UpasanaYoga.org ऋग्-वेद Main Menu with Hymns of Madhu-cchandas (1.1–11); Hymns of Medhatithi (1.12–35); Hymns of Kanva (1.36–43); and Hymns of Praskanva (1.44–50)
Format by A.K. Aruna, 2020 ver.3.0: UpasanaYoga. If downloaded, this Veda, with its special accent markers, requires installed Devanāgarī Siddhanta.ttf (=siddhanta-vyakarana.ttf, a version special for this Veda text) font, downloadable from UpasanaYoga. Chanting by Swami Nirdosha, Sūkta 1–121 only.
I am giving these Rig Veda mantras here to bring contextual background understanding for the following Vedanta texts on this website.
From pre-historic times, the mantras were maintained by many different individual families and communities, where they may have had various regional meanings and applications. They were collected and edited into the Vedas, traditionally under the auspices of Veda Vyasa over 3,000 years ago.
This Rig Veda, as well as the other three Vedas, were followed by an ancient etymology commentary called Nirukta by Yaska. To each Veda mantra section (Samhita) was appended Brahmanas (ritualist texts) that commented on these mantras as they pertain to employment in rituals and assemblies, along with pertinent stories and concepts. To those were also appended the Aranyakas (“forest texts” including the Upanishads “up close teachings”) as they pertain to ascetic life, learning, teaching, contemplation, and liberation from this captivating universe.
In this way, these Veda mantras took on a more holistic (throughout Bharata, India) and an interconnected set of meanings and applications as inspiring poetry, spiritual and mundane, and in ritual and societal application.
Recently, Rishi Dayananda (1824-83) composed a Hindi commentary for the populous. It was to explain the meaning of these mantras to the people who have heard them chanted throughout their lives, but had not tried to grasp their implicit contextual meaning.
Rishi Dayananda’s commentary and Pandit Makaranda‘s English translation employ this later holistic understanding to render these Mantras, and are thus matching with thousands of years of tradition.
He faithfully took at their word that these Vedas were eternal, timeless. Therefore their meanings needed to be applicable from the very beginnings of time to the very ends of time. Because of this, Rishi Dayananda took what other commentators thought of as historical names and titles to instead be adjectives to address spiritual, communal, and personal topics relevant to the lives of peoples in every age and location in this universe.
Rishi Dayananda took these mantras to be essentially applicable to the goals of all living beings, namely, survival (Artha), enjoyment (Kama), justice (Dharma) in the universe, and (for the mature-minded) liberation (Moksha) from this captivating universe. These mantras came from God and were given to His/Her/Its creation to help address these natural goals.
Inspired by Rishi Dayananda, in 1974 the pandit scholar Markanda offered his translations of these mantras. He adhered to Rishi Dayananda’s understandings for his translations. In this way Markanda’s translations are very practically composed for us who likewise know and give faith to those elaborations of the Vedas within the contexts of our current lives and our goal of liberation as has been unfolded since these Vedas were collected together.
Added below each mantra and translation is the classical medieval commentary in Sanskrit by Sayana-acharya (-1387); and a more limited, literal rendering of the words of each mantra into English with their grammar by late 19th and early 20th century Western scholars, again with updated English expressions.
Both Rishi Dayananda and Markanda composed their renderings of these mantras in response to those Western scholars whom they saw as being in non-conformance with thousands of years of native Indian tradition.
In these mantras, the elements of nature are viewed as manifestation of God to be adopted to the prosperity of the people.
The element Air is any gaseous element, is that which manifests as free movement in any direction, and which predominates in the atmosphere.
The element Fire is any heat and light anywhere in the universe that allows life to survive and flourish.
The element Water is any liquid, manifesting fluidity, and the waters of which surround our lands as well as rain down from the atmosphere.
The element Earth is any solid which supports and nourishes our lives, and includes the plants and creatures thereupon.
The people, wherever they are in the universe at any time, who can honor and harness these elements properly will best survive and prosper, happily and righteously. This is the prayer of these Veda mantras, universal to all creatures including ourselves.
The most honored virtues are the power to survive and the knowledge to prosper. This is why the people honored this teaching as universal and timeless, and cannot be improved upon – only further studied, elaborated, explained, and taught to future generations.
The over-riding theme of the first Mandala of this Rig Veda is the praise of knowledge. First there is the praise of the intelligence inherent in the universe as a manifestation of God, then encouragement of the leaders, scholars and the people to imbibe, study and propagate the knowledge available in this world for the protection and prosperity of the people. One of the most philosophical of the Hymns in the first Mandala of the Rig Veda is Hymn 164.
This is why the Vedas are well named as the books of ‘knowledge’. They present the most universal view of the universe and promote the efforts of the leaders and the people to learn about them for the benefit of all. This noble intension is remarkable considering their difficult and dangerous prehistoric period in which they were composed, and remains the reason for Veda’s maintenance even to this day.
In Pundit Martanda’s translation below I have endeavored to make it a little more readable by converting the King’s English, such as ‘Thou’ to ‘You’ and ‘makest’ to ‘make’, so it doesn’t have to sound like the King James Bible. Additionally, I have changed the word ‘liberal’ to ‘generous’ to match its intended meaning with current usage.
I have also chosen to use ‘air-craft’ in place of ‘airplane’. Martanda might have been thinking of our current airplanes in the 1970’s being discussed in a ‘time-less Veda’, but they wouldn’t have existed in pre-historic times, unless one chooses to accept possible past alien visitors, like the Sumerians seemed to. UFOs even back then anyone?
Whatever can maneuver in the sky can be considered to be or to have an air-craft, and that could have been either an aspirational hope or an eventual expectation in pre-historic times. The gods in Purana literature were said to have their ‘vehicle’, like an eagle etc., to move about. Man can move on land and on water, and for very short times in the air and under water. Why not for extended times to our advantage? This imagery can be found world-wide in pre-historic and historic times in art, myth and sci-fi, and is now factual and common-place.
Other unusual terms used by Pundit Martanda for interpreting this pre-historical text are similarly found. As for the term ‘steam-engine’, Hero of Alexandria (c. 10 AD – c. 70 AD) a Greek in his native city of Alexandria, Roman Egypt, published a description of a steam-powered device called an aeolipile.
As for the term ‘electricity’, we should understand that these pre-historic statements were not claiming something they could not have known as we know now it. Even a child experiences static electricity. In the south of India I have experienced the jolt of energy from lightning striking the ground hundreds of feet away outside. I didn’t need to know modern science to connect that energy with the lightning strike, so please be a little open to Pundit Martanda’s translations.
• The siddhanta-vyakarana.ttf font (called "siddhanta" when installed in Windows) is required to properly show the independent svarita syllable found in Rig Veda. The explanation of this syllable from Wikipedia is: If an independent svarita syllable is right before an udātta syllable, instead of putting the anudātta mark and the svarita mark on the same syllable, a numeral 1 (१) (if the svarita vowel is short) or a numeral 3 (३) (if the svarita vowel is long) is written between the syllables in question, and the numeral bears both the svarita mark and the anudātta mark: अ॒प्सु (apsú) + अ॒न्तः (antáḥ) → अ॒प्स्व१॒॑न्तः (apsvà(1)ntáḥ), or क्व॑ (kvà) + इ॒दानीं॑ (idā́nīṃ) → क्वे३॒॑दानीं॑ (kvè(3)dā́nīṃ).
