युताम्। अङ्गुलानि द्वारमानं प्रवदन्ति मनीषिणः। विप्रादीनां विशतिस्तु अङ्गुलानि च सप्त च। द्वारस्य मानं तत्प्रोक्तं द्विगुणोच्छ्राय उच्यते। उच्छ्रायहस्तसंख्यायाः परिमाणाङ्गुलानि च। शाखाद्वयेऽपि बाहुल्यं कार्यं सार्द्धांशसंयुतम्। उच्छ्रायात् सप्तगुणितादशीतिः पृथुता मता। भागः पुनर्नवगुणाशीत्यंशस्तम्भमानकम्। दशांशहीनं तस्याग्रं स्तम्भानां परिमाणकम्। वेदाश्रो रुचकः १ स्तम्भो वज्रो २ऽष्टाश्रियुती मतः। द्विवज्रः ३ षोडशाश्रस्तद्द्विगुणाश्रःप्रलानकः ४। समन्तवृत्तो वृत्ताख्यः ५ स्तम्भः प्रोक्तो द्विजोत्तमैः। विभज्य नवधा स्तम्भ कुर्यादुद्वहन घटम्। पद्मं तु सोत्तरोष्ठञ्च कुर्याद्भागेन भागतः। स्तम्भसमं बाहुल्यं भारतुलानामुपर्युपर्यासाम्। भवति तुलोपतुलानामूनं पादेन पादेन। अप्रतिषिद्धालिन्दं समन्ततो वास्तु सर्वतोभद्रम्। नृपविबुधसमूहानां कार्यं द्वारैश्चतुर्भिरपि”। अथ द्विशालानि गृहाणिं दक्षिणे दुर्मुखं कृत्वा पूर्वे च खरसंज्ञकम्। तद्वाताख्यं १ भवेद्गेहं वातरोगप्रदं स्मृतम्। दक्षिणे दुर्मुखं गेहं पश्चिमे धान्यसज्ञकम्। यमसूर्यं २ द्विशालं तन्मृत्युदं नाशदं स्मृतम्। पूर्वे तु स्वरनामानमुत्तरे धान्यसंज्ञकम्। दण्डाख्यं ३ तद्द्विशालं स्याद्दण्डं कुर्यात् पुनः पुनः। दुर्मुखं दक्षिणे कुर्यादुत्तरे जयसं ज्ञकम्। वीच्याख्यं ४ तद्द्विशालन्तु बन्धुनाशं धनक्षयम्। खरञ्च पूर्बदिग्भागे पश्चिमे धान्यसंज्ञकम्। गृहं चुल्ला ५ द्विशालं तद्धनधान्यविनाशनम्। आक्रन्दं दक्षिणे भागे पश्चिमे धनदं तथा। द्विशालं चेक्षुसंज्ञं ६ तत्पशुवृद्धि धनप्रदम्। विपक्षं दक्षिणे भागे पश्चिमे क्रूरसंज्ञकम्। शोभनाख्यं ७ द्विशालं तद्धनधान्यकरं परम्। विजयं दक्षिणे भागे विजयं चैव पश्चिमे। द्विशालं चैव कुम्भाख्यं ८ पुत्रदारादिसंयुतम्। धान्यञ्च पूर्बदिग्भागे धान्यं चैव तु पश्चिमे। नन्दाख्यं ९ तद्द्विशालञ्च घनदं शोभनं स्मृतम्। विजयं सर्वदिगभागे द्विशालाख्य तदेव १० हि। अङ्काद्यं ११ नाम तद्गेहं शुभटं द्वारतो भवेत्। विपुलं सर्वदिग्भागे द्विशालं तत्प्रजायते। तानिसम्पुटसज्ञानि १२ धनधान्यप्रदानि च। धनदं सर्वदिग्- भागे सुमुखं वा मनोरमम्। कान्तनाम् १३ तु तद्गेहं सर्वांशे शोभनं स्मृतम्। द्विशालानां सद्मनां च भेदाश्चैव त्रयोदश। फलपाकार्थमेतेषां मया प्रोक्तं सुविस्तरात्। पूर्वयाम्यमथ याम्यपश्चिमं पश्चिमोत्तरमुदीचिपूर्बमम्। प्राक्प्रतीचीमथ दक्षिणोत्तरं वास्तु षड्विधमिदं द्विशालकम्”। अथ त्रिशालानि “उत्तरद्वारहीनं यत् त्रिशालं धनधान्यदम्। हिरण्यनाभनामानं १ राज्ञां सौख्यविवर्द्धनम्। प्राक्द्वारशालाहीनन्तु सुक्षेत्रं २ नामं तद्गृहम्। वृद्धिदं पुत्रपौत्राणां धनधान्यसमृद्धिदम्। याम्यशालाविहीनं तत् त्रिशालं चुल्हीसंज्ञकम् ३। विनाशनं धनस्यापि पुत्रपौत्रादिनाशनम्। प्रत्यक्शालाविहीनन्तु पक्षघ्नं ४ नाम तद्गृहम्। पुत्राणां दोषदं चैव परञ्च पुरवासिनाम्। चत्वारोऽमी मयाप्रोक्ता भेदाश्चैव चतुर्विधाः। तस्माद्विचार्य कुर्वीत गृहकर्मणि कोविदैः”। अथ चतुःशालानि “याम्यशालां न्यसेदादौ द्वितीयां पश्चिमे ततः। तृतीया चोत्तरे स्थाप्या चतुर्थी पूर्वपश्चिमा। गृहाणां क्रमयोगेन चतुःषष्टिः समासतः। अनेकयोगभेदाच्च शतं विंशोत्तर स्मृतम्। अलिन्दानां व्यवच्छेदो नास्ति यत्र समन्ततः तद्वास्तु सर्वतोभद्रं १ चतुर्द्वारसमन्वितम्। एकग्रामे चतुःशाले दुर्भिक्षे राजविप्लवे। स्वामिना नोयमानायां पतिशुक्रो न दुष्यति। नृपाणां बिबुधानाञ्च गृहं सौख्यप्रदायकम्। प्रदक्षिणं ततः सर्वैःशालाभित्तेरलिन्दकैः। विनापरेण द्वारेण नन्द्यावर्त्तमिदं २ स्मृतम्। श्रेष्ठं सुतारोग्यकर सर्वेषां शुद्धजन्मनाम्। द्वार लिन्दोगतस्त्वेको नेत्रयोर्दक्षिणाङ्गतः। विहाय दक्षिणद्वार वर्द्धमानमिति ३ स्मृतम्। शुभदं सर्ववर्णानां वृद्धिदं पुत्रपौत्रदम्। पश्चिमोत्तरतोऽलिन्दं प्रागन्तौ वैतदुच्छ्रितौ। अन्यस्तन्मध्यविधृतः प्राग्द्वारं स्वस्तिक ४ शुगम। प्राकाश्चिमावलिन्दौ यावन्तगौ तद्भवौ परौ सौम्यद्व विना यत्स्याद्रु चकाख्य ५ तु तत् स्मृतम्”। ग्रन्थस्य ग्रहान्तरं टीकेत्यभियुक्तोक्तेः अत्रास्पष्टार्थानामर्थः वृ० स० वाक्येन मत्स्यपुराणवाक्येन च स्पष्टोक्रियते यथा वृ० स० “उत्तममष्टाभ्यधिकं हस्तशतं नृपगृह पृथुत्वेन। अष्टाष्टोनान्येवं पञ्च सपादानि दैर्घ्येण षद्भिः षद्भिर्हीना सेनापतिसद्मनां चतुःषष्टिः। पञ्चैव विस्तारात् षद्भागसमन्विता दैर्घ्ये। षष्टिश्चतुर्वि हीना वेश्मानि भवन्ति पञ्च सचिवस्य। स्वाष्टांशयुता दैर्घ्ये तदर्धतो राज- महिषीणाम्। षद्भिः षद्भिश्चैवं युवराजस्यापवर्जिताऽशीतिः। त्र्यंशान्विता च दैर्घ्ये पञ्च तदर्धैस्तदनुजानाम्। नृपसचिबान्तरतुल्यं सामन्तप्रवरराजपुरुषाणाम्। नृपयुवराजविशेषः कञ्चुकिवेश्याकलाज्ञानाम्। अध्यक्षाधिकृतानां सर्वेषामेव कोशरतितुल्यम्। युवराजमन्त्रिविवरं कर्मान्ताध्यक्षदूतानाम्। चत्वारिंशद्धीना चतुश्चतुर्भिस्तु पञ्च यावदिति। षद्भागयुता दैर्घ्ये दैवज्ञपुरोधसोर्भिषजः। वास्तुनि यो विस्तारः स एव चोच्छ्रायनिश्चयः शुभदः। शालैकेषु गृहेष्वपि विस्ताराद्द्विगुणितं दैर्घ्यम्। चातुर्वर्ण्यव्यासे द्वात्रिंशत् स्याच्चतुश्चतुर्हीना। आ षोडशादिति परं न्यूनतरमतीव हीनानाम्। सदशांशं विप्राणां क्षत्रस्याष्टांशसंयुतं दैर्घ्यम्। षड्भागयुतं वैश्यस्य भवति शूद्रस्य पादयुतम्। नृपसेनापतिगृहयोरन्तरमानेन कोशरतिभवने। सेनापतिचातुर्वर्ण्यविवरतो राजपुरुषाणाम्। अथ पारसवादीनां स्वमानसंयोगदलसमं भवनम्। हीनाधिकं स्वमानादशुभकरं वास्तु सर्वेषाम्। पश्वाश्रमिणाञ्च मितं धान्यायुधवह्निरतिगृहाणां च। नेच्छन्ति शास्त्रकारा हस्तशतादुच्छ्रितं परतः। सेनापति नृपतीनां सप्ततिसहिते द्विधाकृते व्यासे। शाला चतुर्दशहृते पञ्चत्रिंशद्धतेऽलिन्दः। हस्तद्वात्रिंशादिषु चतु श्चतुस्त्रित्रिकत्रिकाः शालाः। सप्तदशत्रितयतिथित्रयोदशकृताङ्गुलाभ्यधिकाः। त्रित्रिद्विद्विद्विसमाः क्षयः क्रमादङ्गुलानि चैतेषाम्। व्येका विंशतिरष्टौ विंशतिरष्टादश त्रितयम्। शालात्रिभागतुल्या कर्त्तव्या बीथिका बहिर्भवनात्। यद्यग्रतो भवति सा सोष्णोषं १ नाम तद्वास्तु। सायाश्रयमिति २ पश्चात् सावष्टम्भं ३ तु पार्श्वसंस्थितया। सुस्थितमिति ४ च समन्तात् शास्त्रज्ञैः पूजिताः सर्वाः। विस्तारषोडशांशः सचतुर्हस्तो भवेद्गृहोच्छ्रायः। द्वादशभागेतोनो भूमौ भूमौ समस्तानाम्। व्यासात् षोडशभागः सर्वेषां सद्मनां भवति भित्तिः। पक्वेष्टकाकृतानां दारुकृतानां तु स विकल्पः। एकादशभागयुतः ससप्ततिर्नृपबलेशयोर्व्यासः। उच्छ्रायोऽङ्गुलतुल्यो द्वारस्यार्द्धेन विष्कम्भः। विप्रादीनां व्यासात् पञ्चांशोऽष्टादशाङ्गुलसमेतः। साष्टांशो विष्कम्भो द्वारस्य द्विगुण उच्छ्रायः। उच्छ्रायहस्तसङ्ख्यापरिमाणान्यङ्गुलानि बाहुल्यम्। शाखाद्वयेऽपि कार्यं सार्द्धं तत्स्यादुदुम्बरयोः। उच्छ्रायात् सप्तगुणादशीतिभागः पृथुत्वमेतेषाम्। नवगुणितेऽंशीत्यंशः स्तम्भस्य दशांशहीनोऽग्रे। समचतुरश्रो रुचको १ वज्रो २ऽष्टाश्रिर्द्विवज्रको ३ द्विगुणः। द्वात्रिंशता तु मध्ये प्रलीनको ४ वृत्त इति वृत्तः ५। स्तम्भं विभज्य नवधा वहनं १ भागो वटो २ऽस्य भागोऽन्यः। पद्मं ३ तथोत्तरोष्ठं ४ कुर्याद्भागेन भागेन। स्तम्भसमं बाहुल्यं भारतुलानामुपर्युपर्यासाम्। मवति तुलोपतुलानामूनं पादेन पादेन। अप्रतिषिद्धालिन्दं समन्ततो वास्तु सर्वतोभद्रम् १। नृपविबुधसमूहानां कार्यं द्वारैश्चतुर्भिरपि। नन्द्यावर्त्त २ मलिन्दैः शालाकुद्ध्यात् प्रदक्षिणान्तगतैः। द्वारं पश्चिममस्मिन् विहाय शेषाणि कार्याणि। द्वारालिन्दोऽन्तगतः प्रदक्षिणोऽन्यः शुभस्ततश्चान्यः। तद्वच्च वर्द्धमाने ३ द्वारं तु न दक्षिणं कार्यम्। अपरोऽन्तगतोऽलिन्दः प्रागन्तगतौ तदुत्थितौ चान्यौ। तदवधिविवृतश्चान्यः प्राग्द्वारं स्वस्तिके ४ऽशुभदम्। प्राक्पश्चिमावलिन्दावन्तगतौ तदवधिस्थितौ शेषौ। रुचके ५ द्वारं न शुभदमुत्तरतोऽन्यानि शस्तानि। श्रेष्ठं नन्द्यावर्तं सर्वेषां वर्द्धमानसज्ज्ञं च। स्वस्तिकरुचके मध्ये शेषं शुभदं नृपादीनाम्। उत्तरशालाहीनं हिरण्यनाभं त्रिशालकं धन्यम्। प्राक्शालया वियुक्तं सुक्षेत्रं वृद्धिदं वास्तु। याभ्याहीनं चुल्ली त्रिशालकं वित्तनाशकरमेतत्। पक्षघ्नमपरया वर्जितम् सुतध्वंसवैरकरम्। सिद्धार्थमपरयाम्ये यमसूर्यं पश्चिमोत्तरे शाले। दण्डा ख्यमुदक्पूर्बे बाताख्यं प्राग्युता याम्या। पूर्वापरे तु शाले गृहचुल्ली दक्षिणोत्तरे काचम्। सिद्धार्थेऽर्थावाप्तिर्यमसूर्ये गृहपतेर्मृत्युः। दण्डबधो दण्डाख्ये कलहोद्वेगः सदैव वाताख्ये। वित्तविनाशश्चुल्ल्यां ज्ञातिबिरोधः स्मृतः काचे”। तत एकाशीतिपदं चतुःषष्टिपदञ्च द्विधा वास्तुनरविभागमुक्त्वोक्तम् “सम्पाता वंशानां मध्यानि समानानि यानि च पदानाम्। मर्माणि तानि विद्यान्न परिपीडगेत् प्राज्ञः। तान्यशुचिभाण्डकीलस्तम्भाद्यैः पीडितानि शल्यैश्च। गृहभर्तुस्तत्तुल्ये पीडामङ्गे प्रयच्छन्ति। कण्डूयते यदङ्गं गृहपतिना यत्र वाऽमराहुत्याम्। अशुभं भवेन्निमित्तं विकृतिर्वाग्नेः सशल्यं तत्। धनहानिर्दारुमये पशुपीढारुग्भयानि चास्थिकृते। (लोहमये शस्त्रभयं कपालकेशेषु मृत्युः स्यात्। अङ्गारे स्तेनभयं भस्मनि च विनिर्दिशेत्सदाग्निभयम्। शल्यं हि मर्म- संस्थं सुवर्णरजतादृतेऽत्यशुभम्। मर्मण्यमर्म यो वा रुणद्ध्यर्थागमं तुषसमूहः) (क्षेपकम्) अपि नागदन्तको मर्मसंस्थितो दोषकृद्भवति। रोगाद्वायुं पितृतो हुताशनं शोषसूत्रमपि वितथात्। मुख्याद्भृशं जयन्ताच्च भृशमदितेश्च सुग्रीवात्। तत्सम्पाता नव ये तान्यति मर्माणि सम्प्रदिष्टानि। यच्च पदस्याष्टांशस्तत्प्रोक्तं मर्मपरिमाणम्। पदहस्तसंख्यया सम्मितानि वंशोऽङ्गुलानि विस्तीर्णः। वंशव्यासोऽध्यर्द्धः शिराप्रमाणं विनिर्दिष्टम्। सुखमिच्छन् ब्रह्माणं यत्नाद्रक्षेद्गृही गृहान्तःस्थम्। उच्छिष्टाद्युपघाताद्गृहपतिरुपतप्यते तस्मिन्। दक्षिणभुजेन हीने वास्तुनरेऽर्थक्षयोऽङ्गनादोषाः। वामेऽर्थधान्यहानिः शिरसि गुणैर्हीयते सर्वेः। स्त्रीदोषाः सुतमरण प्रेष्यत्वं चापि करेण वैकल्ये। अविकलपुरुषे वसतां मानार्थयुतानि सौख्यानि। गृहनगरग्रामेषु च सर्वत्रैबं प्रतिष्ठिता देवाः। तेषु च यथामुरूपं वर्णा विप्रादयो वास्याः। वासगृहाणि च विद्याद् विप्रादीनामुदग्दिगाद्यानि। विशतां च तथा भवनं भवन्ति तान्येव दक्षिणतः। नवगुणसूत्रविभक्तान्यष्टगुणेनाथवा चतुःषष्टेः। द्वाराणि यानि तेषामनलादीनां फलोपनयः। अनलभयं स्त्रीजन्मप्रभूतधनता नरेन्द्रवाल्लभ्यश्। क्रोधपरताऽनृतत्वं क्रौर्यं च