• The Devanagari (Eichler), Transliteration (Lubotsky, Zurich), Translation (Griffith or MacDonell, as noted for each Hymn), and Morphology (University of Zurich) combined source texts are from the online site: Vedaweb.uni-koeln.de. • The main English translation is from a pdf of The Rigveda with Maharishi Dayananda Saraswati’s Commentary, Translated into English by Acharya Dharma Deva Vidya Martanda, in 1975 for the Sarvadeshik Arya Pratinidhi Sabha, Reprinted April 2002.
by A.K. Aruna
First Update to HTML Jan 2018 with Creative Commons International License:
This work is licensed under the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License. To view a copy of this license, visit http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/, or click the following logo:
agním īḷe puróhitaṁ, yajñásya devám ṛtvíjam hótāraṁ ratnadhā́tamam. I glorify the Self-effulgent God the Supreme Leader, the Eternal Support of the universe, the Illuminator of all noble activity, the only object of adoration for all seasons and the most Bounteous and the Greatest Bestower of splendid wealth (both material and spiritual in the form of wisdom, Peace, faith etc.).
(Griffith:) Agni I praise, the household priest, Deity, minister of ritual, Invoker, best bestowing wealth. agním, अग्नि- agní-.Acc.Sg.M; īḷe, √ईड्- √īḍ- ~ √īḷ.1.Sg.Prs.Ind.Med; puróhitam, पुरोहित- puróhita-.Acc.Sg.M; yajñásya, यज्ञ- yajñá-.Gen.Sg.M; devám, देव- devá-.Acc.Sg.M; ṛtvíjam, ऋत्विज्- ṛtvíj-.Acc.Sg.M; hótāram, होतर्- hótar-.Acc.Sg.M; ratnadhā́tamam, रत्नधातम- ratnadhā́tama-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) तत्र अग्निमीळे इति सूक्तं प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतौ विनियुक्तम्। स विनियोग आश्वलायनेन चतुर्थाध्यायस्य त्रयोदशे खण्डे सूत्रितः – अवा नो अग्न इति षळग्निमीळेऽग्निं दूतम् इति। तत्र हीनपादग्रहणात् सूक्तनिश्चयः। सूक्तं सूक्तादौ हीने पादे (आश्व. श्रौ.१. १) इति परिभाषितत्वात्। तस्मिन्सूक्ते प्रथमाया ऋचो द्वितीयस्यां पवमानेष्टौ स्विष्टकृतो याज्यात्वेन विनियोगः। स च द्वितीयाध्यायस्य प्रथमखण्डे सूत्रितः – साह्वान्विश्वा अभियुजोऽग्निमीळे पुरोहितमिति संयाज्ये इति। तत्र कृत्स्नपदग्रहणात् ऋगित्यवगम्यते। ऋचं पादग्रहणे (आश्व. श्रौ १. १) इति परिभाषितत्वात्। तथा संयाज्ये इत्युक्ते सौविष्टकृती प्रतीयात् (आश्व. श्रौ. २.१) इति परिभाषितत्वात् स्विष्टकृत्संबन्धनिश्चयः। तत्रापि द्वितीयमन्त्रत्वेनोदाहृतत्वात् याज्यात्वम्। यद्यपि साह्वानित्यनया पुरोनुवाक्यचैव देवताया अनुस्मरणरूपसंस्कारः सिद्धस्तथापि याज्यानुवाक्ययोः समुच्चयो द्वादशेऽध्याये चतुर्थपादे मीमांसितः पुरोनुवाक्यया याज्या विकल्प्या वा समुच्चिता। विकल्प्यान्यतरेणैव देवतायाः प्रकाशनात्॥ पुरोनुवाक्यासमाख्यानाद्वचनाच्च समुच्चयः। देवताप्रकाशनकार्यस्यैकत्वात्। युग्मयोर्यथा विकल्पस्तथैवैकयुग्मगतयोरिति चेत्, मैवम्। पुरोनुवाक्येति समाख्याया उत्तरकालीनयाज्यामन्तरेणानुपपत्तेः। किंच पुरोनुवाक्यामनूच्य याज्यया जुहोति इति प्रत्यक्षवचनेन देवतोपलक्षणहविष्र्पदानकार्ये भेदोक्तिपुरःसरं साहित्यं विधीयते। तस्मात् समुच्चय इति॥ एतच्चाग्निमित्यादिसूक्तं नवर्चम् अग्निं नव मधुच्छन्दा वैश्वामित्रः इत्यनुक्रमणिकायामुक्तत्वात्। विश्वामित्रपुत्रो मधुच्छन्दोनामकस्तस्य सूक्तस्य द्रष्टृत्वात् तदीय ऋषिः। ऋष गतौ इति धातुः। सर्वधातुभ्य इन् (उ. सू. ४. ५५७) इगुपधात्कित् (उ. स. ४. ५५९)। वेदप्राप्त्यर्थं तपोऽनुतिष्ठतः पुरुषान् स्वयंभूर्वेदपुरुषः प्राप्नोत्। तथा च श्रूयते – अजान्ह वै पृश्नींस्तपस्यमानान्ब्रह्म स्वयंभ्वभ्यानर्षत्तदृषयोऽभवन् (तै. आ. २. ९) इति। तथातीन्द्रियस्य वेदस्य परमेश्वरानुग्रहेण प्रथमतो दर्शनात् ऋषित्वमित्यभिप्रेत्य स्मर्यते – युगान्तेऽन्तर्हितान् वेदान् सेतिहासान् महर्षयः। लेभिरे तपसा पूर्वमनुज्ञातः स्वयंभुवा॥ इति॥ ऋष्यादिज्ञानाभावे प्रत्यवायः स्मर्यते— अविदित्वा ऋषिं छन्दो दैवतं योगमेव च। योऽध्यापयेज्जपेद्वापि पापीयाञ्जायते तु सः॥ ऋषिच्छन्दोदैवतानि ब्राह्मणार्थं स्वराद्यपि।। अविदित्वा प्रयुञ्जानो मन्त्रकण्टक उच्यते॥ इति॥ वेदनविधिश्च स्मर्यते – स्वरो वर्णोऽक्षरं मात्रा विनियोगोऽर्थ एव च। मन्त्रं जिज्ञासमानेन वेदितव्यं पदे पदे॥ इति॥ अग्निमित्यादिसूक्तस्य छन्दोऽनुक्रमणिकायां यद्यप्यत्र नोक्तं तथापि परिभाषायामेवमुक्तम्। आदौ गायत्रं प्राग्घिरण्यस्तूपात् (अनु. १२. १४) इति। हिरण्यस्तूपं ऋषिर्येषां मन्त्राणां वक्ष्यते ततः प्राचीनेषु मन्त्रेषु सामान्येन गायत्रं छन्द इत्यर्थः। पुरुषस्य पापसंबन्धं वारयितुमाच्छादकत्वाच्छन्द इत्युच्यते। तच्चारण्यकाण्डे समाम्नायते – छादयन्ति ह वा एनं छन्दांसि पापकर्मणः (ऐ. आ. २.५) इति। अथवा चीयमानाग्निसंतापस्याच्छादकत्वाच्छन्दः। तच्च तैत्तिरीया आमनन्ति – प्रजापतिरग्निमचिनुत स क्षुरपविर्भूत्वाऽतिष्ठत्तं देवा बिभ्यतो नोपायन्ते छन्दोभिरात्मानं छादयित्वोपायन्तच्छन्दसां छन्दस्त्वम् (तै. सं. ५. ६. ६. १) इति। यद्वा अपमृत्युं वारयितुमाच्छादयतीति छन्दः। तदपि छान्दोग्योपनिषद्याम्नातं – देवा वै मृत्योर्बिभ्यतस्त्रयीं विद्या प्राविशंस्ते छन्दोभिरात्मानमच्छादयन्यदेभिरच्छादयंस्तच्छन्दसां छन्दस्त्वम् (छां. उ. १. ४. २) इति। तथा द्योतनार्थदीव्यतिधातुनिमित्तो देवशब्द इत्येतदाम्नायते – दिवा वै नोऽभूदिति तद्देवानां देवत्वम् इति। अतो दीव्यतीति देवः। मन्त्रेण द्योतते इत्यर्थः। अस्मिन् सूक्ते स्तूयमानत्वादग्निर्देवः। तथा चानुक्रमणिकायामुक्तं – मण्डलादिष्वाग्नेयमैन्द्रात् (अनु. १२. १२) इति। तस्य सूक्तस्य प्रथमामृचं भगवान् वेदपुरुष आह – अग्निनामकं देवम् ईळे स्तौमि। ईड स्तुतौ इति धातुः। डकारस्य ळकारो बह्वृचाध्येतृसंप्रदायप्राप्तः। तथा च पठ्यते – अज्मध्यस्थडकारस्य ळकारं बह्वृचा जगुः। अज्मध्यस्थढकारस्य ळ्हकारं वै यथाक्रमम् इति॥ मन्त्रस्य होत्रा प्रयोज्यत्वादहं होता स्तौमीति लभ्यते। कीदृशमग्निम्। यज्ञस्य पुरोहितम्। यथा राज्ञः पुरोहितस्तदभीष्टं संपादयति, तथाग्निरपि यज्ञस्यापेक्षितं होमं संपादयति। यद्वा। यज्ञस्य संबन्धिनि पूर्वभागे आहवनीयरूपेणावस्थितम्। पुनः कीदृशम्। देवं दानादिगुणयुक्तम्। पुनः कीदृशम्। होतारम् ऋत्विजम्। देवानां यज्ञेषु होतृनामक ऋत्विगग्निरेव। तथा च श्रूयते – अग्निर्वै देवानां होता ऐ. ब्रा. ३. १४) इति। पुनरपि कीदृशम्। रत्नधातमं यागफलरूपाणां रत्नानामतिशयेन धारयितारं पोषयितारं वा। अत्राग्निशब्दस्य यास्को बहुधा निर्वचनं दर्शयति – अथातोऽनुक्रमिष्यामोऽग्निः पृथिवीस्थानस्तं प्रथमं व्याख्यास्यामोऽग्निः कस्मादग्रणीर्भवत्यग्रं यज्ञेषु प्रणीयतेऽङ्गं नयति संनममानोऽक्नोपनो भवतीति स्थौलाष्ठीविर्न क्नोपयति न स्नेहयति त्रिभ्य आख्यातेभ्यो जायत इति शाकपूणिरितादक्ताद्दग्धाद्वा नीतात्स खल्वेतेरकारमादत्ते गकारमनक्तेर्वा दहतेर्वा नीः परस्तस्यैषा भवत्यग्निमीळे (निरु. ७, १४) इति। अस्यायमर्थः। सामान्येन सर्वदेवतानां लक्षणस्याभिहितत्वादनन्तरं यतः प्रतिपदं विशेषेण वक्तव्यत्वमाकाङ्क्षितम् अतोऽनुक्रमेण वक्ष्यामः। तत्र पृथिवीलोके स्थितोऽग्निः प्रथमं व्याख्यास्यते। कस्मात् प्रवृत्तिनिमित्तादग्निशब्देन देवताभिधीयत इति प्रश्नस्य अग्रणीः इत्यादिकमुत्तरम्। देवसेनामग्रे स्वयं नयतीत्यग्रणीः। एतदेकमग्निशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तम्। तथा च ब्राह्मणान्तरम् – अग्निर्देवानां सेनानीः इति। एतदेवाभिप्रेत्य बह्वृचा मन्त्रब्राह्मणे आमनन्ति – अग्निर्मुखं प्रथमो देवतानाम् (ऐ. ब्रा. १. ४) इति मन्त्रः। अग्निर्वै देवानामवमः (ऐ. ब्रा. १, १) इति ब्राह्मणम्। तथा तैत्तिरीयाश्चामनन्ति – अग्निरग्रे प्रथम देवतानाम् (तै. ब्रा. २. ४. ३. ३) इति। अग्निरवमो देवतानाम् इति च। वाजसनेयिनस्वेा मामनन्ति – स वा एषोऽग्रे देवतानामजायत तस्मादग्निर्नाम इति। यज्ञेषु अग्निहोत्रेष्टिपशुसोमरूपेषु अग्रं पूर्वदिग्वर्त्याहवनीयदेशं प्रति गार्हपत्यात् प्रणीयते इति द्वितीयं प्रवृत्तिनिमित्तम्। संनममानः सम्यक् स्वयमेव प्रह्वीभवन् अङ्गं स्वकीयं शरीरं नयति काष्ठदाहे हविष्पाके च प्रेरयतीति तृतीयं प्रवृत्तिनिमित्तम्। स्थूलाष्ठीवनामकस्य महर्षेः पुत्रो निरुक्तकारः कश्चित् अक्नोपनः इति अग्निशब्दं निर्वक्ति। तत्र न क्नोपयतीत्युक्ते न स्नेहयति, किंतु काष्ठादिकं रूक्षयतीत्युक्तं भवति। शाकपूणिनामको निरुक्तकारो धातुत्रयादग्निशब्दनिष्पतिं मन्यते। इतः इण् गतौ इति धातुः। अक्तः अञ्जूव्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु इति धातुः। दग्धः दह भस्मीकरणे इति धातुः। नीतः णीम् प्रापणे इति धातुः। अग्निशब्दो हि अकारगकारनिशब्दानपेक्षमाणः एतिधातोरुत्पन्नात् अयनशब्दात् अकारमादत्ते। अनक्तिधातुगतस्य ककारस्य गकारादेशं कृत्वा तमादत्ते। यद्वा। दहतिधातुजन्यात् दग्धशब्दात् गकारमादत्ते। नीः इति नयति धातुः। स च ह्रस्वो भूत्वा परो भवति। ततो धातुत्रयं मिलित्वा अग्निशब्दो भवति। यज्ञभूमिं गत्वा स्वकीयमङ्गं नयति काष्ठदाहे हविष्पाके च प्रेरयतीति समुदायार्थः। तस्य अग्निशब्दार्थस्य देवताविशेषस्य प्राधान्येन स्तुतिप्रदर्शनायैषा – अग्निमीळे इति ऋक् भवतीति। तामेतां ऋचं यास्क एवं व्याख्यातवान् – अग्निमीळेऽग्निं याचामीळिरध्येषणाकर्मा पूजाकर्मा वा पुरोहितो व्याख्यातो यज्ञस्य देवो दानाद्वा दीपनाद्वा द्योतनाद्वा द्युस्थानो भवतीति वा यो देवः सा देवता होतारं ह्वातारं जुहोतेर्होतेत्यौर्णवाभो रत्नधातमं रमणीयानां धनानां दातृतमम्। (निरु. ७. १५) इति। अस्यायमर्थः – ईडतिधातोः स्तुत्यर्थत्वं प्रसिद्धम्। धातूनामनेकार्थत्वमिति न्यायमाश्रित्य याञ्चाध्येषणापूजाः अप्यत्रोचितत्वात् तदर्थतया व्याख्याताः। पुरोहितशब्दो द्वितीयेऽध्याये यद्देवापिः शंतनवे पुरोहितः इत्येतां ऋचमुदाहृत्य पुर एनं दधति (निरु. २. १२) इति व्याख्यातः। तैत्तिरीयाश्च पौरोहित्ये स्पर्धमानस्य पश्वनुष्ठानं विधाय तत्फलत्वेन पुर एनं दधते (ते. सं. २. १. २. ९) इत्यामनन्ति। देवशब्दो दानदीपनद्योतनानामन्यतममर्थमाचष्टे। यज्ञस्य दाता दीपयिता द्योतयितायमग्निरित्युक्तं भवति। दीपनद्योतनयोरेकार्थत्वेऽप्यस्ति धातुभेदः। यद्यप्यग्निः पृथिवीस्थानस्तथापि देवान् प्रति हविर्वहनात द्युस्थानो भवति। देवशब्ददेवताशब्दयोः पर्यायत्वान्मन्त्रप्रतिपाद्या काचिदग्निव्यतिरिक्ता देवता नान्वेषणीया। होतृशब्दस्य ह्वयतिधातोरुत्पन्नत्वेन देवानामाह्वातारमिति। और्णवाभनामकस्तु मुनिः जुहोतिधातोरुत्पन्नो होतृशब्द इति मन्यते। अग्नेश्च होतृत्वं होमाधिकरणत्वेन द्रष्टव्यम्। रत्नशब्दो द्वितीयाध्याये मघम् इत्यादिष्वष्टाविंशतौ धननामसु (नि.