पूर्बेण। अल्पसुतत्वं प्रैष्यं नीचत्वं भक्ष्यपानसुतवृद्धिः। रौद्रं कृतघ्नमधनं सुतवीर्यघ्नं च याम्येन। सुतपीडा रिपुवृद्धिर्न धनसुताप्तिः सुतार्थबलसम्पत्। धनसम्पन्नृपतिभयं धनक्षयो रोग इत्यपरे। बधबन्धौ रिपुवृद्धिर्धनसुतलाभः समस्तगुणसम्पत्। पुत्रधनाप्तिर्वैरं सुतेन दोषाः स्त्रिया नैःस्वम्। मार्गतरुकोणकूपस्तम्भभ्रमविद्धमशुभदं द्वारम्। उच्छ्रायाद्द्विगुणमितां त्यक्त्वा भूमिं न दोषाय। रथ्याविद्धं द्वारं नाशाय कुमारदोषदं तरुणा। पङ्कद्वारे शोको व्ययोऽम्बुनि स्राविणि प्रोक्तः। कूपेनापस्मारो भवति विनाशश्च देवताविद्धे। स्तम्भेन स्त्रीदोषाः कुलनाशो ब्रह्मणोऽभिमुखे। उन्मादः स्वयमुद्घाटितेऽथ पिहिते स्वयं कुलविनाशः। मानाधिके नृपभयं दस्युभयं व्यसनदं नीचम्। द्वारं द्वारस्योपरि यत्तन्न शिवाय सङ्कटं यच्च। आव्यात्तं क्षुद्भयदं कुब्जं कुलनाशनं भवति। पीडाकरमतिपीडितमन्तर्विनतं भवेदभावाय। बाह्यविनते प्रवासो दिग्भ्रान्ते दस्युभिः पीडा। मूलद्वारं नान्यैर्द्वारैरतिसन्दधीत रू- पर्द्ध्या। घटफलपत्रप्रसवादिभिश्च तन्मङ्गलैश्चिनुयात्। ऐशान्यादिषु कोणेषु संस्थिता बाह्यतो गृहस्यैताः। चरकी बिदारिनामाथ पूतना राक्षसी चेति। पुरभवनग्रामाणां ये कोणास्तेषु निवसतां दोषाः। श्वपचादयोऽन्त्यजात्यास्तेष्वेव विवृद्धिमायान्ति। याम्यादिष्वशुभफला जातास्तरवः प्रदक्षिणेनैते। उदगादिषु प्रशस्ताः प्लक्षवटोदुम्बराश्वत्थाः। आसन्नाः कण्ठकिनो विपुभयदाः क्षीरिणोऽर्थनाशाय। फलिनः प्रजाक्षयकरा दारूण्यपि वर्जयेदेषाम्। न छिन्द्याद्यदि तरूंस्तान् तदन्तरे पूजितान्वपेदन्यान्। पुन्नागाशोकारिष्टबकुलपनसान् शमीशालौ। शस्तौषधिद्रुमलतामधुरा सुगन्धा स्निग्धा समा न सुषिरा च मही नराणाम्। अप्यध्वनि श्रमविनोदमुपागतानां धत्ते श्रियं किमुत शाश्वतमन्दिरेषु। सचिवालयेऽर्थनाशो धूर्तगृहे सुतबधः समीपस्थे। उद्वेगो देवकुले चतुष्पथे भवति चाऽकीर्तिः। चैत्ये भयं ग्रहकृतं वल्मीकश्वभ्रसङ्कुले विपदः। गर्त्तायां तु पिपासा कूर्माकारे धनविनाशः। उदगादिप्लवमिष्टं विप्रादीनां प्रदक्षिणेनैव। विप्रः सर्वत्र वसेदनुवर्णमथेष्टमन्येषाम्। गृहमध्ये हस्तमितं खात्वा परिपूरितं पुनः श्वभ्रम्। यद्यूनमनिष्टं तत् समे समं घन्यमधिकं यत्। श्वभ्रमथ वाम्बुपूर्णं पदशतमित्वागतस्य यदि नोनम्। तद्धन्यं यच्च भवेत् पलान्यपामाढकं चतुःषष्टिः। आमे वा मृत्पात्रे श्वभ्रस्थे दीपवर्त्तिरभ्यनिलम्। ज्वलति दिशि यस्य शस्ता सा भूमिस्तस्य वर्णस्य। श्वभ्रोर्पितं न कुसुमं यस्मिन् प्रम्लायतेऽनुवर्णसमम्। तत्तस्य भवति शुभदं यस्य च यस्मिन्मनोरमते। सितरक्तपीतकृष्णा विप्रादीनां प्रशस्यते भूमिः। गन्धश्च भवति यस्या वृतरुधिरान्नाद्यमद्यसमः। कुशयुक्ता शरबहुला दूर्वाकाशावृता क्रमेण मही। अनुवर्णं वृद्धिकरी मधुरकषायाम्लकटुका च। कृष्टां प्ररूढवीजां गोऽध्युषितां ब्राह्मणैः प्रशस्तां च। गत्वा महीं गृहपतिः काले सांवत्सरोद्दिष्टे। भक्ष्यैर्नानाकारैर्दध्यक्षतसुरभिकुसुमधूपैश्च। दैवतपूजा कृत्वा स्थपतीनभ्यर्च्य विप्रांश्च। विप्रः स्पृष्ट्वा शीर्षं, वक्षश्च क्षत्रियो विशश्चोरू। शूद्रः पादौ स्पृष्ट्वा कुर्याद्रेखां गृहारम्भे। अङ्गुष्ठकेन कुर्यान्मध्याङ्गुल्याथवा प्रदेशिन्या। कनकमणिरजतमुक्तादधिफलकुसुभाक्षतैश्च शुभम्। शस्त्रेण शस्त्रमृत्युर्बन्धी लोहेन भस्मनाग्निभयम्। तस्करभय तृणेन च काष्ठील्लिखिता च राजभयम्। वक्रा पादालिखिता शस्त्रभयक्लेशदा विरूपा च। चर्माड्गारास्थिकृता दन्तेन च कर्तुरशिवाय। वैरमपसव्यलिखिता प्रदक्षिणं सम्पदी विनिर्देश्याः। वाचः परुषा निष्ठीवितं क्षुतं चाशुभं कथितम्। अर्धनिचितं कृतं वा प्रविशन् स्थपतिर्गृहे निमित्तानि। अवलोक्येद्गृहपतिः क्व संस्थितः स्पृशति किं चाङ्गम्। रविदीप्तां यदि शकुनिस्तस्मिन् काले विरौति परुषरवः। संस्पृष्टाङ्गसमानं तस्मिन्देशेऽस्थि निर्देश्यम्। शकुनममयेऽथवान्ये हस्त्यश्वश्वादयोऽनुवाशन्ते। तत्प्रभवमस्थि तस्मिंस्तदङ्गसम्भूतमेवेति। सूत्रे प्रसार्यमाणे गर्दभरावोऽस्थिशल्यमाचष्टे। श्वशृगाललङ्घिते वा सूत्रे शल्यं विनिर्देश्यम्। दिशि शान्तायां शकुनिर्मधुरविरावी यदा तदा वाच्यः। अर्थस्तस्मिन् स्थाने गृहेश्वराधिष्ठितेऽङ्गे वा। सूत्रच्छेदे मृत्युः कीले चत्वाङ्मुखे महान् रोगः। गृहनाथस्थपतीनां स्मृतिलोपे मृत्युरादेश्यः। स्कन्धाच्च्युते शिरोरुक् कुलोपसर्गोऽपवर्जिते कुम्भे। भग्नेऽपि च कर्मिबधश्च्युते कराद्गृहपतेर्मृत्युः। दक्षिणपूर्बे कोणे कृत्वा पूजां शिलां न्यसेत्प्रथमम्। शेषाः प्रदक्षिणेन स्तम्भाश्चैवं समुत्थाप्याः। छत्रस्रगम्बरयुतः कृतधूपविलेपनः समुत्थाप्यः। स्तम्भस्तथैव कार्यो द्वारोच्छ्रायः प्रयत्नेन। विहगादिभिरवलीनैराकम्पितपतितदुःस्थितैश्च फलम्। शक्रध्वजफलसदृशं तस्मिंश्च शुभं विनिर्दिष्टम्। प्रागुत्तरोन्नते धनसुतक्षयः सुतबधश्च दुर्गन्धे। वक्रे बन्धुविनाशो न सन्ति गर्भाश्च दिगमूढे। इच्छेद्यदि गृहवृद्धिं ततः समन्ताद्विवर्धयेत्तुल्यम्। एकोद्देशे दोषः प्रागथवाप्यत्तरे कुर्यात्। प्राग्भवति मित्रवैरं मृयुर्दक्षिणेन यदि वृद्धिः। अर्थविनाशः पश्चादुदग्विवृद्धौ मनस्तापः। ऐशान्यां देवगृहं महानसं चापि कार्यमाग्नेय्याम्। नैरृत्यां भाण्डोपस्करोऽथ धान्यानि मारुत्याम्। प्रागादिस्थे सलिले सुतहानिः शिखिभयं रिपुभयं च। स्त्रीकलहः स्त्रीदौष्ट्यं नैःस्वं वित्तात्मजविवृद्धिः। खगनिलयभग्नसशुष्कदग्धदवालयश्मशानस्थान्। क्षीरतरुधवविमीतकनिम्बारणिवर्जितांश्छिन्द्यात रात्रौ कृतबलिपूज प्रदक्षिणं छेदयेद्दिवा वृक्षम्। धन्यमुदक पाक्पतनं न ग्राह्योऽन्यथा पतितः। छेदो यद्यावकारो ततः शुमं दारु नद्गृहौपयिकम्। पीते तु तरुमण्डले निर्दिशत् तरोर्मध्यग गोधाम। मञ्जिष्ठाभे भेकं नीले सर्पं तथारुणे सरटः। मुद्गाभेऽश्मा कपिले तु भूषकोऽम्भश्च खड्गाभे। धान्यगोगुरुहुताशसुराणां न स्वपेदुपरि नाप्यनुवंशम्। नोत्तरापरशिरा न च नग्नो नैव चार्द्रचरणः श्रियमिच्छन्। भूरिपुष्पनिकरं सतोरणं तोयपूर्णकलसोपशोभितभ्। धूपगन्धबलिपूजितामरं ब्राह्मणध्वनियुतं विशेदगृहम्” मत्स्यपुराणे वास्तुप्रकरणे चोक्तं यथा “पूर्बं भूमिं परी ते पश्चाद्वास्तुं प्रकल्पयेत्। श्वेता रक्ता तथा पीता कृष्णा चैवानुपूर्बशः। विप्रादेः शस्यते भूमिरतः कार्यं परीक्षणम्। विप्राणां मधुरास्वादा कटुका क्षत्रियस्य तु। तिक्ता कषाया च तथा वैश्यशूद्रेषु शस्यते। अरत्निमात्रे वै गर्त्ते स्वनुलिप्ते च सर्वशः। घृतमामशरावस्थं कृत्वावर्त्तिचतुष्टयम्। ज्वालयेद्भूपरीक्षार्थं तत्पूर्णं सर्वदिङ्मुखम्। दीप्तौ पूर्वादिगृह्णीयाद्वर्णानामनुपूर्वशः। वास्तुः सामूहिकोनाम दीप्यते सर्व्वतस्तु यः। शुभदः सर्ववर्णानां प्रासादेषु गृहेषु च। अरत्निमात्राधोगर्त्ते परीक्ष्यं स्वातपूरणे। अधिके श्रियमाप्नोति न्यूने हानिं समे समम्। फालकृष्टेऽथवा देशे सर्ववीजानि वापयेत्। त्रिपञ्चसप्तरात्रेण यत्र रोहन्ति तान्यपि। ज्येष्ठा समा कनिष्ठा भूर्वर्जनोयेतरा सदा। पञ्चगव्यौषधिजलैः परीक्षित्व च सेचयेत्। एकाशीतिपदं कृत्वा रेखाभिः कनकेन च पश्चात्पिष्टेन चालिप्य सूत्र णावेष्ट्य सर्वतः। दश पूर्वाय ता रेखा दश चैवोत्तरायताः। सर्ववास्तुविभागेषु विज्ञेया नवका नव। एकाशीतिपदं कृत्वा वास्तुवित्सर्ववास्तुषु। पदस्थान् पूजयेद्देवां स्त्रिंशत्पञ्चदशैव तु ४५। द्वात्रिंशद्बाह्यतः पूज्याः पूज्याश्चान्तस्त्रयोदश। नामतस्तान् प्रवक्ष्यामि स्थानानि च निबोधत। ईशानकोणादिषु तान् पूजयेद्धविषा नरः। शिखी चैवाथ पर्जन्यो जयन्तः कुलिशायुधः। सूर्यसत्यौ भृशश्चैव आकाशो वायुरेव च। पूषा च वितथश्चैव वृहत्क्षतयमावुभौ। गन्धर्वो भृङ्गराजश्च मृगः पितृगणस्तथा। दौवारिकोऽथ सुग्रीवः पुष्पदन्तो जलाधिपः। असुरः शोषपापौ च रोगोहिर्मुख्य एव च। भल्लाटः सोमसर्पौ च अदितिश्च दितिस्तथा। बहिर्द्वात्रिंशदेते तु तदन्तस्तु ततः शृणु। ईशानादिचतुष्कोणसस्थितान पूजयेदबुधः। आपश्चैवाथ मावित्रो जयोरुद्रस्तथै च मध्ये नवपदे ब्रह्मा तस्याष्टौ च समीपगान्। साध्यानेकान्तरान् विद्यात् पूर्वाद्यान्नामतः शृणु। अर्यमा सविता चैव विवस्वान् विबुधाधिपः। मित्रोऽथ राजयक्ष्मा च तथा पृथ्वीधरः स्मृतः। अष्टमश्चापबत्मस्तु परितो ब्रह्मणः स्मृताः। आपश्चैवापवत्सश्च पर्ज्यन्योऽग्निर्दितिस्तथा। पदिकानान्तु वर्गोऽयमेवं कोणेष्वशेषतः। तन्मध्ये तु बहिर्विंशत् द्विपदास्ते तु सर्वशः। अर्यमा च विवस्वांश्च मित्रः पृथ्वीधरस्तथा। ब्रह्मणः परितोदिक्षु त्रिपदास्ते तु सर्वशः। वंशानिदानीं वक्ष्यामि ऋजूनपि पृथक् पृथक्। वायुं यावत्तथा रोगात् पितृभ्यः शिखिनं पुनः। मुख्यात् भृशं तथा शोषाद्वितथं यावदेव तु। सुग्रीवाददितिं यावत् मृगात् पर्जन्यमेव च। एते वंशाः समाख्याताः क्वचिच्च जयमेव तु। एतेषां यस्तु सम्पातः पदं मध्यं समं तथा। मर्म चैतत्समाख्यातं त्रिशूलं कोणगञ्च यत्। स्तम्भन्यासेषु वर्ज्यानि तुलाविधिषु सर्वदा। कीलोच्छिष्टोपघातादि वर्जयेद् यत्नतो जनः। सर्वत्र वास्तुर्निर्दिष्टो पिवृवैश्वानरायतः। मूर्द्धन्यग्निः समादिष्टो मुखे चापः समाश्रितः। पृथ्वीधरोऽर्यमा चैव स्तनयोस्तावधिष्ठितौ। वक्षःस्थले चापवत्सः पूजनीयः सदा बुधैः। नेत्रयोर्दितिपर्जन्यौ श्रौत्रेऽदितिजयन्तकौ। सर्पेन्द्रावंससंस्थौ तु पूजनीयौ प्रगत्नतः। सूर्यसत्यादयस्तद्वत् बाह्वोः पञ्च च पञ्च च। रुद्रश्च राजयक्ष्मा च वामहस्ते समास्थितौ। सावित्रः सविता तद्वधस्तं दक्षिणमास्थितौ! विवस्वानथ मित्रश्च जठरे संव्यवस्थितौ। पूषा च पापयक्ष्मा च हस्तयोर्मणिबन्धने। तथैवासुरशोषौ च वामपार्श्वं समाश्रितौ। पार्श्वे तु दक्षिणे तद्वत् वितथः सवृहत्क्षतः। ऊर्वोर्यमाम्बुपौ ज्ञेयौ जान्वोर्गन्धर्वपुष्पकी। जङ्घयोर्भृश सुग्रीवौ स्फिक्स्थौ दौवारिको मृगः। जयशक्रौ तथा मेढ्रे पादयोः पितरस्तथा। मध्ये नवपदे ब्रह्मा हृदये स तु पूज्यते। चतुःषष्टिपदोवास्तुः प्रासादे ब्रह्मणा स्मृतः। ब्रह्मा चतुष्पदस्तत्र कोणेष्वर्धपदास्तथा। बहिः कोणेषु वास्तौ तु सार्धाश्चाभयसंस्थिताः। विंशतिर्द्विषदाश्चैव चतुःषष्टिपदे स्मृताः। गृहारम्भेषु कण्डूतिः स्वाम्यङ्गे यत्र जायते। शल्य त्वपनयेत्तत्र प्रासादे भवने तथा। सशल्यं भयदं यस्मादशल्यं शुभदायकम्। हींनाधिकाङ्गतां वास्तोः सर्वथा तु विवर्जयेत्। नगर ग्रामदेशेष सर्वत्रैवं विवर्जयेत्। चतुःशालं त्रिशालञ्च द्विशालं चैकशालकम्। नामतस्तान् प्रवक्ष्यामि स्वरूपेण द्विजोत्तम!। चतुःशालं प्रवक्ष्यामि स्वरूपन्नामतस्तथा। चतुःशालञ्चतुर्द्वारैरलिन्दैः सर्वतोमुखम्। नाम्ना तत् सर्वतोभद्रं १ शुभं