२. १०.७) पठितः। रमणीयत्वात् रत्नत्वम्। दधातिधातुरत्र दानार्थवाचीति। तदिदं निरुक्तकारस्य यास्कस्य मन्त्रव्याख्यानम्॥ अथ व्याकरणप्रक्रियोच्यते। अगिधातोर्गत्यर्थात् अङ्गेर्नलोपश्च (उ. सू. ४. ४९०) इति औणादिकसूत्रेण निप्रत्ययः। इदित्वान्नुमागमेन प्राप्तस्य नकारस्य (पा. सू. ७. १. ५८) लोपश्च भवति। अङ्गति स्वर्गे गच्छति हविर्नेतुमित्यग्निः। तत्र धातोः (पा. सू. ६. १. १६२) इति अकार उदात्तः। आद्युदात्तश्च (पा. सू. ३. १. ३) इति प्रत्ययगत इकारोऽप्युदात्तः। अनुदात्तं पदमेकवर्जम् (पा. सू. ६. १, १५८) इति द्वयोरन्यतरमुदात्तमवशेष्येतरस्यानुदात्तत्वं प्राप्तम्। तत्र धातुस्वरे प्रथमतोऽवस्थिते सति पश्चादुपदिश्यमानः प्रत्ययस्वरोऽवशिष्यते। सति शिष्टस्वरो बलीयान् (पा. सू. ६. १. १५८.९) इति हि न्यायः। ततोऽन्तोदात्तमग्निप्रातिपदिकम्। अनुदात्तौ सुप्पितौ (पा. सू. ३. १. ४) इति अम् इत्येतत् द्वितीयैकवचनमनुदात्तम्। तस्य अमि पूर्वः (पा. सू. ६. १. १०७) इति यत् पूर्वरूपं तदुदात्तम् एकादेश उदात्तेनोदात्तः (पा. सू. ८. २. ५) इति सूत्रितत्वात्। अग्निशब्दो धातुजन्मेति मते सेयं प्रक्रिया सर्वापि द्रष्टव्या। मतद्वयं यास्केन प्रदर्शितं – नामान्याख्यातजानीति शाकटायनो नैरुक्तसमयश्च न सर्वाणीति गार्ग्यो वैयाकरणानां चैके (निरु. १. १२) इति। गार्ग्यस्य मतेऽग्निशब्दस्याखण्डप्रातिपदिकत्वात् फिषोऽन्त उदात्तः (फि. सू. १) इत्यन्तोदात्तत्वम्। पूर्वोक्तेष्वग्रणीरित्यादिनिर्वचनेषु प्रकृतिप्रत्ययाद्यशेषप्रक्रिया यथोचितं कल्पनीया। एतदेवाभिप्रेत्य यास्क आह – अथ निर्वचनं तद्येषु पदेषु स्वरसंस्कारौ समर्थौ प्रादेशिकेन गुणेनान्वितौ स्यातां तथा तानि निर्ब्रूयादथानन्वितेऽर्थेऽप्रादेशिके विकारेऽर्थनित्यः परीक्षेत केनचिद्वृत्तिसामान्येनाविद्यमाने सामान्येऽप्यक्षरवर्णसामान्यान्निर्ब्रूयान्नत्वेव न निर्ब्रूयात् (निरु. २. १) इति। अस्यायमर्थः – तत्तत्र निर्वचनीयपदसमूहमध्ये येष्वग्न्यादिपदेषु पूर्वोक्तरीत्या स्वरसंस्कारौ समर्थौ व्याकरणसिद्धौ स्याताम्। स्वर उदात्तादिः। संस्कारो निप्रत्ययादिः। किंच तौ स्वरसंस्कारी प्रादेशिकेन गुणेनान्वितौ स्याताम्। शब्दस्यैकदेशः पूर्वोक्तोऽगिधातुः प्रदेशः। तत्र भवो गुणो गतिरूपोऽर्थः। तेनान्वितौ। तान्यग्न्यादिपदानि तथा व्याकरणानुसारेण निर्ब्रूयात्। तच्च निर्वचनमस्माभिः प्रदर्शितम्। अथ पूर्वोक्त वैलक्ष्ण्येन कश्चित् स्वेन विवक्षितोऽर्थो नान्वितः तस्मिन् शब्देऽनुगतो न भवेत्। तस्यैव व्याख्यानम् अप्रादेशिके विकारे इति। अग्रनयनादिरूपः क्रियाविशेषो विकारः। स च प्रदेशेनाग्निशब्दैकदेशेनात्र नाभिधीयते इत्यप्रादेशिकः। एवं सति यः पुमानर्थनित्यः स्वविवक्षितेऽर्थे नियतो निर्बन्धवान्। ब्राह्मणनुसारेण वा देवतान्तरविशेषणत्वेन योजयितुं वा स निर्बन्धः। तदानीं स पुमान् केनचित् वृत्तिसामान्येन स्वविवक्षितमर्थं परीक्षेत, तस्मिन् शब्दे योजयेत्। वृत्तिः क्रिया। तद्रूपेण सामान्यं सादृश्यम्। अस्माभिश्च अग्रनयनादिरूपं क्रियात्वसामान्यमुपजीव्य अग्रणीत्वाद्यर्थो योजितः। तदिदं यास्काभिमतं निर्वचनम्। स्थौलाष्ठीवि: अक्षरसाम्यान्निर्वक्ति। अक्नोपनशब्दस्यादौ निषेधार्थम् अकाररूपमक्षरं विद्यते। अग्निशब्दस्याप्यादौ अकारोऽस्ति। तदिदमक्षरसाम्यम्। शाकपूणिस्तु वर्णसाम्यान्निर्ब्रूते – दग्धशब्दाग्निशब्दयोर्गकारवर्णेन साम्यम्। सर्वथापि निर्वचनं न त्याज्यमिति। ईळे इत्येतत्पदं कृत्न् – मप्यनुदात्तम्। (पा. सू .८, १. २८) इति अतिङन्तादग्निशब्दात् परस्य ईळे इत्यस्य तिङन्तस्य निघातविधानात्। पदद्वयसंहिताकाले तु ईकारस्य धातुगतस्य उदात्तादनुदात्तस्य स्वरितः (पा. सू. ८, ४, ६६) इति स्वरितत्वम्। तस्मात् ऊर्ध्वभाविन एकरस्य तिङ्प्रत्ययरूपस्य स्वरितात्संहितायामनुदात्तानाम् (पा.सू.१. २.३९) इति ऐकश्रुत्यं प्रचयनामकं भवति। पुरःशब्दोऽन्तोदात्तः। अयं पुरो भुवः (तै. सं.४.३.२. १) इत्यत्र तथैवाम्नातत्वात्। पूर्वाधरावराणामसि पुरधवश्चैषाम् (पा. सू. ५, ३. ३९) इति पूर्वशब्दात् अस्प्रत्ययः पुरादेशश्च। ततोऽत्र प्रत्ययस्वरः (पा. सू. ३. १. ३)। धाञो निष्ठायां दधातेर्हिः (पा. सू. ७. ४. ४२) इत्यादेशे सति प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तो हितशब्दः। तत्र समासान्तोदात्तत्वे (पा. सू. ६. १. २२३) प्राप्ते तदपवादत्वेन तत्पुरुषे तुल्यार्थ (पा. सू. ६, २. २) इत्यादिना अव्ययपूर्वप्रदप्रकृतिस्वरत्वम्। यद्वा। पुरोऽव्ययम् (पा. सू. १. ४. ६७) इति गतिसंज्ञायां गतिरनन्तर: (पा. सू. ६. २. ४९) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। तत ओकार उदात्तः। अवशिष्टानामनुदात्तस्वरितप्रचयाः पूर्ववत् द्रष्टव्याः। आद्याक्षरस्य संहितायां प्रचयप्राप्तौ (पा. सू. १. २. ३९) उदात्तस्वरितपरस्य सन्नतरः (पा. सू. १. २. ४०) इत्यतिनीचोऽनुदात्तः। यजयाच° (पा. सू. ३. ३. ९०) इत्यादिना यजतेः नङ्प्रत्यये सति अन्तोदात्तो यज्ञशब्दः। विभक्तेः सुप्स्वरेणानुदात्तत्वे सति (पा. सू. ३. १. ४) पश्चात् स्वरितत्वम्। देवशब्दः पचाद्यजन्तः (पा. सू. ३. १. १३४)। स च फिट्स्वरेण (फि. सू. १) प्रत्ययस्वरेण (पा. सू. ३. १. ३) चित्स्वरेण (पा. सू. ६. १. १६३) वा अन्तोदात्तः। ऋत्विक्शब्दः ऋतौ यजति इति विग्रहे सति ऋत्विग्दधृक् (पा. सू. ३. २, ५९) इति निपातितः। गतिकारकोपपदात्कृत् (पा. सू. ६. २. १३९) इति कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेणान्तोदात्तः। विभक्तिस्वरः पूर्ववत्। होतृशब्दस्तृन्प्रत्ययान्तः (पा. सू. ३. २. १३५)। नित्स्वरेणादाद्युदात्तः (पा. सू. ६. १. १९७)। स्वरितप्रचयौ पूर्ववत्। रत्नशब्दो नब्विषयस्यानिसन्तस्य (फि. सू. २६) इत्याद्युदात्तः। तथा चाम्नायते – रत्नं धाता इति। रत्नानि दधातीति विग्रहः। समासत्वादन्तोदात्तो रत्नधाशब्दः। यद्वा कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः। तमप्प्रत्ययस्य (पा. सू. ५. ३. ५५) पित्स्वरेणानुदात्ते सति (पा. सू. ३. १. ४) स्वरितप्रचयौ। संहितायामाद्याक्षरस्य प्रचयो द्वितीयाक्षरस्य सन्नतरत्वम्। वेदावतार अद्याया ऋचोऽर्थश्च प्रपञ्चितः। विज्ञातं वेदगाम्भीर्यमथ संक्षिप्य वर्ण्यते।।
agníḥ pū́rvebhir ṛ́ṣibhir, ī́ḍyo nū́tanair utá sá devā́m̐ éhá vakṣati. God the Self-effulgent and Omniscient Supreme Leader should be glorified and sought after by both the experienced sages and preceptors and by the students of the Vedic Lore. May He bestow on us from all sides all divine virtues like learning and wisdom, perfectly healthy limbs, beneficent seasons and appreciable means of legitimate enjoyments.
(Griffith:) Agni is worthy to be praised, By present as by seers of old: May he to us conduct the deities. agníḥ, agní-.Nom.Sg.M; pū́rvebhiḥ, pū́rva-.Ins.Pl.M; ṛ́ṣibhiḥ, ṛ́ṣi-.Ins.Pl.M; ī́ḍyaḥ, ī́ḍya-.Nom.Sg.M; nū́tanaiḥ, nū́tana-.Ins.Pl.M; utá, utá; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; devā́n, devá-.Acc.Pl.M; ā́, ā́; ihá, ihá; vakṣati, √vah.3.Sg.Aor.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) अयम् अग्निः पूर्वेभिः पुरातनैर्भृग्वङ्गिरःप्रभृतिभिः ऋषिभिः ईड्यः स्तुत्यः, नूतनै: उत इदानींतनैरस्माभिरपि स्तुत्यः। सः अग्निः स्तुतः सन् इह यज्ञे देवान् हविर्भुजः आ वक्षति। वह प्रापणे इति धातुः। आवहतु इत्यर्थः॥ पूर्वेभिरित्यत्र बहुलं छन्दसि (पा. सू. ७. १. १०) इति भिस ऐसादेशाभावः। पूर्व पर्व अर्व पूरणे इति धातुः। पूर्वतिधातोः अन्प्रत्यय औणादिकः। इन्प्रत्ययान्त ऋषिशब्दः ऋष्यन्धक° (पा. सू. ४. १. ११४) इति निपातनात् लघूपधगुणाभावः (पा. सू. ७० ३. ८६)। कित्प्रत्ययो वात्र ज्ञेयः (उ. सू. ४. ५५९)। तौ शब्दौ नित्स्वरेणाद्युदात्तौ। ईड्यशब्दस्य ण्यत्प्रत्ययान्तत्वात् (पा. सू. ३. १. १२४) तित्स्वरितम् (पा. सू. ६. १. १८५) इति स्वरिते शेषानुदात्तत्वे च प्राप्ते तदपवादत्वेन ईडवन्द° (पा. सू. ६. १. २१४) इत्यादिनाद्युदात्तत्वम्। नवस्य नू त्नप्तनखाश्च (पा. सू ५. ४. ३०. ६) इति वार्तिकेन नवशब्दस्य नू इत्यादेशः तनन्प्रत्ययश्च महावार्तिके विहितः। ततो नित्स्वरेणाद्युदात्तः। अवशिष्टस्वरा अग्न्यादिषु नूतनान्तेषु पूर्ववदुन्नेयाः। उतशब्दो यद्यपि विकल्पार्थे प्रसिद्धस्तथापि निपातत्वेनानेकार्थत्वादौचित्येनात्र समुच्चयार्थों द्रष्टव्यः। उच्चावचेष्वर्थेषु निपतन्ति इति निपातत्वम्। तर्हि निपाता आद्युदात्ताः (फि. सू. ८०) इत्युकारस्योदात्तः प्राप्त इति चेत्, न। प्रातःशब्दवदन्तोदात्तत्वात्। यथा प्रातःशब्दोऽन्तोदात्तत्वेनैव स्वरादिषु (पा. सू. १. १. ३७) पठितः, एवमुतशब्दस्यापि पाठो द्रष्टव्यः, स्वरादेराकृतिगणत्वात्। यद्वा एवादीनामन्तः (फि. सू. ८२) इत्यन्तोदात्तः। स इत्यत्र फिट्स्वरः। देवशब्दः पूर्ववत्। देवान् इत्यस्य नकारस्य संहितायां दीर्घादटि (पा. सू. ८. ३.९) इति रुत्वम्। अत्रानुनासिकः (पा. सू. ८. ३. २) इत्यनुवृत्तौ आतोऽटि नित्यम् (पा. सू. ८. ३. ३) इत्याकारः सानुनासिकः। भोभगो (पा. सू. ८. ३. १७) इति रोर्यकारः। स च लोपः शाकल्यस्य (पा. सू. ८. ३. १९) इति लुप्यते। तस्यासिद्धत्वात् (पा. स. ८. २. १) न पुनः संधिकार्यम्। आङो निपातत्वादाद्युदात्तत्वम्। इदमो हप्रत्यये सति निष्पन्नत्वात् (पा, सू. ५. ३. ११) इहशब्दे प्रत्ययस्वरः। वहति धातोर्लोडर्थे छान्दसो लृट्। तस्य स्यप्रत्ययगतस्य यकारस्य लोपोऽपि छान्दसः। यद्वा। लेटि सिब्बहुलम् (पा. सू. ३. १. ३४) इति सिप्प्रत्ययः। लेटोऽडाटौ (पा. सू. ३. ४.९४) इयडागमश्च। ततो वक्षतीति संपद्यते। तस्यै तिङन्तत्वान्निघातः। संहितास्वराः पूर्ववत्॥
agnínā rayím aśnavat, póṣam evá divé-dive yaśásaṁ vīrávattamam. By fervent adoration of God who is Self-effulgent Supreme Being, a devotee obtains from Him day by day such excellent possessions as impart happiness through the strengthening of body, mind and soul possessions which bring great fame and include the strongest, the bravest and the most accomplished children and other relations.