देवनृपालयम्। पश्चिमद्वारहीनञ्चः नन्द्यावर्तं २ प्रचक्षते। दक्षिणद्वारहीनन्तु वर्द्धमानं ३ प्रचक्षते। पूर्वद्वारविहीनं तत् स्वस्तिकं ४ नाम विश्रुतम्। रुचकं ५ चोत्तरद्वारविहीनं तत् प्रचक्षते। सौम्यशीलाविहीनं यत्त्रिशालं धान्यक ६ ञ्च तत्। क्षेमवृद्धिकरं नॄणां बहुपुत्रफलप्रदम्। शालया पूर्वया हीनं सुक्षेत्रमिति ७ विश्रुतम्। धन्यं यशस्यमायुष्यं शोकमोह विनाशनम्। शालया याम्यया हीनं यत्त्रिशालं तु शालया। कुलक्षयकरं ८ नॄणां सर्वव्याधिविनाशनम्। हीनं पश्चिमया यत्तु पक्षघ्नं ९ नाम तत् पुनः। मित्र बन्धून् सुतान् हन्ति तथा सर्वभयावहम्। याम्यापराभ्यां शालाभ्यां धन्यं १० धान्यफलप्रदम्। क्षेमवृद्धिकरं नॄणां तथा पुत्रफलप्रदम्। यमसूर्य्यञ्च ११ विज्ञेयं पश्चिमोत्तरशालिकम्। राजाग्निभयदं नॄणां कुलक्षयकरं च तत्। उदक्पूर्वे तु शाले हि दण्डाख्यं ११ यत्र तद्भवेत्। अकालमृत्युभयदं परचक्रभयावहम्। धनाख्यं १३ पूर्वयाम्याभ्यां शालाभ्यां यद्द्विशालकम्। तच्छस्त्रभयदं नॄणां पराभवभयावहम्। चुल्ली १४ पूर्वापराभ्यां तु सा भवेन्मृत्यु सूचिनी। वैधव्यदायकं स्त्रीणामनेकभयकारकम्। कार्यमुत्तरयाम्याभ्यां शालाभ्यां भयदं नृणाम्। सिद्धार्थसंज्ञं १५ वर्ज्याणि द्विशालानि सदा बुधैः। अथातः संप्रवक्ष्यामि भवनं पृथिवीपतेः। पञ्चप्रकारं तत्प्रोक्तमुत्तमादिविभेदतः। अष्टोत्तरं हस्तशतं द्विस्तरश्चोत्तमोमतः। चतुर्ब्बन्येषु विस्तारो हीयते चाष्टभिः करैः। चतुर्थांशाधिकं दैर्घ्यं पञ्चस्वपि निगद्यते। युवराजस्य वक्ष्यामि तथा भवनपञ्चकम्। षड्भिः षड्भिस्तथाशीतिर्हीयते तत्र विस्तरात्। त्र्यंशेन चाधिकं दैर्घ्यं पञ्चस्वपि नियद्यते। सेनापतेः प्रवक्ष्यामि तथा भवनपञ्चकम्। चतुःषष्टिस्तु विस्तारात् षड्भिः षड्भिस्तु हीयते। पञ्चस्वेतेषु दैर्घ्यञ्च षड्भागेनाधिक भवेत्। मन्द्रिणामथ वक्ष्यामि तथा भवनपञ्चकम्। चतुश्चतुभिर्हीना स्यात् करषष्टिः प्रविस्तरे। अष्टांशेनाधिकं दैर्घ्यं पञ्चखपि निगद्यते। सामन्तामात्यलोकानां वक्ष्ये भवनपञ्चकम्। चत्वारिंशत्तथाष्टौ च चतुर्भिर्हीयते क्रमात्। चतुर्थांशाधिकं दैर्घ्यं पञ्चस्वेतेषु शस्यते। शिल्पिकञ्च किनाञ्चैव वेश्यानां गृहपञ्चकम्। अष्टाविंशत् कराणान्तु त्रिहीनं विस्तरे क्रमात्। द्विगुणं दैर्घ्यमेवोक्तं मध्यमेष्वेवमेव तत्। दूतीकर्माधिकृतानां वक्ष्ये भवनपञ्चकम्। चतुर्थांशाधिकं दैर्व्यं विस्तारोद्वादशैव तु। अर्धार्द्धकरहानिःस्याद्विस्तारात्पञ्चशः क्रमात्। दैवज्ञगुरुवैद्यानां सभास्तारपुरोधसाम्। तेषामपि प्रवक्ष्यामि तथा भवनपञ्चकम्। चत्यारिंशत्तु बिस्ताराच्चतुर्भिर्हीयते क्रमात्। पञ्चस्वेतेषु दैर्घ्यञ्च षड्भागेनाधिकं भवेत्। चातुर्वर्ण्यस्य वक्ष्यामि सामान्यं गृहपञ्चकम्। द्वात्रिंशतिः कराणान्तु चतुर्भिर्हीयते क्रमात्। आ षोडशादिति परं नूनमन्त्याव सायिनाम्। दशांशेनाष्टभागेन त्रिभागेणाथ पादिकम्। अधिकं दैर्घ्यमित्याहुर्ब्राह्मणादेः प्रशस्यते। सेनापतेर्नृपस्यापि गृहयोरन्तरेण तु। नृपवासगृहं कार्य्यं भाण्डागारन्तथैव च। सेनापतेर्गृहस्यापि चातुर्वर्ण्यस्य चान्तरे। वासाय च गृहं कार्य्यं राजपूज्येषु सर्वदा अन्तरप्रभवानाञ्च स्वपित्रीर्गृहमिष्यते। तथा हस्तशतादर्द्धं गदितं वनवासिनाम्। सेनापतेर्नृपस्यापि सप्तत्या सहिते कृते। चतुर्दशहृते व्यासे शालाव्यासः प्रकीर्तितः। पञ्चत्रिंशान्विते तस्मिन्नलिन्दः समुदाहृतः। तथा षड्त्रिंशद्धस्ता तु सप्ताङ्गुलसमन्विता। विप्रस्य महती शाला न दैर्घ्यं परतोभवेत्। दशाङ्गुलाधिका तद्वत् क्षत्रियस्य निगद्यते। पञ्चत्रिंशत्करा वैश्ये अङ्गुलानि त्रयोदश। तावत्करैव शूद्रस्य युता पञ्चदशाङ्गुलैः। शालायास्तु त्रिभागेण यस्याग्रे वीथिका भवेत्। सोष्णीषं नामं तद्वास्तु, पश्चात् सायाच्छ्रयं भवेत्। पार्श्वयोर्वी थका यत्र सावष्टम्भन्तदुच्यते। समन्ताद्वीथिका यत्र सुस्थितं तदिहीच्यते। शुभदं सर्वमेतत्स्याच्चातुवर्ण्ये चतुर्विधम्। विस्तारात् षोडशोभागस्तथा हस्तचतुष्टयम्। प्रथमो भूमिकोच्छ्राय उपरिष्टात् प्रहीयते। द्वादशांशेन सर्वासु भूमिकासु तथोच्छ्रयः। पक्वेष्टकाभवा भित्तिः षोडशांशेन विस्तरात्। दारवैरपि कल्प्या स्यात्तथा मृण्मयभित्तिका। गर्भमानेन मानन्तु सर्ववास्तुषु शस्यते। गृहव्यासस्य पञ्चाशदष्टादशभिरङ्गुलैः। संयुतोद्वारविष्कम्भो द्विगुणश्चोच्छ्रयो भवेत्। द्वारशाखासु बाहुल्यमुच्छ्रायःकरसम्मितैः। अङ्गुलैः सर्ववास्तूनां पृथुत्वं शस्यते बुधैः। उदुम्बरोत्तरायामस्तदर्धार्धं प्रविस्तरात्” २५३ अ०। “अथातः संप्रवक्ष्यामि स्तम्भमानविनिर्णयम्। कृत्वा स्वभवनोच्छ्रायं सदा सप्तगुणं बुधैः। अशीत्यंशः पृथत्व स्यादग्रेणाष्टगुणैः सह। रुचकश्चतुरस्रः स्यादष्टास्रो वज्र उच्यते। द्विवज्रः षोडशास्वस्तु द्वात्रिंशास्रः प्रलीनकः। मध्यप्रदेशे यस्तम्भी वृत्तोवृत्त इति स्मृतः। एते पञ्च महास्तम्भाः प्रशस्ताः सर्ववास्तुषु। पद्मवल्लीलताकुम्भपत्रदर्पणरूपिताः। स्तम्भस्य नवमांशेन पद्मकुम्भान्तराणि तु। स्तम्भतुल्या तुला प्रोक्ता हीना चोपतुला ततः। त्रिभागेणेह सर्वत्र चतुर्भागेण वा पुनः। हीनं हीनं चतुर्थांशात् तथा सर्वासु भूमिषु। वासगेहेषु सर्वेषा प्रवेशो दक्षिणेन तु। द्वाराणि तु प्रवक्ष्यामि प्रशस्तानीह यानि तु। पूर्वेणेन्द्रं जयन्तञ्चद्वारं सर्वत्र शस्यते। याम्य ञ्च वितथञ्चैव दक्षिणेन विदुर्बुधाः। पश्चिमे पुष्पदन्तं च वारुणञ्च प्रशस्यते। उत्तरेण तु भल्लाटं सौम्यं तु शुभदं भवेत्। तथा वास्तुषु सर्वत्र वेधं द्वारस्य वर्जयेत्। द्वारे तु रथ्यया विद्धे भवेत् सर्वकुलक्षयः। तरुणा द्वेष्यबाहुल्यं शोकः पङ्केन जायते। अपस्मारो भवेन्नूनं कूपवेधेन सर्वदा। व्यथा प्रस्रवणेन स्यात्कीलेनाग्निभयं भवेत्। विनाशो देवताविद्धे स्तम्भेन स्त्रीकृतो भवेत्। गृहभर्तुर्विनाशः स्यात् गृहेण च व्यधे कृते। अमेध्यावस्करैर्विद्धे गृहिणी बन्धकी भवेत्। तथा शस्त्रभयं विद्यादन्तयजस्य गृहेण तु। उच्छ्रायाद्द्विगुणां भूमिं त्यक्त्वा वेधो न जायते। स्वयमुत्पाटिते द्वारे उन्मादोगृहवासिनाम्। स्वयं वा पिहिते विद्यात् कुलनाशं विचक्षणः। मानाधिके राजभयं न्यूने तस्करतो भवेत्। द्वारोपरि च यद्द्वारं तदन्तकमुखं स्मृतम्। अध्वनोमध्यदेशे तु अधिको यस्य विस्तरः। वज्रन्तु सङ्कटं मध्ये सद्योभर्तुर्विनाशनम्। तथान्यपीडितं द्वारं बहुदोषकरं भवेत्। मूलद्वारात्तथान्यत्तु नाधिकं शोमनं भवेत्। कुम्भश्रीपर्णिवल्लीभिर्मूलद्वारन्तु शोभयेत्। पूजयेच्चापि तन्नित्यं वलिना चाक्षतोदकैः। भवनस्य वटः पूर्वे दिग्भागे सर्वकामिकः। उदुम्बरस्तथा यान्ये वारुण्यां पिप्पलः शुभः। प्लक्षंश्चोत्तरतोधन्यो विपरीतास्त्वसिद्धये। कण्टकी क्षीरवृक्षश्च असनः फलिनीद्रुमः। भार्य्याहान्यै प्रजाहान्यै भवतां क्रमशस्तदा। न च्छिद्यात्यदि तानन्यानन्तरे स्थापयेच्छुभान्। पुन्नागाशोकवकुलशमीतिलकचम्पकान्। दाडिमीपिप्पलद्राक्षा स्तथा कुसुममण्डपान्। जम्बीरपूगपनसद्रुमकेतकीभिर्जातीसरोजशतपत्रिकमल्लिकाभिः। यन्नालिकेरकदलीदलपाटलाभिर्युक्तं तदत्र भवन श्रियमातनीति” २५४ अ०। द्वारवेधे वराहवाक्यं पी० धा० व्याख्यातं यथा “मार्गतरुकोणकूपस्तम्भभ्रमविद्धमशुभदं द्वारम्। उच्छृआयाद्द्विगुणितां भूमिं त्यक्त्वा न दोषायेति” वृ० स० भ्रमोजलनिर्गमप्रदेशः प्रणालिकेत्यर्थः। विद्धं सम्मुखावस्थितम्। अत्रोच्छ्रायो द्वारस्य गृह्यते। तथा च वर्गः “द्वारोच्छ्रायाद्द्विगुणितां भूमिं त्यक्त्वा बहिःस्थिताः। न दोषाय भवन्त्येव” इति। रथ्याविद्धं द्वारं नाशाय कुमारदोषदं तरुणा। पङ्कद्वारे शोको व्ययोऽम्बुनि स्राविणि प्रोक्तः। कूपेनापस्मारो भवति विनाशश्च देवताविद्धे। क्रमेण स्त्रीदोषः कुलनाशो व्रह्मणोऽभिमुखे भवति” वृ० स० पङ्कविद्धं द्वारं पङ्कद्वारं यस्य द्वारस्याग्रतः निरन्तरं पङ्कस्तिष्ठति। देवता सुरप्रतिभा। नाशः स्वामिन एव। ब्रह्मवेध एकाशीतिपदचक्रस्थितब्रह्मवेधो गृह्यते। यदाह विश्वकर्मा “गृहमध्ये कृतं द्वारं द्रव्य घान्यविनाशनमिति” विशेषमाह भरद्वाजः “शिरो मर्माणि वंशञ्च नालं मध्यं च सर्वशः। विहाय वास्तुमध्यं च द्वाराणि विनिवेशयेदिति” वास्तुमध्यं ब्रह्मस्थानम्। “तत्र द्वारं चेन्निधनप्रदमिति” वशिष्ठोक्तेश्च अस्यापवादमाह विश्वकर्मा “देवागारे विहारे च प्रपायां मण्डपेषु च। प्रतोल्यां च मखे वास्तुमध्ये द्वारं निवेशयेदिति” वास्तुमध्यं ब्रह्मस्थानं देवालयादिस्थानेषु कृतस्य गृहान्तर्गतद्वारस्य ब्रह्मणो न वेध इति निष्कुष्टोऽर्थः”। गृहकर्मणि वर्ज्यकाष्ठमाह ज्यो० त० “क्षीरिवृक्षोद्भवं दारु गृहेषु न निवेशयेत्। कृताधिवासं विहगैरनिलानलपीडितम्। गजैर्विभग्नञ्च तथा विद्युन्निर्घात पीडितम्। चैत्यदेवालयोत्पन्नं वज्रभग्नं श्मशानजम्। देवाद्यधिष्ठितं दारु नीपनिम्बविभीतकान्। कण्टकिनोऽसारतरून् वर्जयेत् गृहकर्मणि। वटाश्वत्थौ च निर्गुण्डीं कोविदारांस्तथैव च। प्लक्षकं शाल्मलीञ्चैव पलाशञ्च विवर्ज्जयेत्”। गृहजातरक्तपुष्पवृक्षादिफलमुक्तं तत्रैव “रक्तपुष्पाद्भयं प्राहुः क्षीरिणा च पशोर्भयम्। कण्ठक्यरिभयं कुर्यात् गृहभेदञ्च शाल्मलिः” वास्तुमध्येदिग्भेदात् कूपफलमुक्तम् मु० चि० “कूपे वास्तोर्मध्यदेशेऽर्थनाशस्त्वैशान्यादौ पुष्टिरैश्वर्यवृद्धिः। सूनोर्नाशः स्त्रीविनाशोमृतिश्च सम्पत्पीडाशत्रुतः स्याच्च सौख्यम्” मू० “यास्तोर्गृहस्य मध्यदेशे मध्यभागे कूपे जलकूपे कृते सति स्वामिनोऽर्थनाशः स्यात्। अथैशान्यादिषु पुष्टिरित्या- दिफलम्। यथा ऐशान्यां कूपे पुष्टिः। पूर्वस्यां कूपे ऐश्वर्यवृद्धिः। आग्नेय्यां कूपे पुत्रनाशः। दक्षिणस्यां कूपे स्त्रीविनाशः। नैरृत्यां कूपे गृहकर्त्तुर्मृतिः। पश्चिमायां कूपे सम्पत्। वायव्यां कूपे शत्रुतः सकाशात्पीडा। उत्तरस्यां कूपे सुखम्। गृहस्वामिन एव” पी० धा०। एवं गृहसन्निवेशप्रकारेऽवधारितेऽधुना गृहारम्भकालः प्रदर्श्यते। तत्रादौ सौरमासभेदेन वास्तु नरमुखादिप्रदर्शनेन पूर्वादिमुखगृहारम्भकालमाह विश्व० वा० शा० “वास्तुनागं जगत्प्राणं पूर्व्वस्यां प्रथ माश्रितम्। कुक्षिप्रदेशे निखनेद्वास्तुनागस्य मन्त्रितः। त्रिषु त्रिषु च मासेषु नभस्यादिषु च क्रमात्। यद्दिङ्मुखो यास्तुनरस्तन्मुखं सदनं शुभम्। अन्यदिङ्मुखगेहं तु दुःखशोकभयप्रदम्। वृषार्कादित्रिक मेवां सिंहादि गणयेद्गृहे। देवालये च मीनादि तडागे मकरादिकम्। पूर्वादिषु शिरः कृत्वा नागः शेते त्रिमिस्त्रिभिः। भाद्राद्यैर्वामपार्श्वेन तस्य क्रोडे गृहं शुभम्” व्यक्तमाह ज्यो० त० “वास्तुप्रमाणेन तु यात्रकेण वामेन शेते खलु नित्यकालम्। त्रिभिस्त