(Griffith:) Through Agni may we riches gain, And day by day prosperity Replete with fame and virile sons. agnínā, agní-.Ins.Sg.M; rayím, rayí- ~ rāy-.Acc.Sg.M; aśnavat, √aś.3.Sg.Prs.Sbjv.Act; póṣam, póṣa-.Acc.Sg.M; evá, evá; divé-dive, dyú- ~ div-.Loc.Sg.N; yaśásam, yaśás-.Acc.Sg.M; vīrávattamam, vīrávattama-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) योऽयं होत्रा स्तुत्योऽग्निस्तेन अग्निना निमित्तभूतेन यजमानः रयिं धनम् "अश्नवत् प्राप्नोति। कीदृशं रयिम्।दिवेदिवे पोषम् एवं प्रतिदिनं पुष्यमाणतया वर्धमानमेव, न तु कदाचिदपि क्षीयमाणम्। यशसं दानादिना यशोयुक्तं वीरवत्तमम् अतिशयेन पुत्रभृत्यादिवीरपुरुषोपेतम्। सति हि धने पुरुषाः संपद्यन्ते। रयिशब्दो मघम् इत्यादिधननामसु (नि. २.१०.८) पठितः। तत्र फिट्स्वरः। अश्नोतेर्धातोर्लेटि व्यत्ययेन तिप्। इतश्च लोपः (पा. सू. ३. ४. ९७) इति इकारलोपः। लेटोऽडाटौ (पा. सू. ३. ४. ९४) इत्यडागमः। ततः अश्नवत् इति भवति। तस्य निघातः। घञन्तत्वात् (पा. सू. ६. १. १९७) पोषशब्द आद्युदात्तः। एवशब्दस्य निपातत्वेऽपि एवादीनामन्तः (फि. सू. ८२) इत्यन्तोदात्तत्वम्। वकारान्तात् दिव्शब्दात् परस्याः सप्तम्याः सुपां सुलुक्° (पा. सू. ७. १. ३९) इत्यादिना शेभावे सति सावेकाचः (पा. सू. ६. १. १६८) इत्यादिना ऊडिदंपदात् (पा, सू. ६. १. १७१) इत्यादिना वा तस्योदात्तत्वम्। नित्यवीप्सयोः (पा. सू. ८. १. ४) इति द्विर्भावे सति उत्तरभागस्य अनुदात्तं च (पा. सू. ८, १. ३) इत्यनुदात्तत्वम्। यशोऽस्यास्तीति विग्रहे सति अर्शआदिभ्योऽच् (पा. सू. ५. २. १२७) इति अच्प्रत्ययः। चित्स्वरं व्यत्ययेन बाधित्वा मध्योदात्तत्वम्। फिट्स्वरेणान्तोदात्तात् वीरशब्दात् उत्तरयोर्मतुप्तमपोः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। ह्रस्वनुड्भ्याम् (पा. सू. ६. १. १७६) इति तु न साववर्णान्तत्वात्। न गोश्वन्° (पा. सू. ६. १. १८२) इति प्रतिषेधः।।
ágne yáṁ yajñám adhvaráṁ, viśvátaḥ paribhū́r ási sá íd devéṣu gachati. O Omniscient God, being Omnipresent, You do protect from all sides the non-violent Yajna (sacrifice) which consists of the contemplation and adoration of Your Divine Majesty and respect for the truthful enlightened persons, association with the virtuous and charity to the deserving and the needy. It is ordained by You that these righteous works should be in the hands of the enlightened for the good of all. (Such enlightened persons approve of only non-violent, beneficial acts done in the name of Yajnas.)
(Griffith:) The worship and the ritual, Guarded by you on every side, Go straight, O Agni, to the deities. ágne, agní-.Voc.Sg.M; yám, yá-.Acc.Sg.M; yajñám, yajñá-.Acc.Sg.M; adhvarám, adhvará-.Acc.Sg.M; viśvátas, viśvátas; paribhū́ḥ, paribhū́-.Nom.Sg.M; ási, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; sáḥ, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; ít, ít; devéṣu, devá-.Loc.Pl.M; gachati, √gam.3.Sg.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वं यं यज्ञं विश्वतः सर्वासुदिक्षु परिभूः परितः प्राप्तवान् असि सः इत् स एव यज्ञो देवेषु तृप्तिं प्रणेतुं स्वर्गे गच्छति। प्राच्यादिचतुर्दिगन्तेषु आहवनीयमार्जालीयगार्हपत्याग्नीध्रीयस्थानेषु अग्निरस्ति। परिशब्देन होत्रीयादिधिष्ण्यव्याप्तिर्विवक्षिता। कीदृशं यज्ञम्। अध्वरं हिंसारहितम्। न ह्यग्निना सर्वतः पालितं यज्ञं राक्षसादयो हिंसितुं प्रभवन्ति॥ अग्निशब्दस्य पाष्ठिकम् (पा. सू. ६, १. १९८) आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। न विद्यते ध्वरोऽस्येति बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् (पा. सू. ६. २. १७२) इत्यन्तोदात्ततम्। विश्वतः इत्यत्र तसिलः प्रत्ययस्वरत्वं बाधित्वा पूर्ववर्णस्य लिति (पा. सू. ६. १. १९३) इत्युदात्तत्वम्। परिभूरित्यत्र अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते (पा. सू. ६. २. २) तदपवादत्वेन कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा. सू. ६. २. १३९)। असि इति तिङन्तस्य यद्वृतान्नित्यम् (पा. सू. ८. १. ६६) इति निघाताभावः॥
agnír hótā kavíkratuḥ, satyáś citráśravastamaḥ devó devébhir ā́ gamat. May the Self-effulgent God, the Giver of peace and happiness, the Omniscient Creator of the world, the Benefactor of the righteous persons, whose glory is most wonderful to hear and know about – the Light that illuminates all – be accessible to us – His devotees.
(Griffith:) May Agni, the invoker, wise And true, of most resplendent fame, The deity, come here with the deities. agníḥ, agní-.Nom.Sg.M; hótā, hótar-.Nom.Sg.M; kavíkratuḥ, kavíkratu-.Nom.Sg.M; satyáḥ, satyá-.Nom.Sg.M; citráśravastamaḥ, citráśravastama-.Nom.Sg.M; deváḥ, devá-.Nom.Sg.M; devébhiḥ, devá-.Ins.Pl.M; ā́, ā́; gamat, √gam.3.Sg.Aor.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) अयम् अग्निः देवः अन्यैर्देवैर्हविर्भोजिभिः सह आ गमत् अस्मिन् यज्ञे समागच्छतु। कीदृशोऽग्निः। होता होमनिष्पादकः कविक्रतुः। कविशब्दोऽत्र क्रान्तवचनो न तु मेधाविनाम। क्रतुः प्रज्ञानस्य कर्मणो वा नाम। ततः क्रान्तप्रज्ञः क्रान्तकर्मा वा। सत्यः अनृतरहितः फलमवश्यं प्रयच्छतीत्यर्थः। चित्रश्रवस्तमः। श्रूयते इति श्रवः कीर्तिः। अतिशयेन विविधकीर्तियुक्तः॥ कविक्रतुः चित्रश्रवस्तमः इत्यत्रोभयत्र बहुव्रीहित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा. सू. ६. २. १)। सत्सु साधुः सत्यः सत्यादशपथे (पा, सू. ५, ४. ६६) इत्यत्रान्तोदात्तो हरदत्तेन निपातितः। लोडन्तस्य गच्छतु इति शब्दस्य छत्वाभावः। उकारलोपश्छान्दसः। ततो रूपं गमत् इति भवति। स्पष्टमन्यत्॥
yád aṅgá dāśúṣe tvám, ágne bhadráṁ kariṣyási távét tát satyám aṅgiraḥ. O God, friend of all, O Inner Soul of the universe and the human soul, O life of our life, to the person who gives himself up to You – offers to You everything that he has surrendering himself to You completely, You do confer all good things (including the bliss of emancipation). To grant such great gifts is quite in accordance with Your Divine Nature – that is Your vow.