मासैः परिवृत्य भूमौ तं वास्तुनागं प्रवदन्ति वृद्धाः भाद्रादिके वासवदिक् शिराः स्यात् मार्गादिकेषु त्रिषु याम्यमूर्द्धा। प्रत्यक् शिराः स्यात् खलु फाल्गुनादौ ज्येष्ठादि कौवेर शिराः सनागः। मूर्ध्नि खाते भवेन्मृत्युः पृष्ठे स्यात् पुत्रभार्ययोः। जघनेऽर्थक्षयं विद्यात् सर्वसम्पत्तथोदरे” गृहारम्भाद्युपयोगिराहुमुखादिकमाह वा० शा० “ईशानतः कालसर्पः संहारेण प्रसर्पति। विदिक्षु शेषवास्तोश्च मुखं त्यज्य चतुर्थकम्। खनेच्च सौरमानेन व्यत्यये चाशुभं भवेत्। चतुस्त्रिद्विकशालानामेष दोषो न विद्यते। एकं नागेन्द्रसंशुद्ध्या मन्दिरारम्भणं शुभम्। अधोमुखे च नक्षत्रे शुभेऽह्नि शुभवासरे। चन्द्रतारानुकूले च भवनारम्भणं शुभम्। त्रिषु त्रिषु च मासेषु मार्गशीर्षादिषु क्रमात्। पूर्ब्बदक्षिणतोयेशपौलस्त्याशां क्रमादगुः (राहुः) स्तम्भे धन विनाशः स्यात् द्वारे वह्निभयं भवेत्। गमने कार्यहानिः स्यात् गृहारम्भे कुलक्षयः। रक्षःकुवेराग्नि जलेशयाम्यावायव्युकाष्ठासु च सूर्य्यवासात्। वसेदसावष्टसु दिग्भचक्रे मुखे विवर्ज्यो गमने गृहे च। शिरःखाते विनाशः स्यान्मातापित्रोश्च पृष्ठके। स्त्रीपुत्र नाशः पुच्छ तु गोत्रपुत्रविनाशनम्। कुक्षौ सर्व्वसमृप्ति स्याद्धनधान्यसुतागमः। सिंहादिषु त्रिमासेषु चाग्नेय्यां कुक्षिमाश्रितः। वृश्चिकादिषु ईशान्यां कुम्भादिषु च वायुदिक्। वृषादित्रिषु नैरृत्यां मुखपुच्छं न शोभनम्। गृहारम्मविहितमासादि विश्व० वा० शा० उक्तं यथा “चैत्रे व्याधिमवाप्नोति यो नवं कारयेद्गृहम्। वैशाखे धनरत्नानि ज्यैष्ठे मृत्युं तथैव च। आषाढे भृत्यरत्नानि पशुवर्जमवाप्नुयात्। श्रावणे मित्रलाभं च हानिं भाद्रपदे तथा। युद्धं चैवाश्विने मासि कार्त्तिके धनधान्यकम्। धनवृद्धिं मार्गशीर्षे पौषे तस्करतोभयम्। माघे चाग्निभयं विद्याल्लक्ष्मीवृद्धिश्च फाल्गुने। गृहसंस्थापनं सूर्ये मेषस्थे शुभदं भवेत्। वृषस्थे धनवृद्धिः स्यान्मिथुने मरणं भवेत्। कर्कटे शुभदं प्रोक्तं सिंहे भृत्यविवर्द्धनम्। कन्या रोगं तुला सौख्यं वृश्चिके धनधान्यकम्। कार्मुके च महाहानिर्मकरे स्याद्धनागमः। कुम्भेऽर्के रत्नलाभः स्यान्मीने मृत्युभयावहम्। चापमीननृयुक्कन्या मासा दोषा वहाः स्मृताः। ज्यैष्ठोर्जमाघसिंहाख्याः सौरमाने तु शोभनाः। माघे तपस्ये तपसि माधवे नभसि त्विषे। ऊर्जे च गृहनिर्माणं पुत्रपौत्रधनप्रदम्। निषिद्धेष्वपि कालेषु सानुकूले शुभे दिपे। तृणदारुगृहारम्भे मासदोषो न विद्यगे। पाषाणेष्टकगेहानि निन्द्यमासे न कारयेत्। निन्द्यमासेऽपि चन्द्रस्य मासेन शुभदं गृहम्” “तत्र सौरचान्द्रमासविशेषस्य ग्राह्यतां मासभेदेन पूर्वादिमुखगृहकरणञ्चाह मु० चि० “कुम्भेऽर्के फाल्गुने प्रागपरमुखगृहं श्रावणे सिंहकर्क्योः पौषे नक्रे च याम्योत्तरमुखसदनं गीऽजगेऽर्के च राधे। मार्गे जूकालिगे सत् ध्रुवमृदुवरुणस्वातिवस्वर्कपुष्यैः सूतीगेहं त्वदित्यां हरिभविधिभयोस्तत्र शस्तः प्रवेशः। कैश्चिन्मेपरवौ मधौ, वृषभगे ज्यैष्ठे, ढुचौ कर्कटे, भाद्रे सिंहगते, घटेऽश्वयुजि चोर्जेऽलौ मृगे पौषके। माघे नक्रघटे शुभं निगदितः गेहं तथोर्जे न सत्कन्यायां च तथा धनुष्यपि न सत् कृष्णादिमासाद्भवेत्” मू०। “कुम्भे कूम्भस्थिते सूर्ये फाल्गुने च मासि प्रागपरमुखं गृहं प्राङ्मुखं पश्चिममुखं च गृहं सत् शुभफलदं स्यादित्यर्थः। श्रावणे मासि सिंहकर्किसंस्थार्के प्रागपरमुखं गृहं सत्। पौषे मासे नक्रे मकरसंस्थार्के च प्रागपरमुखं गृहं सत्। अथ गोजगे वृषमेषगे सूर्ये राधे वैशाखे मासे च तथा मार्गे मार्गशीर्षे मासि जूकालिगे तुलावृश्चिकगते सूर्ये सति याम्योत्तरमुखं सदनम् दक्षिणमुखं उत्तरमुखं च सदनं सत् यदाह नारदः “गृहसंस्थापनं सूर्ये मेषस्थे शुभदं भवेत्। वृषस्थे धनवृद्धिः स्यान्मिथुने मरणं ध्रुवम्। कर्कटे शुभदं प्रोक्तं सिंहे भृत्यविवर्धनम्। कन्या रोगं तुला सौख्यं वृश्चिके धनवर्द्धनम्। कार्मुके तु महाहानिर्मकरे स्याद्धनागमः। कुम्भे तु रत्नलाभः स्यान्मोने सद्म भयावहमिति” चान्द्रमासफलान्याह श्रीपतिः “शोकोधान्यं मृतिपशुहृतिर्द्रव्यवृद्धिर्विनाशोयुद्धं भृत्यक्षतिरथःधनं श्रीश्च वह्नेभयञ्च। लक्ष्मीप्राप्तिर्भवति भवनारम्भकर्तुः क्रमेण चैत्रादूचे मुनि रिति फलं वास्तुशास्त्रीपदिष्टम्” इति अन्यच्च “आषाढचैत्राश्वयुजीर्जमाघज्यैष्ठेषु च प्रौष्ठपदेषु नूनम्। निकेतनानां घटनं नृपाणां योगेश्वराचार्यमते न शस्तम्” इति। मते न इति पदच्छेदः। अत्र सौराणां चान्द्रमासानां महान् शुभाशुभफलदभेदेन विरोधः। अत्र चिकीर्षितगृहद्वारानुकूलरविसंक्रमसमीचीनविहितमासेष्वेव वैशाखादिषु गृहारम्भः कार्य इति विरोधाभावः इति पितृचरणाः। तत्र द्वारनियममाह श्रीपतिः “कर्किनक्रहरिकुम्भगतेऽर्के पूर्वपाश्चममुखानि गृहाणि। तौलिमेषवृषवृश्चिकयाते दक्षिणोत्तरमुखानि च कुर्यात्। अन्यया यदि करोति दुर्मतिर्व्याधिशोकधननाशमश्नुते। मीनचापमिथुनाङ्गनागते कारयेन्न गृहमेव भास्करे” इति। कर्कार्कसहिते श्रावणे मासि तादृशमेव गृहम् उक्ताद्धेतोः। एव मकरार्कसहिते पौषे मासे अनेनैव हेतुना दक्षिणोत्तरमुखं गृहं मेषवृषार्कसहिते वैशाखे स्यात्। तुलावृश्चिकार्कसहिते मार्गशीर्षमासे तथैव गृहं स्यादित्यर्थः। अथात्र सौराणां चान्द्राणां च मासानां निषेधस्तृणादिनिर्मेयगृहाद्यारम्भे नैव भवति। यदुक्तं व्यवहारसमुच्चये “निषिद्धेष्वपि ऋक्षेषु स्वानुकूले शुभे दिने। तृणदारुगृहारम्भे मासदोषो न विद्यते” इति। जगन्मोहनेऽपि “पाषाणेष्टादिगेहादि निन्द्यमासे न कारयेत्। तृणदारुगृहारम्भे मासदोषो न विद्यते” अत्र केचिदनियतदिग्गृहारम्भे सवदा कालदोषो न प्रवर्तत इत्याहुः तन्न वचनाभावात्। किं च “दिङ्मूढे कुलनाशः स्यादित्यनियत दिग्गृहस्य विचारकीटिसन्निवेशाभावात्। अथ गृह निर्माणनक्षत्राण्याह। ध्रुवेति। ध्रुवाणि मृदूनि च प्रसिद्धानि वरुणः शतभं स्वाती प्रसिद्धा वसुः धनिष्ठा अर्कोहस्ता पुष्यश्च एषु भेषु गृहनिर्माणं सत् शुभफलदम्। यदाह गर्गः “त्र्युत्तरेऽपि च रोहिण्यां पुष्ये मैत्रे १७ करद्वये १३। १४। धनिष्ठाद्वितये पौष्णे २७ गृहारम्भः प्रशस्यते” अत्र वाक्ये मृगानभिधानेऽपि तदुक्तिर्महेश्वरवाक्यालोचनेन “प्रारम्भो भवनस्य वारुण २४ मृदु १४। १७। ५। २७ स्वात्यर्क १३ पुष्यध्रुवै ४। १२। २१। २६। र्वस्वृक्षेण २३ युतैरिति” अथ सूतिकागृहनिर्माणे विशेषमाह सूतीगेहमिति। अदित्यां पुनर्वसौ सूतिकागृहनिर्माणं शस्तम्। तत्रेति तत्र सूतिकागृहे हरि भविधिभयोः श्रवणाभिजितोर्नक्षत्रयोः प्रवेशः शस्तः। उक्तं च श्रीपतिना “पुनर्वसौ च सूतिकागृहस्य निर्मितिः शुभा। विरञ्चिविष्णुभान्तरे प्रवेशनं हितं भवेत्” इति। तदेतद्ब्राह्मणव्यतिरिक्तवर्णत्रिकपरम् यदाह लल्लः “पुनर्वसौ नृपादीनां कर्त्तव्यं सूतिकागृहम्। श्रवणाभिजितोर्मध्ये प्रवेशं तत्र कारयेदिति” आवश्यकत्वे तु श्रवणाभिजितोर्मुहूर्त्तस्तदुदयो वा ग्राह्यः इत्यर्थः। व्राह्मणस्य तु प्रागुक्तनक्षत्रेष्येव सूतिकागृहनिर्माणप्रवेशौ। तत्र सूतिकागृहं नैरृत्यां कार्यं यदाह वृद्धवशिष्ठः “ऐन्द्र्यां तु विक्रयस्थानमाग्नेय्यां पचनालयः। वारुण्यां भोजनगृहं नैरृत्यां सूतिकागृहम्। याम्यायां शयनस्थानं वायव्यां पशुमन्दिरम्। कौवेर्य्यां तु धनस्थानमैशान्यां देवतालयः” इति। मृतिभास्करे गर्गः “वारेऽनुकूले राशौ तु दिने दोषविवर्जिते। सानुकूलदिशि प्रोक्तं सूतिकाभवनं बुधैरिति” कालनियम उक्तो रत्नकोशे “आसन्नप्रसवे मासि कुर्याच्चैव विशेषतः। तद्वत् प्रसवकाले स्यादिति शास्त्रेषु निश्चयः” इति। वराहेणात्रानेकनक्षत्राणामभिधानं कृतं यथा “हस्तादित्यशशाङ्कतिष्यपवनप्राज्येशमित्रोत्तराचित्राश्विश्रवणेषु वृश्चिकघटौ हित्वा विरिक्ते तिथौ। शुक्राचार्यशनैश्चरज्ञशशिनां वारेऽनुकूले विधौ सद्भिर्वेश्मनि सूतिकागृहविधिः क्षेमङ्करः कीर्त्यते” इति। वेश्मनि चतुर्थस्थाने सद्भिः शुभग्रहैः। सूतिकागृहप्रवेशे कालविशेषमाह ज्योतिवसिष्ठः “अथातः संप्रवक्ष्यामि सूतिकागारवेशनम्। मासि तु नवमे प्राप्ते पूर्वपक्षे शुभे दिने। प्रसूतिसम्भवे काले सद्य एव प्रवेशयेदिति” पूर्वपक्षे शुक्ल- पक्षे। प्रवेशे नक्षत्रादीन्याह गर्गः “रोहिण्यैन्दवपौष्णेषु स्वातीवारुणयोरपि। पुष्ये पुनर्वसौ हस्तधनिष्ठात्र्युत्तरासु च। “मैत्रत्वाष्ट्रे तथाश्विन्यां सूतिकागार वेशनम्”। “सर्वेशुभग्रहाः केन्द्रे पापाश्च त्रिषडायगाः। शुभांशे शुभसन्दृष्टे सूतिकागारवेशनमिति”। प्रागभिहितानां सौरचान्द्रमासानां प्रकारान्तरेणैकपाक्यतां शार्दूलविक्रीडितेनाह। कैश्चिदिति पूर्वदिग्द्वारवशेनैकवाक्यता उक्ता इदानीमेतादृशमुच्यते मेषसंस्थे रवौ मधौ चैत्रेमासि गेहं प्रारब्धं शुभं स्यात्। तथा वृषस्थे सूर्ये ज्यैष्ठे मासि, कर्कस्थेऽर्के शुचावाषाढे, सिंहगतेऽर्के भाद्रपदे मासि, घटे तुलास्थे रवौ आश्वयुजि आश्विनमासि। अलौ वृश्चिकगेऽर्के ऊर्जे कार्त्तिके मासि। मृगे मकरस्थेऽर्के पौषे मासि, नक्रघटे मकरकुम्भस्थेऽर्के माघे मासि प्रारब्धं गृहं शुभं स्यात् इत्यर्थः इति कैश्चिन्निगदितम्। अस्यायमाशयः। मीनचापेत्यादिना द्विस्वभावराशयो निषिद्धाः शोको धान्यमित्यादिना च कियन्तश्चान्द्रा अपि मासा निषिद्धाः। अतोऽन्थे सौराश्चान्द्रा वा विहितास्तेषामयमेव एकवाक्यताप्रकारः। मेषस्थे रवौ चैत्रेऽपि गृहं शुभम्। यस्तु चैत्रोनिषिद्धः स मीनार्कविषयः। वृषभस्थे रबौ ज्यैष्ठेऽपि शुभम्। वैशास्वस्तु विहितएवास्ति ज्येष्ठो निषिद्धः स मिथुनार्कविषयः। कर्कटस्थे सूर्ये आषाढेऽपि शुभं आषाढनिषेधस्तु मिथुनार्कविषयः। सिंहगते सूर्ये भाद्रपदेऽपि शुभम्। श्रावणश्चेत्तत्र स्यात्स विहितत्वादेव शुभः। यस्तु भाद्रपदनिषेधः स कन्यार्कविषयः। तुलागते सूर्ये आश्विनेऽपि शुभम्। यस्त्वस्य निषेधः। स कन्यार्कपरः। वृश्चिकस्थे सूर्ये कार्त्तिकेऽपि शुभं स्यात् निषेधविषयं स्वयमेव वक्ष्यति। मार्गशीर्षो विहित एव। मकरस्थे सूर्ये पौषे शुभं धनुरर्क साहित्ये सोऽप्यशुभः। मकरकुम्भस्थे सूर्ये माघेऽपि शुभं निषेधस्तु धनुरर्कविषयः। अत एव “पौषफाल्गुनवैशाखमाघश्रावणकार्तिकाः। मासाः स्युर्गृहनिर्माणे पुत्रारोग्यशुभप्रदाः” इति नारदवाक्यम् “मासे तपस्ये तपसि माधवे नभसि त्वि। ऊर्जे च गृहनिर्माणं पुत्रपौत्रधनप्रदम्” इति वसिष्ठवाक्यं च आश्विनकात्तिक मावमासानां शुभत्वप्रतिपादक तुलावृश्चिकमकरकुम्भार्कविषयं मीनार्कराहित्यप्राशस्त्यपरं च वचनान्तरबोधितो निषेधः प्रागुक्तविषय एव। फाल्गुनस्य शुभत्वं कुम्भार्कविषयं मीनार्कसाहित्ये तु निषिद्धम्। ननु कार्त्तिकमाघमासौ श्रीपतिना निषिद्धौ तयोः को विषय इत्यत आह अथेति ऊर्जः कार्तिको मासः कन्यायां कन्यागते रवौ न सन् न शुभः। च पुनः तपा माघमासो धनुषि धनुरर्के न सन् अपिः पादपूरणे। नन्वेतदयुक्तं प्रतिभाति यतश्चान्द्रमासेषु चैत्रादिमाससंज्ञाः सन्ति तत्र कार्त्तिके मासि कन्यासंक्रान्तिः। माघे मासि धनुरर्कश्च कदापि न सम्भवेत्। यतः कार्त्तिकस्य माघमासस्य च शुक्लप्रतिपदादित्रिंशत्तिथयः यावत् तावत् संज्ञेत्यत आह कृष्णादिमासादिति। अस्ति द्विविधो मासः शुक्लादिः कृष्णादिश्चेति। तत्र शुक्लप्रतिपदमारभ्यामावास्यापर्यन्तः शुक्लादिः। कृष्णपक्षप्रतिपदमारभ्य पूर्णिमान्तः कृष्णप्रतिपदादिः। यथा। चैत्रशुक्लपक्षे मतद्वयेऽपि स एव चैत्रपूर्णिमास्यनन्तरं कृष्णपक्षः चैत्रमास एव एवं चान्द्रमासो भवति। स एव कृष्णपक्षो यदि वैशाखकृष्णपक्षत्वेन व्यवह्रियते। भाविशुक्लपक्षो वैशाखशुक्लः सर्ववादिसिद्धः। तदा कृष्णादिर्मासः सम्भवति उभयथा हि शास्त्रे व्यवहारः “अश्वयुक्कृष्णपक्षे तु श्राद्धं कुर्य्यात् दिने दिन इति” पी० धा० तत्र विहितनिषिद्धतिथिनक्षत्रादिनिरूपणम् वा० शा० “अथातः संप्रवक्ष्यामि गृहकालविनिर्णयम्। यथाकालं शुभं ज्ञात्वा तदा भवनमारमेत्। मृदुध्रुवस्वाति पुष्यधनिष्ठाद्वितये रवौ (१३)। मूले पुनर्वसौ सौम्यवारेप्रारम्भणं शुभम्। आदित्यभौमवर्ज्याःस्युर्वाराः सर्वे शुभावहाः। द्वितीया च तृतीया च पञ्चमी षष्ठिका तथा। सप्तमी दशमी चैव द्वादश्येकादशी तथा। त्रयो दशी पञ्चदशी तिथयः स्युः शुभावहाः। दारिद्र्यं प्रतिपत् कुर्यात् चतुर्थीं धनहारिणी। अष्टम्युच्चाटनं चैव नवमी शस्त्रघातिनी। दर्शे राजभयं चैव भूते दार विनाशनम्। धनिष्ठापञ्चके नैव कुर्यात् स्तम्भसमुच्छ्रयम्। सूत्रधाराशलान्यासं प्राकारादि समारभेत्। जामित्रं द्विविधं चैव वेधोपग्रहकर्त्तरी। एकार्गलं तथा लत्ता यतक्रकचसंज्ञकाः। पातश्च द्विविधोवर्ज्यो व्यतीपातश्च वधृतिः। कुलिकं कण्टकं कालं यमधण्टस्तथैव च। कुयोगातिथिवारोत्यास्तिथिभोत्था भवारजा। विवाहादिपु ये वर्ज्यास्तेवर्ज्या वास्तुकर्मणि” बास्तुचक्रं तत्रैव “वास्तुचक्रं प्रवक्ष्यामि यच्च व्यासेन भाषितम्। यस्मिन्नृक्षे स्थितो भानुस्तदादि त्रीणि म- स्तके। चतुष्कमग्रपादे स्यात् पुनश्चत्वारि पश्चिमे। पृष्ठे च त्रीणि ऋक्षाणि कुक्षौ चत्वारि वामतः। चत्वारि दक्षिणे कुक्षौ पुच्छे भत्रयमेव च। मुखे भत्रयमेवं स्युरष्टाविंशतितारकाः। शिरस्ताराग्निदाहाय गृहोद्वासोऽग्रपादयोः। स्थैर्यं स्यात् पश्चिमे पादे पृष्ठे चैव धनागमः। कुक्षौ स्याद्दक्षिणे लाभः पुच्छे च स्वामिनाशनम्। वामकुक्षौ च दारिद्र्यं मुखे पीडा निरन्तरम्”। तत्र वर्ज्यकालमाह विश्व० वा० शा०। कृष्णपक्षे तिथौ रिक्ते गण्डान्ते रविसंक्रमे। रविभौमदिमे विष्टौ व्यतीपाते च वैधृतौ। मासदग्धं वारदग्धं तिथिदग्धं च वर्जयेत्। अनुक्तेष्वपि धिष्ण्येषु न कर्त्तव्यं कदाचन क्रकचं चन्द्रदग्धं च योगानां वज्रसंज्ञकम्। उत्पातैर्दूषितमृक्षं त्रिस्पृशं दर्शसंज्ञकम्। वज्रव्याघातशूलेषु व्यतीपातातिगण्डयोः। विष्कम्भगण्डपरिघं वर्जयित्वा च कारयेत्”। विहितमुहूर्तमाह तत्रैव “स्वातौ मैत्रेऽथ माहेन्द्रे गान्धर्वे भगरोहिणे। तथा वैराजसावित्रे मुहूर्ते गृहमारमेत्। चन्द्रादि सबलं ज्ञात्वा शुभं लग्नं निरीक्ष्य च। स्तम्भोच्छायादि कर्तव्यमन्यत्र परिवर्जयेत्”। तिथिभेदेन पूर्वादिदिङ्मुखगृहारम्भनिषेधमाह मु० चि० “पूर्णेन्दुतः प्राग्वदनं नवम्यादिषूत्तरास्यन्त्वथ पश्चिमास्यम्। दर्शादितः शुक्लदले नवम्यादौ दक्षिणास्यं न शुभं वदन्ति” मू० “पूर्णेन्दुतः पूर्णिमातः कृष्णाष्टमीपर्यन्तं प्राङ्मुखं गृहं शुभं न वदन्ति। कृष्णनवमीतश्चतुर्दशीपर्यन्तं क्रियमाणं गृहमुत्तरास्यं न शुभम्। अथ दर्शादितः शुक्लाष्टमीपर्यन्तं पश्चिमास्य गृहं न शुभम्। शुक्लनवमीतश्चर्दशीपर्यन्तं दक्षिणास्य गृहं न शुभम् वदन्ति। तासु तिथिषु तत्तद्दिङ्मुखं गृहं न कर्त्तव्यम् इति वाक्यार्थः फलितः। यदुक्त व्यवहारसमुच्चये “पूर्णिमातोऽष्टमीं यावत् पूर्वास्यं वर्जयेद्गृहम्। उत्तरास्यं न कुर्वीत नवम्यादिचतुर्दशीम्। अमावास्याष्टमीं यावत्पश्चिमास्यं विवर्जयेत् नवम्यादौ दक्षिणास्यं यावत् शुक्लचतुर्दशीमिति” दिग्भेदमुखनक्षत्राण्याह “कृत्तिकाद्याः सप्त पूर्वे मघाद्याः सप्त दक्षिणे। मैत्राद्याः पश्चिमे सप्त धनिष्ठाद्यास्तथोत्तरे अग्रे चन्द्रे स्वामिभयं कर्मकर्त्ता च पृष्ठके। दक्षिणे च धनं दद्याद्वामे स्त्रीसुखसम्पदः। गृहोपलक्ष्यकार्येषु यत्र ऋक्षेषु चन्द्रमाः। शलाकासप्तके देयं कृत्तिकादिकमेव च। ऋक्षं चन्द्रस्य वास्तोश्च अग्रे पृष्ठे न शस्यते। लग्नादृक्षाद्विचार्योऽत्र चन्द्रः सद्यःफलपदः। गृहे चन्द्रे सम्मुखस्थे पृष्ठस्थे न शुभं गृहम्। वामदक्षिणतः चन्द्रः प्रशस्तो वास्तुकर्मणि”
तत्र विहितनिषिद्धलग्नादिकमाह तत्रैव चरलग्नं चरांशञ्च सर्वथा परिवर्जयेत्। जन्मभाच्चोपचयभे लग्ने वर्गे तथैव च। प्रारम्भणं प्रकुर्वीत नैधनं परिवर्जयेत्। पापैस्त्रिषष्ठायगतैः सौम्यैः केन्द्रत्रिकोणगे। निर्माणं कारयेद्वीमानष्टमस्थैः खलैर्मृतिः। मनुष्यलग्ने सौम्यानां दृग्योगे योगतस्तथा। कुम्भं विहायान्यलग्ने सौम्यग्रहयुतेक्षिते। जलाशयादिवास्तूनां प्रारम्भः शुभदः स्मृतः” अत्र शुभयोगास्तत्रैव “गुरुर्लग्ने रविः षष्ठे द्यूने ७ सौम्ये सुखे ४ सिते। तृतीयस्थेऽर्क पुत्रेऽत्र तद्गृहं तु शतायुषम्। भृगुर्लग्नेऽम्बरे १० सौम्ये लाभस्थाने ११ च भास्करे। गुरुः केन्द्रगतो यत्र शतवर्षाणि तिष्ठति। हिवुके ४ ज्येऽम्बरे १० चन्द्रे लाभे ११ च कुजभास्करौ। आरम्भः क्रियते यस्य अणीत्यायुः क्रमात् भवेत्। लग्ने भृगौ पुत्रगेज्ये ५ षष्ठे भौमे त्रिगे रवौ। यस्य गृहस्य प्रारम्भः स च तिष्ठेच्छतं समाः। लग्नस्थौ गुरुशुक्रौ चेत् रिपु ६ राशिगते कुजे। सूर्ये लाभगते ११ यस्य द्विशताव्दानि तिष्ठति। स्वोच्चस्थो वा भृगुर्लग्ने स्वोच्चे जीवे सुख ४ स्थिते। स्वोच्चे लाभगते ११ मन्दे सहस्राणि समाः स्थितिः। स्वोच्चे स्वभवने सौम्ये लग्नस्थे वापि केन्द्रगैः। प्रारम्भः क्रियते यस्य शतद्वयं स तिष्ठति। इज्योत्तरात्रयाहीन्दुविष्णु धातृजलोडुषु। ८। १२। २१। २६। ९। ५। २२। ४। २०। गुरुणा सहितेष्वेषु कृतं गेहं श्रिया युतम्। द्विदैवत्वाष्ट्रवारीश रुद्रादिति वसूडुषु। १६। १४। २४। ६। ७। २३। शुक्रेण सहितेष्वेषु कृतं धान्यप्रदं गृहम्। हस्तार्यमत्वाष्ट्रदस्रचतुरास्येन्द्रभेषु च १३। १२। १४। २। ४। १८। बुधेन सहितेष्वेषु धनपुत्रसुखप्रदम्”। कुयोगास्तत्रैव “शत्रुक्षेत्रगतैः स्वेटैर्नीचस्थैर्वा पराजितैः। प्रारब्धं यस्य भवनं लक्ष्मीस्तस्य विनश्यति। एकोऽपि परभागस्थो दशमे सप्तमेऽपि वा। वर्णाधिपे बलैर्हीने तद्गृहं परहस्तगम्। पापान्तरगते लग्ने चन्द्रे सौम्ययुतेक्षिते। अष्टमस्थेऽर्कपुत्रे च अशीत्यब्दाद्विहन्यते। मन्दे लग्नगते चैव कुजे सप्तमसंस्थिते। शुभै रवीक्षिते वापि शतवर्षान्निहन्यते। लग्नगे शशिनि क्षीणे मृत्युस्थाने च भूसुते। प्रारम्भः क्रियते यस्य शीघ्रं तच्च विनश्यति। दशापतौ बलैर्हीने वर्णनार्थे तथैव च। पीडितर्क्षगते सूर्ये न विदध्यात्कदाचन। पितृमूलेज्यभाग्यार्कपौष्णभेषु च १०। १९। ८। ११। १३। २७ यत् कृतम्। कुजेन सहितेष्वेषु गृहं सन्दह्यतेऽग्निना। मूलञ्च रेवती चैव कृत्तिकाषाढमेव च। पूर्वफाल्गुनी हस्ते च मघा चैव तु सप्तकम्। एषु भौमेन युक्तेषु वारे तस्यैव वेश्म यत्। अग्निना दह्यते कृत्स्नं पुत्रनाशः प्रजायते। अग्नित्तभर्क्षगते सूर्ये चन्द्रे वा तत्र संस्थिते। निर्मितं मन्दिरं नूनमग्निना परिदह्यते। ज्येष्ठानुराधके चैव भरणीखातिपूर्बभे। धनिष्ठाष्वपि ऋक्षेषु शनिस्तिष्ठेद्दिनस्य च। कृपणो नामतः प्रोक्तो धनधान्यादिके गृहे। पुत्रे जातेऽथवा तस्मिन् दह्यते यक्षराक्षसैः। प्रासादेष्वेवमेव स्याद्वापीकूषेषु चैव हि। तस्माद्विचार्य कुर्वीत गृहारम्भं शुभे शुभम्। नाशन्दिशन्ति मकरालिकुलीरलग्ने, मेषे घटे धनुषि कर्मसु दीर्घसूत्रम्। कन्याझषे मिथुनगे ध्रुवमर्थलाभं ज्योतिर्विदः कलससिंहवृषेषु सिद्धिम्। सायाह्ने तु कृतं वास्तु कर्त्तुर्वित्तविनाशदम्। महानिशास्वपि तथा सन्ध्ययोर्नैव कारयेत्”। भावस्थग्रहफलानि तत्रैव “लग्नेऽर्के विघ्नपातः स्यात्कोशहानिश्च शीतगौ। मृत्युं र्विश्वम्भरापुत्रे दारिद्र्यं रविनन्दने। जीवे धर्मार्थकामाः स्युः पुत्रोत्पत्तिश्च भार्गवे। चन्द्रजे कुशला शक्तिर्यावदायुः प्रवर्त्तते। द्वितयस्थे रवौ हानिश्चन्द्रे शत्रु भयं भवेत्। भूमिजे बन्धनं प्रोक्तं नानाविघ्नानि भानुजे। बुधे द्रविणसम्पत्तिर्गुरौ धर्माभिबर्द्धनम्। यथाकामविनोदेन भृगौ कामं व्रजेत् फलम्। तृतीयस्थेषु पापेषु सौम्येष्वेषु विशेषतः। सिद्धिः स्यादचिरा देव यथाभिलषितं प्रति। चतुर्थस्थानगे जीवे पूजा सम्पद्यते नृपात्। चन्द्रजे चार्थलाभः स्याद्भूमिलाभश्च भार्गवे। वियोगः सुहृदां भानौ मन्त्रभेदो महीसुते। बुद्धिनाशो निशानाथे सर्वनाशोऽर्कनन्दने। पञ्चमे तु सुराचार्ये चित्रो वसुधनागमः। शुक्रे पुत्रसुखावाप्ती रत्नलाभस्तथेन्दुजे। सुतदुःखं सहस्रांशौ शशाङ्के कलहः स्मृतः। भौमे कार्यविरोधः स्यात्सौरौ बन्धुविमर्द्दनम्। षष्ठस्थानगते सूर्ये रोगनाशं विनिर्द्दिशेत्। चन्द्रे पुष्टिः कुजे प्राप्तिः सौरौ शत्रुबलक्षयः। गुरौ मन्त्रोदयः प्रोक्तो भृगौ विद्यागमो भवेत्। सर्वज्ञानार्थकौशल्यं नक्षत्रपतिनन्दने। सप्तमस्थानगे जीवे बुधे दैत्यपुरोहिते। गजवाजिधरित्रीणां क्रमाल्लाभं विनिर्दिशेत्। भास्करे कीर्त्तिभङ्गः स्यात् कुजे विपदमादिशेत्। हिमगौ क्लेश आयासः सौरौ सर्व धनक्षयः। पतङ्गे पङ्गुताष्टस्थे भौमे सौरौ च रुग्भयम्। चन्द्रे रोगविवृद्धिः स्यात् कुजे शोकागमो भवेत्। बुधे मानधनप्राप्तिर्जीवे च विजयो भवेत्। शुक्रे स्वजनभेदः स्यान्मन्त्रज्ञस्यापि देहिनः। वागीशे नवमस्थाने विद्याभोगाभिनन्दनम्। बुधे विविधभोगाप्तिर्भार्गवे विजयो भवेत्। चन्द्रे धातुक्षयः प्रोक्तो धर्महानिश्च भास्करे। कुजे चाथ भयं विद्याद्रविजे धर्मदूषणम्। दशमस्थानगे शुक्रे शयनासन सिद्धयः। सुराचार्ये महत्सौख्यं विजयः स्त्रीधनं बुधे। मार्त्तण्डे च सुहृद्वृद्धिस्तथा शोकविवर्द्धनम्। भौमे रत्नागमः प्रोक्तः शनौ कीर्त्तिविलोपनम्। लाभस्थानेषु सरेषु लाभस्थानं विनिर्द्दिशेत्। व्ययस्थानेषु सर्वेषु विनिर्देश्यो व्ययः सदा। स्वोच्चे पूर्णफलः प्रोक्तः पादोनः स्वर्क्षगो ग्रहः। स्वत्रिकोणेऽर्द्धफलदः पादं मित्रपदाश्रितः। समर्क्षे रिपुराशौ च समकष्टफलो ग्रहः। नीचस्थो विफलो द्वेष्यवर्गेऽसत्फलदः शुभः”। गृहारम्भे रव्यादिगोचरादिशुद्धिफलादि