(Griffith:) Whatever good you will bestow, O Agni, on the pious man, That gift comes true, O Angiras. yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; aṅgá, aṅgá; dāśúṣe, dāśváṁs-.Dat.Sg.M/n; tvám, tvám.Nom.Sg; ágne, agní-.Voc.Sg.M; bhadrám, bhadrá-.Nom.Sg.N; kariṣyási, √kṛ.2.Sg.Fut.Ind.Act; táva, tvám.Gen.Sg; ít, ít; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; satyám, satyá-.Nom.Sg.N; aṅgiraḥ, áṅgiras-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) अङ्ग इत्यभिमुखीकरणार्थो निपातः। अङ्ग अग्ने हे अग्ने त्वं दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय तत्प्रीत्यर्थं यत् भद्रं वित्तगृहप्रजापशुरूपं कल्याणं करिष्यसि तत् भद्रं तव इत् तवैव। सुखहेतुरिति शेषः। हे अङ्गिरः अग्ने एतच्च सत्यं न त्वत्र विसंवादोऽस्ति। यजमानस्य विज्ञादिसंपत्तौ सत्यामुत्तरक्रत्वनुष्ठानेनाग्नेरेव सुखं भवति। भद्रशब्दार्थं शाट्यायनिनः समामन्ति – यद्वै पुरुषस्य वित्तं तद्भद्रं गृहा भद्रं प्रजा भद्रं पशवो भद्रम् इति।। अङ्गशब्दस्य निपातत्वेऽपि अभ्यादित्वात् (फि. सू. ८१) अन्तोदात्तत्वम्। दाश्वान्साह्वान् (पा. सू. ६. १. १२) इति सूत्रेण दाश दाने इति धातोः क्वसुप्रत्ययो निपातितः। तत्र प्रत्ययस्वरः (पा. सू. ३. १. ३)। आमन्त्रितस्य अग्निशब्दस्य पदात्परत्वेन आष्टमिकानुदात्तत्वं (पा. सू. ८. १. १९) न शङ्कनीयम्, अपादादौ (पा. सू. ८. १. १८) इति पर्युदस्तत्वात्। ततः पाष्टिकम् (पा. सू. ६. १. १९८) आद्युदात्तत्वमेव। भद्रशब्दस्य नब्विषयत्वेन फि. सू. २६) आद्युदात्तत्वप्रसक्तावपि भदि कल्याणे इति धातोरुपरि रक्प्रत्ययेन निपातनादन्तोदात्तत्वम्। अस्मिन् वाक्ये यच्छब्दप्रयोगात् निपातैर्यद्यदिहन्त (पा. सू. ८. १. ३०) इति निघाते प्रतिषिद्धे स्यप्रत्ययस्वरेण सति शिष्टेन करिष्यसिशब्द उपान्त्योदात्तः। तवेत्यत्र युष्मदस्मदोर्ङसि (पा. सू. ६. १. २ १ १) इत्याद्युदात्तत्वम्। अङ्गिरा अङ्गाराः (निरु० ३. १७) इति यास्कः। ऐतरेयिणोऽपि प्रजापतिदुहितृध्यानोपाख्याने समामनन्ति – येऽङ्गारा आसंस्तेऽङ्गिरसोऽभवन् (ऐ. ब्रा. ३. ३४) इति। तस्मात् अङ्गिरोनामकमुनिकारणत्वात् अङ्गाररूपस्याग्नेरङ्गिरस्त्वम्। अत्र पदात्परत्वेनाष्टमिकानुदात्तत्वम्।
úpa tvāgne divé-dive, dóṣāvastar dhiyā́ vayám námo bháranta émasi. O God, in a spirit of humility and fervent sincere devotion making obeisance to You, we approach You day and night with our intellects and good actions, so that You will bless us with the light of true knowledge.
(Griffith:) To you, O Agni, day by day, O you illuminer of gloom, With thought we, bearing homage, come: úpa, úpa; tvā, tvám.Acc.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; divé-dive, dyú- ~ div-.Loc.Sg.N; dóṣāvastar, doṣāvastar-.Voc.Sg.M; dhiyā́, dhī́-.Ins.Sg.F; vayám, ahám.Nom.Pl; námaḥ, námas-.Nom/acc.Sg.N; bhárantaḥ, √bhṛ.Nom.Pl.M.Prs.Act; ā́, ā́; imasi, √i.1.Pl.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) अग्नीषोमप्रणयने : उप त्वाग्ने इत्यादिकोऽनुवचनीयस्तृचः। एतच्च ब्राह्मणे समाम्नातम् – उप त्वाग्ने दिवेदिव उप प्रियं पनिप्नतमिति तिस्रश्चैकां चान्वाह (ऐ. ब्रा. १. ३०) इति। हे अग्ने वयम् अनुष्ठातारः दिवेदिवे प्रतिदिनं दोषावस्तः रात्रावहनि च धिया बुद्ध्या नमः भरन्तः नमस्कारं संपादयन्तः उप समीपे त्वा एमसि त्वामागच्छामः। उपशब्दस्य निपातस्वरः (फि. सू. ८०)। त्वामौ द्वितीयायाः (पा. सू. ८. १. २३) इति युष्मच्छब्दस्यानुदात्तस्त्वादेशः। दोषाशब्दो रात्रिवाची। वस्तर् इति अहर्वाची। द्वन्द्वसमासे कार्तकौजपादित्वात् (पा. सू. ६. २. ३७) आद्युदात्तः। सावेकाचः० (पा. सू. ६. १. १६८) इति धियो विभक्तिरुदात्ता। नम इति निपातः। भरन्त इत्यत्र शपः (पा. सू. ३. १. ६८) पित्वा वत् शतुर्लसार्वधातुकत्वाच्च अनुदात्तत्वे सति (पा. सु. ६. १. १८६) धातुस्वरः शिष्यते। इमसि इत्यत्र इदन्तो मसिः (पा. सू. ७. १. ४६) इत्यादेशो निघातश्च।
rā́jantam adhvarā́ṇāṁ, gopā́m ṛtásya dī́divim várdhamānaṁ své dáme. O God, we approach You in a spirit of sincere humility, as You are ever decay-less in Your Blissful State where there is an end of all miseries, Self-effulgent, the Protector of all non-violent acts and righteous persons, the constant Illuminator of Truth, the True Eternal Vedas and the Eternal Divine Laws operating in the universe.