वा० शा० “गोचराष्टकवर्गाभ्यां वामवेधं विचिन्तयेत्। दशा चान्नार्दशादिश्च विचार्य्यश्चात्र कर्मणि। गुरुशुक्रवले विप्रात् सूर्यभूमिजयोस्तथा। शशिसौम्यबले सौरिवले वर्णानुपूर्वशः। गृहारम्भं प्रकुर्वीत वर्णनाथवले मति। सर्वेषामपि वर्णानां सूर्यचन्द्रबलं स्मृतम्। विषमस्थे रवौ स्वामी पीड्यते गृहिणी विधौ। शुक्रेण पीड्यते लक्ष्मीर्जीवेन सुखसम्पदः। बुधेन पुत्रपौत्राश्च सौभेन भ्रातृबान्धवाः। सौरिणा दासवर्गाश्च पीड्यन्ते नात्र संशयः। विशेषेण तु सूर्यस्य बलं प्रोक्तं गृहे बुधैः। सर्वेषामेव वर्णानां रविशुद्धिर्विधीयते। दशापतौ हीनबले वर्णनाथे तथैव च। पीडितर्क्षगते सूर्ये न विदध्यात् कदाचन। प्रथमकोष्ठगे रोगं द्वितीये चार्थनाशनम्। तृतीये धनलाभं च चतुर्थे भयदो रविः। पञ्चमे पुत्रलाभं च शत्रुनाशाय शत्रुगे। स्त्रीकष्टं सप्तमे सूर्ये मृत्युश्चाष्टमगेहगे। नवमे धर्मनाशाय दशमे कर्भसंयुतिः। एकादशे भवेल्लक्ष्मीर्द्वादशे च धनक्षयः। पुत्रे ५ द्वितीये द्यूने ७ च धर्मे मध्यबलो रविः। द्वितीयपुत्राङ्क ५। ९ गतस्त्रिदशाहात् परः शुभः। अस्तगा नीचराशिस्थाः परराशौ परैर्जिताः। वृद्धस्था बालाभावस्था वक्रगाश्चातिचारिणः। रिपुदृष्टि वशंयाता उल्कापातेन दूषिता। न फलन्ति ग्रहा गेहप्रारम्भे तान् प्रपूजयेत्”। गृहारम्भे स्वातारम्भोपयोगिनक्षत्राण्याह माण्डव्यः। “अधोमुखैर्भैर्विदधीत खातं शिलास्तथा चोर्द्ध्वमुखैश्च पट्टम्। तिर्य्यङ्मुखैर्द्वारकपाटदानं गृहप्रवेशो मृदुभिर्ध्रुवैश्च” अधोमुखादिनक्षत्राण्याह पी० पा० गरुडपु० “भरणी कृत्तिकाऽश्लेषा मघामूलविशाखिकाः। तिस्रः पूर्वास्तथा चैव अधोवक्त्राः प्रकीर्त्तिताः। वापीकूपतडागादिखननं च तृणादिकम्। देवतागारखननं निघानखननं तथा। गणितं ज्योतिषारम्भं खनी बिलप्रवेशनम्। कुर्यादधोगतान्येव कार्याणि वृषभ ध्वज!। रोहिण्यार्द्रा तथा पुष्यो धनिष्ठा चोत्तरात्रयम्। वारुणं श्रबणं चैव नव चोर्द्धमुखाः स्मृताः। एषु राज्याभिषेकं च पट्टबन्धं च कारयेत्। उर्द्ध्वमुखान्युच्छ्रितानि सर्वाण्येषु च कारयेत्। रेवती चाश्विनी चित्रा स्वाती हस्तः पुनर्वसुः। अनुराधा मृगः ज्येष्ठा एताः पार्श्वमुखाः स्मृताः। गजोष्ट्राश्वबलीवर्ददमनं महिषस्य च। वीजानां वपनं कुर्याद्गमनागमनादिकम्। चक्रयन्त्र रथादीनां नावादीनां प्रवाहनम्। पार्श्वेषु यानि कर्माणि कुर्यादेतेषु तानि च” नक्षत्रभेदे द्वारनिर्माणाय सफलं द्वारचक्रमाह मु० चि० “सूर्यर्क्षाद्युगभैः शिरस्यथ फलं लक्ष्मीस्ततः कोणभैर्नागैरुद्वसनं ततो गजमितैः शाखासु सौख्यं भवेत्। देहल्याङ्गुणभैर्मृतिर्गृहपतेर्मध्यस्थितैर्वेदभैः सौख्यं चक्रमिदं विलोक्य सुधिया द्वारं विधेयं शुभम्” भू० “द्वारस्य चत्वारः पाषाणा आवश्यकाः। द्वौ ऊर्द्ध्वाधोभावेनावस्थितौ समावल्पपरिमाणौ। तत्र उत्तरङ्ग इत्यूर्द्धावस्थितस्य संज्ञा। अधोवस्थितस्य तु देहलीति सर्वसाधारणं नाम। द्वौ पार्श्वयोः स्थितौ महापरिमाणौ शाखासंज्ञौ (साह) इति भाषया द्वयोरपि संज्ञा एवं दीर्घचतुरस्रद्वारं भवति। पाषाणासम्भवे तु काष्ठादेरपि निवेशः। तत्र द्वारे चिकीषिते सूर्याधिष्ठितनक्षत्राद्युगभैश्चतुर्भिर्नक्षत्रैः शिरस्यवस्थितैः सद्भिः लक्ष्मीप्राप्तिरूपं फलं स्यात्। ततस्तदग्रिमैर्नागैः कोणभैर्द्वयोरवस्थित्या चतुःकोणेष्ववस्थितैरष्टसंख्यकैर्नक्षत्रैरुद्वसनं तत् द्वारगृहं सर्वदा जनवासरहितं स्यात्। ततस्तदग्रिमै र्गजमितेरष्टाभिर्भैः शाखासु तत्रावस्थितैर्गृहस्वामिनः सौख्यरूपं फलं स्यात्। ततस्तदग्रिमेर्गुणभैस्त्रिभिर्नक्षत्रैर्दहल्यामवस्थितैर्गृहपतेर्मृतिः स्यात्। ततस्तदग्रिमैर्वेदभैश्चतुर्भिर्नक्षत्रैर्मध्यस्वरूपेऽवकाशे स्थितैः सौख्यं स्यात्। फलितार्थमाह। चक्रमिति। इदं द्वारचक्रं विलोक्य सुधिया शुभं शुभफलदं द्वारं विधेयं कर्त्तव्यम्। तदुक्तं ज्योतिर्निबन्धे “द्वारचक्रं प्रवक्ष्यामि भाषितं विश्वकर्मणा। सूर्यभाद्भचतुष्कं तु द्वारस्योपरि विन्यसेत्। द्वे द्वे कोणे च दातव्ये शाखायुग्मे द्वयं द्वयम्। अधश्च त्रीणि देयानि वेदा मध्ये प्रतिष्ठिताः। राज्यंस्यादूर्द्ध्वनक्षत्रे कोणेषूद्वसनं भवेत्। शाखायां लभते लक्ष्मीमधश्चैव मृतिं लभेत्। मध्यभेषु लभेत्सौख्यं चिन्तनीयं सदा बुधैरिति” अथ द्वारस्थापनम् “द्वारंस्थापननक्षत्राण्युच्यन्तेऽश्विनी चोत्तरा। हस्तापुष्यश्रुतिमृगाः सूरैरेताः प्रकीर्त्तिताः। स्वातौ पूष्णि च रोहिण्यां द्वारशाखावरोपणमिति” ज्योतिर्निबन्धेऽभिहितत्वात्तेऽपि ग्राह्याः। तिथयोऽपि तत्रैवाभिहिताः “पञ्चमी धनदा चैव मुनिनन्दवसौ शुभम्। प्रतिपत्सुन कर्त्तव्यं कृते दुःखमबाप्नुयात्। द्वितीयायां द्रव्यहानिः पशुपुत्रविनाशनम्। तृतीया रोगदा ज्ञेया चतुर्थी भङ्गकारिणी। कुलक्षयं तथा षष्ठी दशमी धननाशिनी। विरोधकृदमा पूर्णा न स्याच्छाखावरोपणमिति” एवं सति विरुद्धतिथिं विहाय विहिततिथिषु विहितभेषु च तत्रापि चक्रशुद्धेषु भेषु द्वारं विहितं शुभफलदातृस्यादिति निष्कृष्टोऽर्थः” पी० धा० तत्प्रवेशकालमाह मु० चि० “सौम्यायने ज्यैष्ठतपोऽब्धिमाधवे यात्रानिवृत्तौ नृपतेर्नवे गृहे। स्याद्वेशनं द्वाःस्थमृदुधुवोडुभिर्जन्मर्क्षलग्नोपचोदये स्थिरे” (१) मू० “जीर्णे गृहेऽग्न्यादिभयान्नवेऽपि मार्गोर्जयोः श्रावणिकेऽपि सन् स्यात्। वेशोऽम्बुपेज्यानिलवासवेषु नावश्यमस्तादिविचारणात्र। (२) मृदुघ्रुवक्षिप्रचरेषु मूलभे वास्त्वर्चनं भूतवलिञ्च कारयेत्। त्रिकोणकेन्द्रायधनत्रिगैः शुभैर्लग्ने त्रिषष्ठायगतैश्च पापकैः। (३) शुद्धाम्बु रन्ध्रे विजनुर्भमृत्यौ व्यर्काररिक्ताचरदर्शचैत्रे। अग्रेऽम्बुपूर्णं कलसं द्विजांश्च कृत्रा विशेद्वेश्म भकूटशुद्धम् (४) वामो रविर्मृत्युसुतार्थलाभतोऽर्के पञ्चमे प्राग्वदनादिमन्दिरे। पूर्णातिथौ प्राग्वदने गृहे शुभो नन्दादिके याम्यजलोत्तरानने। (५) वक्त्रे भूरविभात् प्रवेशसमये कुम्भेऽग्नि- दाहः कृताः ४ प्राच्यामुद्वसनङ्कृता ४ मयगता लाभः कृताः ४ पश्चिमे। श्रीर्तेदाः कलिरुत्तरे युगमिता गर्भे विनाशो गुदे रामाः ३ स्थैर्यमतः स्थिरत्वमनलाः ३ कण्ठे भवेत्सर्वदा” (६) भू०
“तत्रापूर्वप्रवेशसुपूर्बप्रवेशयोः कालशुद्ध्यादिकमिन्द्रवंशाच्छन्दसाह सौम्यायने इति। एतेषु सौम्यायन इत्यादिकेषु पदार्थेषु सत्सु नृपतेर्यात्रानिवृत्तौ अथवा नवे नूतनोत्थापिते गृहे प्रवेशनं स्यात्। सौम्यायने उत्तरायणे। अत्र शुक्रगुर्वस्तादिको दोषो वाप्यारामतडागेत्यादिनोक्त इति न पुनरुक्तः। एवं गीर्वाणाम्बुप्रतिष्ठेत्यादिना दक्षिणायननिषेधोऽपि। अतःपरिशेषात्सौम्यायनग्रहणे सिद्धे तदुक्तिर्मन्दबुद्धीनां शीघ्रप्रतिपत्त्यर्था। उक्तं च वसिष्ठेन “अथ प्रवेशो नवसद्मनश्च सौम्यायने जीवसिते बलाद्य” इति बलाढ्ये उदिते। नारदेनापि “अथ सौम्यायने कार्यं नववेश्मप्रवेशनम्। राज्ञां यात्रानिवृत्तौ वेति” केवलायां भूमौ क्रीतायां प्राप्तायां वा स्वतःसिद्धायां वोत्थापितं गृहं नूतनमित्युच्यते। ज्यैष्ठेति ज्यैष्ठमाघफाल्गुनवैशाखमासेष्वेव सत्यप्युत्तरायणे प्रवेशनं शुभम्। यदाह नारदः माघफाल्गुनवैशाखज्यैष्ठ मासेषु शोभनः। प्रवेशो मध्यमोज्ञेयः सौम्यकार्त्तिकमासयोरिति” सौम्यो मार्गशीर्षः। मध्यमोक्तिरावश्यकविषया। चान्द्रमासफलान्याह वसिष्ठः “माघेऽर्थलाभः प्रथमप्रवेशे पुत्रार्थलाभः खलु फाल्गुने च। चैत्रेऽर्थहानि, र्धनधान्यलाभो वैशाखमासे, पशु पुत्रलाभः। ज्यैष्ठे, च मासेषु परेषु नूनं हानिप्रदः शत्रुभयप्रदश्च”। “शुक्ले च पक्षे सुतरां विवृद्ध्यै कृष्णे च यावद्दशमीं च तावत्” इत्याद्युक्तेरेव ग्रन्थकृता पक्षविशुद्धिर्नोक्ता तिथिवारशुद्धिश्चाग्रे वक्ष्यते। वसिष्ठेन तु गृहप्रवेशे सौरमानमनूद्य दूषितं यथा “मृगादिषड्राशिषु संस्थितेऽर्के नवप्रवेशः शुभदः सदैव। कुम्भं विनान्येष्वपि केचिदूचुर्न सौरमिष्टं खलु सन्निवेशे। इति अस्यार्थः नूतनगृहप्रवेशो मकरादिषड्राशि संस्थिते सूर्ये शुभफलदो भवति तत्रापि माघादिषु कुम्भरहितेषु चतुर्षु मासेषु शुभतरः ननु “अथ प्रवेशो नवसद्मनश्च सौम्यायने” इति स्वयं प्राक् सौम्यायन इत्युक्तत्वात् किमित्येव तत् पुनरुक्तभित्यत आह। कुम्भं विनेति। सत्यप्युत्तरायणे कुम्भसंक्रान्तौ नूतनगृहप्रवेशो न भवतीत्येतदर्थं पुनरुक्तमित्यर्थः। नन्विदं पूर्वापरविरुद्धम्। तथाहि “माघेऽर्थलाभः प्रथमः प्रवेशः” इत्यादिना माघफाल्गुनयोश्चान्द्रमासयोः शुभफलाभिधानात्तत्रैव च कुम्भसंक्रान्तिसद्भावाद्घयोरन्यतरस्याशुभत्वं प्रतिपाद्यते। उभयमासनिर्मुक्तः कुम्भस्तु नास्त्येवेति चेत्। उच्यते। सन्ति हि द्विविधाश्चान्द्रामासा शुक्लादयः कृष्णादयश्चेति। तत्र फाल्गुनपूर्णिमोत्तरमासस्य कृष्णादिमासगणनया चैत्रत्वात्तस्य च विरुद्धफलत्वात्तद्विषयकोऽयं कुम्भसंक्रान्तिनिषेधः। चान्द्रमासस्य शुक्लादिकृष्णाद्यभिधायकानि वाक्यानि गृहारम्भप्रकरणेऽस्माभिरुक्तानि अयमपि निषेधो मासस्य कृष्णादित्वे ज्ञापकः। अथ कर्कादिसंक्रान्तिषु मतान्तरमाहान्येष्वपीति केचिदाचार्य्या अन्येष्वपि कर्कादिषड्राशिस्थिते सूर्येऽपि नवगृहप्रवेशः कार्य इत्यूचुः। तदेतद्द्वन्द्वसौपूर्विकगृहप्रवेशविषयम्। तदुक्तं स्वयमेव “नवप्रवेशे त्वथ कालशुद्धिर्न द्वन्द्वसौपूर्विकयोः कदाचिदिति”। नूतनतृणागारप्रवेशविषयं वा। तदुक्तं ज्योतिःप्रकाशे “गृहारम्भोदितैर्मासैर्धिष्ण्यैर्वारैर्विशेद्गृहम्। विशेत्सौम्यायने हर्म्यं तृणागारं तु सर्वदेति” अतएव “कुलीरकन्यकाकुम्भे दिनेशे न विशेद्गृहम्। ग्रामं वा नगरं वापि पत्तनं वा सुराधिपेति” गुरुवाक्यमप्येवमेव व्याख्येयम्। ननु पौषचैत्रादिषु विरुद्धफलेषु चान्द्रमासेषु विहितसंक्रान्तिश्चेत्तदा नूतनगृहप्रवेशः कार्यो वा नवेत्यत आह न सौरमिति खलु निश्चये न सौरं मानं सत् प्रवेशे नेष्टं न शुभफलदम्। विरुद्धशुभफलयोश्चान्द्रसौरमासयोः साहित्ये विहितचान्द्रमासैरेव गृहप्रवेशः कार्य इत्यलमतिप्रसङ्गेन। द्वाःस्थेति। द्वाःस्थनक्षत्राणि गृहारम्भे उक्तानि। मृदूनि ध्रुवाणि चोडूनि प्रसिद्धानि। द्वाःस्थानि च तानि मृदुध्रुवोडूनि चेति कर्मधारयः। तादृशैर्भैः प्रवेशनं हितं स्यात्। अयमर्थः यस्मिन् गृहे प्रवेशः कर्तुमिष्यते तस्य द्वारं यद्दिगऽभिमुखं तद्दिङ्नक्षत्रैर्विहितैः प्रवेशः कार्यः। यदाह वसिष्ठः “यद्दिग द्वारं मन्दिरं तद्दिगृक्षैरुक्तर्क्षैः स्यात् संप्रवेशो न सर्वैरिति” उक्तर्क्षाण्याह स एव “चित्रोत्तराधातृशशाङ्कमित्रवस्वन्त्यवारीश्वरभेषु १४। १२। २१। २६। ४ ५। १७। २३। २७। २४ नूनम्। आयुर्धनारोग्यसुपुत्रपौत्रसत्कीर्तिदः स्यात्त्रिविधः प्रवेशः” इति। नारदोऽपि “वखिज्यान्त्येषु २३। ८। २७ वरुणत्वाष्ट्रमित्रस्थिरो- डुषु २४। १४। १७। ४। १२। २१। २६। शुभःप्रवेशोदेवेज्यशुक्रयोर्दृश्यमानयोरिति”। अत्र पुष्यधनिष्ठाशततारकाग्रहणं जीर्णगृहप्रवेशविषयम्। उक्तञ्च ज्योतिःप्रकाशे “प्रवेशों नूतने हर्म्ये ध्रुवैर्मैत्रैः सुखाप्तये। पुष्यस्वातीयुतैस्तैश्च जीर्णे स्याद्वासवद्वये” इति। एतद्ग्रन्थकृदप्यग्रिमपद्ये वक्ष्यति। अमुमेवाशयं मनसि निधायाह श्रीपतिः “शुभः प्रवेशो मृदुभिर्ध्रुवाख्यैः क्षिप्रैश्चरैः स्यात् पुनरेव यात्रा। उग्रैर्नृपोदारुणभैः कुमारो राज्ञां विशाखासु विनाशमेति” “कृत्तिकासु भवनं कृशानुना दह्यते प्रविशतां न संशयः। तन्मुखं च सदनं हि तत्ककुब्द्वारभेषु शुभकृत् प्रवेशनमिति” वसिष्ठोऽपि “अर्कादितेयानिलदस्रविष्णु १३। ७। १५। २। २२ ऋक्षे प्रविष्टं नवमन्दिरं यत्। अव्दत्रयात्तत्परहस्तयातं शेषेषु (विहितभिन्नेषु) धिष्ण्येषु च मृत्युदं स्यादिति” प्रवेश लग्नान्याह जन्मर्क्षेति। जन्मर्क्षं जन्मराशिः जन्मलग्नं च प्रसिद्धम्। ताभ्यामुपचये तृतीयषष्ठैकादशदशमस्थेऽन्येषु तथा स्थिराख्यराशिषु लग्नगतेषु सत्सु नवगृहप्रवेशनं शुभम्। यदाह वसिष्ठः “कर्तुर्विलग्नादथ जन्मराशेर्लग्नस्थितो राशिरिति प्रदिष्टः। निर्व्याधिदारिद्र्ययशस्कराश्च सुहृत् सुतघ्नो रिपुनाशदश्च। कलत्रहन्ता निधनप्रदश्च रोगप्रदः सिद्धिकरोऽर्थदश्च। क्रमाच्च वैरामयदः क्रमेण सदैव नूनं त्रिविधः प्रबेशः” इति। अतो निष्कृष्टमर्थमाह गृहप्रवेशे राजमार्त्तण्डः “कर्तृभोपचयगाश्च विलग्ने राशयः शुभफलायं भवन्तीति” नारदोऽपि “कर्तुर्जन्मभलग्ने वा ताभ्यामुपचयेऽपि वा। प्रवेशलग्ने स्याद्वृद्धिरन्यभे शोकनिःस्वनः” इति। पुनर्वसिष्ठः “सौम्ये स्थिरे भे शुभदृष्टियुक्ते लग्नेऽथ वा द्व्यङ्गगृहे विलग्ने” इति। सौम्ये सौम्यग्रहयुक्ते। द्व्यङ्गगृहे द्विस्वभावराशौ। अत्र विवाहप्रकरणोक्ता एकविंशतिविधा दोषा वर्ज्या इत्यपि ध्येयम्। एक विंशतिदोषानुपक्रम्य वसिष्ठेनोक्तम् “कर्तुर्नाशो गृहारम्भे प्रवेशे पतिनाशनम्” इति (१)। अथ जीर्ण गृहादिविषयके प्रवेशे विशेषमिन्द्रवज्राच्छन्दसाह जीर्णे पुरातभेऽन्यनिर्मिते गृहेऽथवा सिद्धएव गृहेऽग्न्यादिभयात् अग्निकृतं भयं दाहः। आदिशब्देन बहुवृष्टिपातभयं राजकोपोवा। इत्याद्युपद्रवैः पतिते गृहे पुनरपि सम्यक्कृते उत्थापिते गृहेऽपि प्राक्पद्योक्ताः सर्वेऽपि मासास्तादृशगृहप्रवेशेज्ञेयाः। किञ्च। मार्गो र्जयोः मार्गशीर्षकार्त्तिकयोश्च श्रावणिकेऽपि श्रावणे मासि वेशः प्रवेशः सन् शुभफलदः स्यात्। यदाह सनत्कुमारः “गृहारम्भोदितैर्मासैर्धिण्यैर्वारैर्विशेद्गृहमिति” अत्र सामान्यतो गृहारम्भोदिता मासा गृहप्रवेशेऽभिहिताः” ते चेमे। “सौम्यफाल्गुनवैशाखमाघ श्रावणकार्त्तिकाः। मासाः स्युर्गृहनिर्माणे पुत्रारोग्यधनप्रदाः” इति नारदोक्तेः मार्गशीर्षफाल्गुनर्वशाख माघश्रावणकार्त्तिका विहिताः। तत्र उत्तरायणे एब गृहप्रवेशस्य वाक्यान्तरेण विहितत्वात् श्रावण कार्त्तिकमार्गशीर्षाणामुत्तरायणत्वाभावाद्विरोधेन नूतनजीर्णगृहप्रवेशाभ्यां व्यवस्था कथं? प्रागभिहितनारदवाक्येनोत्तरायणसाहचर्येण नूतनगृहप्रवेशसुपूर्वगृहप्रवेशयोर्विधानात् “गृहारम्भोदितैर्मासैः” इत्यनेन तु सामान्यतस्त्रिविधस्यापि गृहप्रवेशस्याभिधानादुत्तरायणीयामासास्त्रिविधगृहप्रवेशे शुभाः दक्षिणायनीया मासाः श्रावणादयस्तु जीर्णगृहप्रवेशविषयाः। अतएव नारदो मार्गशीर्षकार्त्तिकयोर्नूतनगृहप्रवेशे मध्यमत्वमाह अर्थादेवजीर्णगृहप्रवेशे उत्कृष्टत्वमध्यवस्यते। अम्बुपेति अम्बुपः शततारका ईज्यःपुष्यः। अनिलः स्वातीवासवं धनिष्ठा एष्वपि भेषु जीर्णगृहेऽग्न्यादिभयान्नवेऽपि गृहे प्रवेशः शुभः प्राक्पद्योक्तेषु तु भेषु शुभ एवेति कैमुतिकन्यायादवगम्यते। यदुक्तं ज्योतिःप्रकाशे “प्रवेशो नूतने हर्म्ये ध्रुवैर्मैत्रैः सुखाप्तये। पुष्य स्वाति युतैस्तैश्च जीर्णे स्याद्वासवद्वये” इति। नावश्यमिति अत्रैवंविधे जीर्णे गृहे अग्न्यादिभयान्नवेऽपि गृहेऽवश्य मस्तादिविचारणा शुक्रास्तगुर्वस्तबाल्यवार्धक्यसिंहस्थ गुरुमकरस्थगुरुलुप्तसंवत्सरादीनां दोषाणां विचारणा विचारो नास्ति। अस्तादयः कालदोषाःसन्तु वा मा वा तथापि गृहप्रवेशः कार्यः। परन्तु सोऽपि यथाकथंचित्पञ्चाङ्गशुद्धिमात्रमङ्गीकृत्य विहितनक्षत्रेष्वेव कार्यः। वास्तुपूजा त्वेवंविधेऽपि गृहप्रवेशे भवतीत्यपि ध्येयम् यदुक्तं ज्योतिःप्रकाशे “नित्ययाने गृहे जीर्णे प्राशने परिधानके। बधूप्रवेशे माङ्गल्ये न मौद्यं गुरुशुक्रयोरिति” वसिष्ठेनाप्युक्तम् “नवप्रवेशे त्वथ कालशुद्धिर्न द्वन्द्वसौ पूर्विकयोः कदाचिदिति” अस्यार्थः। नूतनगृहप्रवेशे कालशुद्धिर्विचार्या। द्वन्द्वं द्वन्द्वाभयाख्यो गृहप्रवेशः सौपूर्विको राज्ञो यात्रासमाप्तौ गृहप्रवेशः। तादृशयोर्गृहप्रवेशयोः कालशुद्धिः कदाचिदपि त्वापेक्षिता। सति सम्भवे सुखेनास्तु। किन्तु प्रवेशदिनीयपञ्चाङ्ग शुद्धिसहिते सुलग्ने गृहप्रवेशः कार्यः। पूर्वस्मिन्नाद्ये नूतने प्रवेशे यथा वास्तुपूजा तथा द्वन्द्वसौपूर्विकयोरपि कार्येत्यर्थः। नारदस्तु यात्रानिवृत्तिप्रवेशे कालशुद्धिरपेक्षितैवेत्याह तद्वाक्यं प्रागभिहितम्। तदेतयोर्वाक्ययोरावश्यकाऽनाबश्यकविषयत्वेन व्यवस्था। त्रयाणां गृहप्रवेशानां लक्षणमुक्तं वसिष्ठेन “अपूर्वसंज्ञः पथमः प्रवेशो यात्रावसाने तु सुपूर्वसंज्ञः। द्वन्द्वाभयस्त्वग्निभयादिजातः प्रवेश एवं त्रिविधः प्रदिष्टः” इति। एतद्व्याख्यानं यात्रानिवृत्ताविति पद्यव्याकृतावस्ति तत्तत एवावधार्यम्। अत्रेदं ध्येयम् यत्त्रिविधेऽपि प्रवेशे प्रवेशदिनीयनक्षत्रं क्रूराकान्तं क्रूरविद्धं वा तत्सर्वथा वर्ज्यमिति। उक्तं च वसिष्ठेन “क्रूरग्रहाधिष्ठितविद्धभं च विवर्जनीयं त्रिविधप्रवेशे” इति। (२) “अथ गृहप्रवेशदिनात् प्राक्कर्तव्यां वास्तुपूजां विवक्षुस्तन्नक्षत्राण्युपजातिकापूर्वार्द्धेनाह मृदुध्रुवेति। मृदूनि ध्रुवाणि क्षिप्राणि चराणि नक्षत्राणि प्रसिद्धानि मूलभं च एषु सप्तदशसु भेषु नक्षत्रेषु वास्तोः वास्तुपुरुषस्यार्चनं भूतबलिं च कारयेत्। गृहपतिर्वास्तुपूजां कुर्यात्। पुरोहितो गृहपतिं वास्तुपूजादिकं कारयेत्। हृक्रोरन्यतरस्यामिति णौ कर्त्तुः कर्मत्वम्। यदाह ऋक्षोच्चयः “चित्राशतभिषास्वाती हस्तः पुष्यः पुनर्वसुः। रोहिणी रेवतीमूलं श्रवणोत्तरफाल्गुनी। धनिष्ठा चोत्तराषाढा तथा भाद्रोत्तरान्विता। अश्विनी मृगशीर्षं च अनुराधा तथैव च। वास्तुपूजनमेतेषु नक्षत्रेषु करोति यः। स प्राप्नोति नरो लक्ष्मीमिति प्राह पराशरः” इति। वास्तुपूजाप्रकारमाह। वसिष्ठः “निर्माणे मन्दिराणां च प्रवेशे त्रिविधेऽपि वा। वास्तुपूजा तु कर्त्तव्या यस्मात्तां कथयाम्यतः। गृहमध्ये हस्तमात्रं समन्तात्तण्डुलोपरि। एकाशीतिपदं कार्यं तिलैस्तुल्यं सुशोभनम्। एकद्वित्रिपदाः पञ्चचत्वारिंशत् सुरार्चिताः। द्वात्रिंद्बाह्यतो वक्ष्यमाणाश्चान्तस्त्रयोदश। तेषां स्थानानि नामानि वक्ष्यामीश्वरकोणतः। तत्राग्निः शम्भुकोणस्थस्त्वसौ चैकपदेश्वरः। तस्माद्द्वितीयः पर्जन्यश्चासावेकपदेश्वरः। जयन्तेन्द्रार्कसत्याख्याभृशश्च द्विपदेश्वराः। आकाशवायू परतः क्रमादेकपदेश्वरौ। एवं प्राच्यां न० ज्ञात्वा त्वेवभेवान्यदिक्षु च। आद्यश्चान्त्यावेकपदौ द्विपदाः पञ्च मध्यगाः। पूषाद्यष्टौ यमान्ताः (पितृगणा- धोशान्ताः) स्युरमरायाम्यभागगाः। चाद्यश्चान्त्यावेकपदौ द्विपदाः पञ्च मध्यगाः। अष्टौ पितृगणाधोशात् रोगान्ताः पश्चिमेश्वराः। आद्यन्तौ द्वावेकपदौ द्विपदाः पञ्च मध्यगाः। रोगाददित्यन्तसुराः सप्त सौम्यदिशि क्रमात्। तत्राधस्थश्चतुष्कोणेष्वीशानादिषु च क्रमात्। आपः सावित्रविजयरुद्राश्चेकपदेश्वराः। मध्ये नवपदो ब्रह्मा तस्यैशानादिकोणगाः। आपवत्सोऽथ सविता विबुधाधिपसंज्ञकः। राजयक्ष्मा च चत्वारः सुराश्चैकपदेश्वराः। ब्रह्मणः पूर्वतो दिक्षु त्रिपदाश्चामरा अमी। अर्यमा च विवस्वांश्च मित्रः पृथ्वीधरः क्रमात्। स्वस्वस्थलेषु देवेषु स्थापितेष्वीदृशं भवेत्। कोणेषु पञ्च पञ्चैव (२०) चतुर्ष्वेकपदाः सुराः। प्रागादिदिक्षु द्विपदाः पञ्च पञ्च ४० यथाक्रमम्। ब्रह्मणः ९ पूर्बतोदिक्षु त्रिपदाःस्युः समीपगाः १२। हिरण्यरेताः पर्जन्यो जयन्तः पाकशासनः। सूर्यःसत्यो भृशाकाशौ वायुः पूषा च वैतथः। वृहत्क्षतः पितृपतिर्गन्धर्वो भृङ्गराजकः। मृगः पितृगणाधीशस्तथा दौवारिकाह्वयः। सुग्रीवः पुष्पदन्तश्च जलाधीशो निशाचरः। शोषः पापश्च रोगोहिर्मुख्यो भल्लाट एव च। सोमसर्पौ दित्यदिती द्वात्रिंशदमराः स्मृताः। आपश्चैवापवत्सश्च जयोरन्ध्र स्तथैव च। मध्ये नवपदो ब्रह्मा तस्थौ तस्य समीपतः। प्राच्यां द्व्यन्तरिता देवाः परितो ब्रह्मणः स्मृताः। अर्यमा सविता चैव विवस्वान् विबुधाधिपः। मित्रोऽथ राजयक्ष्मा च तथा पृथ्वीधरःक्रमात्। आपवत्सोऽष्टमः पञ्चचत्वारिंशत् सुरोत्तमाः। ज्ञात्वैवं स्थाननामानि ब्रह्मणा सहितान्न्यसेत्। वास्तुज्ञो वास्तुमन्त्रेण गन्धष्पाक्षतादिभिः। प्रणवेनार्चयेद्वापि अथवा स्वस्वनामभिः। शुक्लवस्त्रयुगं दद्यात्धूपदीपफलैः सह। अपूपैर्भूरिनैवेद्यैः पाद्यैः सह समर्चयेत्। ताम्बूलञ्च ततो दद्याद्देवेभ्यश्च पृथक् पृथक्। दत्त्वा पुष्पाञ्जलिं कर्त्ता प्रार्थयेद्वास्तुपुरुषम्।” “एवं यः कुरुते सम्यग्वास्तुपूजां प्रयत्नतः। आरोग्यं पुत्रपौत्रादि धनधान्यं लभेन्नरः। वास्तुपूजामकृत्वा यः प्रविशेन्नवमन्दिरे। रोगान्नानाविधान् क्लेशानश्नुते सरसङ्कटम्”। (चतुःषष्टिपद वास्तुमण्डलम्) वृ० स० ५३ अ० यथा “अष्टाष्टकपदमथ वा कृत्वा रेखाश्च कोणगास्तिर्यक्। ब्रह्मा चतुःपदोऽस्मिन्नर्धपदा ब्रह्मकोणस्थाः। अष्टौ च बहिःकोणेष्वर्धपदास्तदुभयस्थिताः सार्धाः। उक्तेभ्यो ये शेषास्ते द्विपदा विंशतिस्ते च”।। अधिकं वास्तुयागशब्दे दृश्यम्)। केचित्तु पञ्चाङ्गशुद्धिमात्रयुक्ते पूर्वदिन एव वास्तुपूजामाहुः यदाह नारदः “विधाय पूर्वदिवसे वास्तुपूजां बलिक्रियामिति”। श्रीपतिरपि “अथ प्रवेशो नवमन्दिरस्य यात्रानिवृत्तावथ भूपतीनाम्। सौम्यायने पूर्वदिने विधाय वास्त्वर्चनं भूतबलिं च सम्यगिति” अथ लग्नशुद्धिं तिथिशुद्धिं चोपजातिकोत्तरार्द्धेनेन्द्रषज्रया चाह। त्रिकोणे इति। शुद्धेति। नवमपममचतुर्थसप्तमदशमैकादशद्वितीयतृतीयस्थानानामन्यतमस्थानस्यैः शुभग्रहैः। पूर्णचन्द्रबुधगुरुशुक्रैरुपलक्षिते। अत्र चन्द्रस्य लग्नराहित्यं ध्येयं तथा तृतीयषष्ठैकादशस्थैः पापग्रहैरुपलक्षिते तथा अम्बु चतुर्थस्थानं रन्ध्रमष्टमस्थानं च। शुद्धे सर्वग्रहरहिते अम्बुरन्ध्रे यस्मिंस्तादृशे लग्ने वेश्म गृहमाविशेत्। यदाह वसिष्ठः “केन्द्रत्रिकोणायधनत्रिसंस्थैः शुभैस्त्रिषष्ठायगतैः खलैश्च। लग्नान्त्यषष्ठाष्टमवर्जितेन चन्द्रेण लक्ष्मीनिलयः प्रवेशः” इति। अन्यच्च “प्रवेशलग्नान्निधनस्थितो यः क्रूरग्रहः क्रूरगृहे यदि स्यात्। प्रवेशकर्त्तारमथ त्रिवर्षाद्धन्त्यष्टवर्षैः शुभराशिगश्चेदिति” नारदः “स्थिरलग्ने स्थिरे राशौ नैधने शुद्धिसंयुते। त्रिकोणकेन्द्रखत्र्यायसौम्यैस्त्र्या यारिगैः परैः। लग्नान्त्यार्यष्टमस्थानवर्जितेन हिमांशुनेति” प्रवेशः स्यादिति पूर्वेण सम्बन्धः। गुरुः “सप्तमं शुद्धमुद्वाहे यात्रायामष्टमं तथा। दशमं च गृहारम्भे चतुर्थं सन्निवेशने” इति। यत्तु श्रीपतिना “केन्द्रच्छिद्रव्ययैः शुद्धैः क्रूरैः षट् त्र्यायगैर्गुरौ। लग्ने भृगौ वा केन्द्रे वा स्थिरग्राम्योदये विशेदिति” केन्द्रस्य शुद्धत्वमुक्तं तत्पापग्रहराहित्यकृतं ध्येयम्। लग्नस्थ गुरुभृग्वोरुक्तिस्त्वतिप्राशस्त्याभिधानार्था। कीदृशे लग्ने विजनुर्भमृत्यौ भं राशिर्लग्नं च। जनुषि जन्मकाले भे जनुर्भे। ताभ्यां मृत्युरष्टममवनं विगतो जनुर्भमृत्युर्यस्मिन्। स्वजन्मलग्नात् स्वजन्मराशेवां अष्टमोराशिः प्रवेशलग्नगो नाऽपेक्षित इत्यर्थः। पुनः कीदृशे व्यर्काररिक्ताचरदर्शचैत्रें। अर्कारौ प्रसिद्धौ वारौ। रिक्ता ४। ९। १४ उपलक्षणत्वाद्दग्धतिथयोऽपि। चरलग्नानिमेषकर्कतुलामकराः। उपलक्षणत्वात्तदंशा अपि। दर्शोऽमावास्या चैत्रो मासः। उपलक्षणत्वादाषाढोऽपि। विगता अर्कादयो यस्मिन् अर्कादयः प्रवेशदिने निषिद्धा इत्यर्थः। यदाह वसिष्ठ “न नैधने भेऽपि न चाष्टनग्ने पञ्चेष्टकेऽप्यष्टमशुद्धियुक्ते। कार्यः प्रवेशो न चरांशलग्ने शुभेक्षिते वाप्यथ संयुते वा। रिक्ताममां दग्धतिथिं दिनेशभूसूनुषड्वर्गमिनेन्दुदृष्टिम्। क्रूरग्रहाधिष्ठितविद्धभं च विवर्जनीयं त्रिविधप्रवेशे” इति। वार फलमप्याह स एव “दह्यते प्रविशतां च मन्दिरं वह्निना नियतमेव वह्निभे। ब्रध्नभूमिसुतवासरे तथा शीतरश्मिदिवसे हि वृद्धिदम्। चन्द्रजार्यसितवासरेषु च श्रीकरं सुखमहार्थलाभदम्! सूर्यसूनुदिवसे स्थिरप्रदं किन्तु चौरभयमत्र विद्यते” इति। एषां निष्कृष्टमर्थमाह श्रीपतिः “रिक्ता तिथिर्भूसुतभानुवारौ निन्द्याश्च योगाः परिवर्जनीयाः। मेषः कुलीरोमकरस्तुला च त्याज्याः प्रवेशे हि तथा तदंशाः” इति। निषिद्ध लग्नफलान्यभिहितानि राजमार्तण्डे “भूपो यात्वा मेषलग्ने प्रवेशे नाशङ्गच्छेत् कर्कटस्योदये वा। व्याधिं तौलिन्याश्रिते लग्नवर्त्तिन्याकेकेरे चाप्नुयाद्धान्यनाशम्”। आकेकेरे मकरे। “लग्नेऽन्यत्रांशकेऽप्येषामे तद्दुष्टफलप्रदाः। शुभान्यन्यानि लग्नानि प्रवेशे मुनयो विदुरिति” अन्यानि स्थिराणि द्विस्वभावानि च। उक्तं च वसिष्ठेन “पञ्चाङ्गसंशुद्धदिने निशेशताराबले चाष्टकवर्गयुक्ते। सौम्ये स्थिरेभे शुभदृष्टियुक्ते लग्नेऽथ वा द्व्यङ्गगृहे विलग्ने” इति। विशेषो राजमार्त्तण्डे “निन्दिता अपि शुभांशसमेतास्तौलिमेषमकराः सकुलीराः। कर्त्तृभोपचयगाश्च विलग्ने राशयः शुभफलाय भवन्तीति”। एतल्लग्नान्तराशुद्धौ बहुकालासहिष्णुत्वे वा द्रष्टव्यम्। शुभांशाः वृषमिथुनकन्याधनुर्मीनानामंशा इत्यर्थः कर्कतुलांशयोः स्वरूपतो निषिद्धत्वात्। विशेषान्तरमाह बसिष्ठः “यः क्षीणचन्द्रोऽन्त्यषडष्टसंस्थः पापेक्षितः पापयुतोऽथ वा स्यात्। कर्तुः स्त्रियं हन्ति स बत्सरेण त्रिवर्षतः सौम्यनिरीक्षित श्चेदिति” अथ राज्ञां यात्रानिवृत्तिप्रवेशेऽयं विशेषोध्येयः यत्र मासे यात्रा कृता तस्मान्नवमे मासि यात्रा दिनान्नवमे दिने वा प्रवेशोनिषिद्धः यदाह गुरुः। “निर्गमान्नवमे मासि प्रवेशो नैव शोभनः। नबमे दिवसे चैव प्रवेशं नैव कारयेदिति”। वामं रविमिति। गृहप्रवेशसमये रविं सूर्यं वामं तद्दिगभिमुखात् प्रवेश्यगृहाद्वामभागस्थं कृत्वा वेश्म गृहं विशेत्। तथा पुरोऽग्रे स्वसम्मुखं पूर्णघटं जलपूर्णं कलसमुपलक्षणत्वात् पूगीफलादिपूर्णं वटं वा कृत्वा। चकारस्याऽ- नुक्तसमुच्चयार्थत्वाद्ब्राह्मणांश्च सजलकलसानपि ब्राह्मणान्वाग्रे कृत्वा वेश्म विशेत्। अत्र शुक्रः पृष्ठगः कर्य! इत्यनुक्तोऽपि विशेषो ध्येयः यदाह वशिष्ठः “कृत्वा शुक्रं पृष्ठतो वामतोऽर्कं विप्रान् पूज्यानग्रतः पूर्णकुम्भम्। हर्म्यं रम्यन्तोरणस्रग्वितानैः स्त्रीभिः स्रग्वी गीत माल्यैर्बिशेत्तदिति” गुरुस्तु वामगोऽग्रगोवा शुक्रो निषिद्धः, किन्तु पृष्ठगतो दक्षिणगतो वा शुभ इत्याह “पृष्ठगं दक्षिणं वापि भृगुं कृत्वा विशेत्सदा। पुरोगं वामगं वापि शुक्रं कृत्वा विशेच्च नेति” अत्र शुक्रस्य दिक्चतुष्टयस्थत्वज्ञानं चन्द्रवदेव ज्ञेयं विशेषानुक्तेः। तच्च गृहारम्भप्रकरणेऽस्माभिरुक्तम् अयं च सर्ववर्णानां त्रिविधेऽपि प्रवेशे विधिः राज्ञां तु यात्रानिवृत्तौ विशेषमप्याह श्रीपतिः “कृत्वा विप्रान् सजलकलसांश्चाग्रतो वामतोऽर्कं स्नातः स्रग्वी विमलवसनो मङ्गलैर्वेदघोषैः। व्यस्तैर्यात्राकथितशकुनैर्द्वारमार्गेण राजा हर्म्यं पुष्पप्रकररुचिरन्तोरणाढ्यं विशेच्चेति” कीदृशं वेश्म भकूटशुद्धं भकूटं षष्ठाऽष्टकादि तेन शुद्धम्। उपलक्षणत्वाद्विवाहप्रकरणोक्तं “वर्णोवश्यं तथा तारा” इत्येवमादिकं च। तेनापि शुद्धं ध्येयम् यदाह वसिष्ठः “राशिकूटादिकं सर्वं दम्पत्योरिव चिन्तयेदिति”। ४। अथ वामगतार्कज्ञानं तिथिभेदेन पूर्वाद्यभिमुखगृहप्रवेशं चेन्द्रवंशाच्छन्दसाह वाम इति। अष्टमपञ्चमद्वितीयैकादशस्थानेभ्यः पञ्चसु स्थानेषु स्थिते रवौ सति प्राग्वदनादिमन्दिरे प्रवेष्टव्ये गृहप्रवेशकर्तुर्वामो रविर्ज्ञेयः तद्यथा। यस्मिन् लग्ने प्रवेशः कर्तुमिष्यते तस्मादष्टमं यत् स्थानं तस्मात् पञ्चसु स्थानेषु अर्के स्थिते पूर्वाभिमुखगृहप्रवेशकर्तुर्वामः सूर्यः स्यात्। तथा लग्नाद्यत् पञ्चमस्थानं ततः पञ्चसु स्थानेषु अर्के स्थिते दक्षिणाभिमुखगृहप्रवेशकर्तुर्वामः सूर्यः। एवं लग्नाद्यद्द्वितीयं स्थानं ततः पञ्चसु स्थानेषु सूर्ये पश्चिमाभिमुखगृहप्रवेश कर्तुर्वामः सूर्यः। तथैव लग्नाद्यदेकादशस्थानं ततः प्रच्चसु स्थानेषु सूर्येस्थिते उत्तराभिमुखगृहप्रवेशकर्तुर्वामः सूर्य इत्यर्थः। उक्तञ्च “रन्ध्रात्पुत्राद्धनादायात्पञ्चस्वर्के स्थिते क्रमात्। पूर्वाशादिमुखं गेहं विशेद्वामो भवेद्यतः” इति। विश्वकर्माऽपि “लग्नात्प्रागादितोदिक्षु द्वौ द्वौ राशी नियोजयेत्। एकमेकं न्यसेत्कोणे सूर्यं वामं विचिन्तयेत्। प्राच्यां लग्नात् द्वौ राशी स्थाप्यौ कोणे चैकः। तथा पूर्णातिथाविति। प्राग्वदने पूर्वाभिमुखे गृहे पूर्णातिथौ पञ्चम्यां दशम्या पूर्णिमायां वा प्रवेशः शुभः। नन्दादिके तिथिगणे याम्यजलोत्तरानने गृहप्रवेशः शुभः। थथा दक्षिणाभिमुखे गृहे नन्दायां प्रतिपदि षष्ठ्यामेकादश्यां वा प्रवेशः शुभः। जलं पश्चिमदिक् तद्दिगभिमुखे भद्रायां द्वितीयायां सप्तम्यां द्वादश्यां वा प्रवेशःशुभः। उत्तराभिमुखे गृहे जयायां तृतीयायामष्टम्यां त्रयोदश्यां वा प्रवेशःशुभ इत्यर्थः। यदाह गुरुः “नन्दायां दक्षिणद्वारं भद्रायां पश्चिमामुखम्। जयायामुत्तरद्वारं पूर्णायां पूर्वतोविशेदिति” मूले नन्दादिके इति पदोपादानाद्रिक्ताग्रहणं यद्यप्यायाति तथापि विदिक्षु द्वारनिषेधाद्दिशां चतुष्टयेन चतुर्णान्द्वाराणां सम्भवात्तस्याः स्व रूपतो निषेधाच्च रिक्ताग्रहणासम्भवोध्येयः। सोऽपि सम्मतिवाक्ये स्पष्ट एव। ५। तत्र गृहप्रवेशे वास्तुकलसचक्रं शार्दूलविक्रीडितेनाह। वक्त्रे इति। कलसस्याऽष्टधा विभागाः परिकल्प्याः सुखं कण्ठो गर्भो मूलं चेति चत्वारो विभागाः पूर्वादिदिक्परत्वेन चत्वारो विभागा एवमष्टौ स्युः। तथाविभागपरत्वेन सूर्य भान्नक्षत्रन्यासे फलमुच्यते। वक्त्रे इति। गृहप्रवेश समये इति सर्वत्रापि सम्बध्यते कुम्भे कलसाकृतौ वास्तुनि रविभात्सूर्याक्रान्तनक्षत्रादिति ल्यब्लोपे पञ्चमी। रव्यृक्षमारभ्य नक्षत्रन्यास इत्यर्थः। तत्र कलसस्य बक्त्रेमुखे भूरेकं सूर्याक्तान्तनक्षत्रमेव स्थाप्यन्तत्फलं गृहस्याऽ ग्निदाहः। ततः सुर्यभात् कृतास्तदग्रिमाणि चत्वारि भानि प्राच्यां स्थाप्यानि, फलमुद्वसनं जनवासशून्यंगृहंस्यात्। ततः कृता यमगतास्तदग्रिमाणि चत्वारि भानि दक्षिणस्यां यमदिशि स्थाप्यानि, फलं गृहपतेर्लाभो द्रव्यप्राप्तिः। ततः कृताः तदग्रिमाणि चत्वारि मानि पश्चिमे पश्चिमायां स्थाप्यानि, फलं गृहपतेः श्री प्राप्तिः। ततो वेदाः तदग्रिमाणि चत्वारि भानि उत्तरे उत्तरस्यां स्थाप्यानि। फलं कलिर्लोकैः सह गहसम्बन्धी निरर्थकः कलहः स्यात्। ततोयुगमितास्तदग्रिमाणि चत्वारि भानि गर्भे कलसमध्ये स्थाप्यानि, फलं विनाशः। कस्येत्याकाङ्क्षायां गर्भोपादानाद्भाविनां गर्भाणां विनाश इत्यर्थः। ततोरामास्तदग्रिमाणि त्रीणि भानि गुदे बुध्ने स्थाप्यानि। फलं स्थैर्यं गृहपतेर्बहुकालं तत्र गृहे निवासः। ततोऽनलास्त दग्रिमाणि त्रीणि भानि कण्ठे स्थाप्यानि, फलं स्थिरत्वं सर्वदा गृहपतेर्भवेत्। एवमभिजिद्रहितानि स्युः। तदुक्तं विश्वकर्मणा “घटाकारं लिखेच्चक्रं रविधिष्ण्य क्रमेण च। मुखैकं दिक्षु चत्वारि त्रित्रीणि गुदकण्ठयोः। एवं चक्रं समालेख्यं प्रवेशार्थं सदा बुधैः” अत्र चत्वारि इति वीप्सा द्रष्टव्या। दिक्षु इत्यनेन गर्भोऽप्युपलक्ष्यते। तथा तत्फलनिर्देशस्तत्रैव “अग्नेर्नाशो मुखे प्रोक्त, उद्वासः पूर्वतो भवेत्। दक्षिणे चार्थलाभाय, पश्चिमे श्रीप्रदो भवेत्। उत्तरे कलहश्चैव, गर्भे गर्भविनाशनम्। स्थिरता च गुदे, कण्ठे कलसस्य प्रकीर्त्तितेति” ज्योतिःप्रकाशेऽपि “भूर्वेदपञ्चकं त्रि स्त्रिः। १। ४। ४। ४। ४। ४। ३। ३ प्रवेशे कलसेऽर्कभात्। मृतिर्गतिर्धनं श्रीः स्याद्वैरं शुक् स्थिरता सुखमिति” वेदपञ्चकं वेदाश्चत्वारस्तेषां पञ्चवारं चत्वारि भानिलेख्यानीत्यर्थः। मृतिरित्यादीन्यष्टौ यथासङ्ख्यं फलानि। अत्र कलसचक्रे शुभफलदस्थाने याते सत्येव विहितनक्षत्राणां परिग्रहो युक्तस्त्रत्रापि यद्दिङ्मुख गृहप्रवेशो विधित्सितः तद्दिङमुखविहितनक्षत्रपरिग्रहः। यथा पूर्वदिङ्मुखगृहप्रवेशे विधित्सिते रोहिणी मृगे ग्राह्ये। दक्षिणाभिमुखगृहप्रवेशे। उत्तरफाल्गुनीचित्रे। एवं पश्चिमाभिमुखे अनुराधोत्तराषाढे। एवम् उत्तराभिमुखे उत्तरभाद्रपदारेवत्यौ ग्राह्ये इति निष्कृष्टोऽर्थः। अतएवोक्तं वसिष्ठेन “यद्दिग्द्वारं मन्दिरं तद्दिगृक्षैरुक्तर्क्षैः स्यात्सन्निवेशो न सर्वैरिति”। तद्दिगृक्षैरिति उक्तर्क्षैरिति चानयोः सामानाधिकरण्येनान्वयः। भिन्नवाक्यत्वे तु विवक्षिते चकारः कर्त्तव्यः। “सम्भवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदो हि दूषणमिति” न्यायाच्च। अतएव “अर्कादितेयानिलदस्रविष्णुऋक्षे प्रविष्टं नव मन्दिरं यत्। अव्दत्रयात्तत् परहस्तयातं शेषेषु धिष्ण्येषु च मृत्युदं स्यादिति” “निषेधोऽप्युपपन्नो भवति” पी० धा०
***