(Griffith:) To you the lord of ritual, The radiant guardian of the Law, That grows in your own abode. rā́jantam, √rāj.Acc.Sg.M.Prs.Act; adhvarā́ṇām, adhvará-.Gen.Pl.M; gopā́m, gopā́-.Acc.Sg.M; ṛtásya, ṛtá-.Gen.Sg.N; dī́divim, dī́divi-.Acc.Sg.M; várdhamānam, √vṛdh.Acc.Sg.M.Prs.Med; své, svá-.Loc.Sg.M; dáme, dáma-.Loc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) पूर्वमन्त्रे त्वामुपैम इत्यग्निमुद्दिश्योक्तम्। कीदृशं त्वाम्। राजन्तं दीप्यमानम् अध्वराणां राक्षसकृतहिंसारहितानां यज्ञानां गोपां रक्षकम् ऋतस्य सत्यस्यावश्यंभाविनः कर्मफलस्य दीदिविं पौनःपुन्येन भृशं वा द्योतकम्। आहुत्याधारमग्निं दृष्ट्वा शास्त्रप्रसिद्धं कर्मफलं स्मर्यते। स्वे दमे स्वकीयगृहे यज्ञशालायां हविर्भिः वर्धमानम्॥ राजन्तं वर्धमानमित्यत्रोभयत्र पूर्ववत् धातुस्वरः शिष्यते। दीदिविशब्दस्य अभ्यस्तानामादिः (पा. सू. ६. १. १८९) इत्याद्युदात्तत्वम्। दमशब्दो वृषादित्वात् (पा. सू. ६. १. २०३) आद्युदात्तः॥
sá naḥ pitéva sūnáve-, (-á)gne sūpāyanó bhava sácasvā naḥ svastáye. O Omniscient God, be easily accessible to or attainable by us by bestowing upon us such beneficent knowledge as will enab1e us to obtain all excellent objects and means necessary to attain happiness here and hereafter, as a father is to his son Do you grant us the grace to be united with You for our happiness and welfare.
(Griffith:) So, like a father to his son, Be easy of approach to us; Agni, for well-being abide with us. sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl.M/f; pitā́, pitár-.Nom.Sg.M; iva, iva; sūnáve, sūnú-.Dat.Sg.M; ágne, agní-.Voc.Sg.M; sūpāyanáḥ, sūpāyaná-.Nom.Sg.M; bhava, √bhū.2.Sg.Prs.Imp.Act; sácasva, √sac.2.Sg.Prs.Imp.Med; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl.M/f; svastáye, svastí-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने सः त्वं नः अस्मदर्थं सूपायनः शोभनप्राप्तियुक्तः भव। तथा नः अस्माकं स्वस्तये विनाशराहित्यार्थं सचस्व समवेतो भव। तन्नोभयत्र दृष्टान्तः। यथा सूनवे पुत्रार्थं पिता सुप्रापः प्रायेण समवेत्तो भवति तद्वत्॥ अस्मच्छब्दादेशस्य न इत्येतस्य अनुदात्तं सर्वम् (पा. सू. ८. १. १८) इत्यनुदात्तत्वम्। चादयोऽनुदात्ताः (फि. सू. ८४) इति इवशब्देऽनुदात्तः। इवेन नित्यसमासः पूर्वपदकृतिस्वरत्वं च वक्तव्यम् (पा. सू. २. १. ४. २) इति समस्तः पितेवेति शब्दो मध्योदात्तः। शोभनमुपायनं यस्येति बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् (पा. सू. ६. २. १७२) इत्यन्तोदात्तत्वम्। सचस्वेत्यत्र पदात्परत्वं नास्तीति न निघातः। लसार्वधातुकानुदात्तत्वे सति धातुस्वरावशेषः॥
vā́yav ā́ yāhi darśata-, -imé sómā áraṁkṛtāḥ téṣām pāhi śrudhī́ hávam. O Almighty God! Life Principle of all lives, enlivening the whole animate world, of Grandest Majesty, may You be ever accessible to us – be manifest in our hearts and hear our supplications. O Lord, all the objects of nature are made by You accessible to all Your creatures. We beseech You, protect their properties befitting them for the daily life of Your creatures.
vā́ya ukthébhir jarante, tvā́m áchā jaritā́raḥ sutásomā aharvídaḥ. O God of Infinite Power: Your praisers or devotees glorify You well with the Mantras, (Holy Verses) being desirous of attaining true knowledge and having prepared the Juice of Soma and other plants for medical experiments.
vā́yo táva prapṛñcatī́, dhénā jigāti dāśúṣe urūcī́ sómapītaye. O Omniscient God, the Illuminator of the Vedic Speech! Your Speech revealed in the form of the four Vedas which gives us the knowledge of various sciences and thus keeps us in touch with them is achieved by a person who imparts knowledge without deceit and who drinks the nectar of the Science of various objects created by You.
índravāyū imé sutā́ḥ-, úpa práyobhir ā́ gatam índavo vām uśánti hí. Because Yajnas producing water with various activities and all attainable enjoyments shine on account of the sun and the air and when they come, all beings desire happiness with the food materials and other articles.
(Griffith:) These, Indra-Vayu, have been shed; come for our offered dainties’ sake: The drops are yearning for you both. índravāyū, indra-vāyú-.Voc.Du.M; imé, ayám.Nom.Pl.M; sutā́ḥ, √su.Nom.Pl.M; úpa, úpa; práyobhiḥ, práyas-.Ins.Pl.N; ā́, ā́; gatam, √gam.2.Du.Aor.Imp.Act; índavaḥ, índu-.Nom.Pl.M; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; uśánti, √vaś.3.Pl.Prs.Ind.Act; hí, hí.(सायणभाष्यम्) एतस्या ऋच ऐन्द्रवायवग्रहे द्वितीयपुरोनुवाक्यारूपेण विशेषविनियोगः पूर्वमेवोक्तः। हे इन्द्रवायू भवदर्थम् इमे सोमाः सुताः अभिषुताः। तस्मात् युवां प्रयोभिः अन्नैरस्मभ्यं दातव्यैः सह उप आ गतम्, अस्मत्समीपं प्रति आगच्छतम्। हि यस्मात् इन्दवः सोमाः वां युवाम् उशन्ति कामयन्ते तस्मात् आगमनमुचितम्॥ इन्द्रवायूशब्दस्यामन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। प्रीणयन्ति भोक्तॄनिति प्रयांस्यन्नानि। प्रीञ्धातोरन्तर्भावितण्यर्थात् (पा.सू.३.१.२६) असुन्प्रत्यये सति नित्स्वरः। गमिधातोर्लोण्मध्यमपुरुषद्विवचने बहुलं छन्दसि (पा.सू.२.४.७३) इति शपो लुकि सति अनुदात्तोपदेश (पा.सू.६.४.३७) इत्यादिना मकालोपः। ततो गतमिति भवति। उन्दी क्लेदने इति धातोः उन्देरच्चादेः (उ.सू.१.१२) इति उन्प्रत्ययः। आद्यक्षरस्य इकारादेशः। तत इन्दुशब्दस्य नित्स्वरः। सोमरसस्य द्रवत्वात् क्लेदनं संभवति। युष्मच्छब्दादेशस्य वामित्येतस्य अनुदात्तं सर्वमपादादौ (पा.सू.८.१.१८) इत्यनुदात्तः। उशन्तीत्यस्य निघाते हि च (पा.सू.८, १, ३४) इति सूत्रेण प्रतिषिद्धे सति प्रत्ययस्वरः। हिशब्दस्य निपातस्वरः॥
vā́yav índraś ca cetathaḥ, sutā́nāṁ vājinīvasū tā́v ā́ yātam úpa dravát. Omniscient God, the sun and the air created by You uphold and give light to all the objects of universe which You make. They soon come to these objects to make them more useful.
(Griffith:) Well do you mark libations, you Vayu and Indra, rich in spoil, So come you swiftly here. vā́yo, vāyú-.Voc.Sg.M; índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; ca, ca; cetathaḥ, √cit.2.Du.Prs.Ind.Act; sutā́nām, √su.Gen.Pl.M; vājinīvasū, vājínīvasu-.Voc.Du.M; taú, sá- ~ tá-.Nom/acc.Du.M; ā́, ā́; yātam, √yā.2.Du.Prs.Imp.Act; úpa, úpa; dravát, dravát.(सायणभाष्यम्) अत्र चकारेणान्यः समुच्चीयते। संनिहितत्वाद्वायुरेव। हे वायो त्वम् इन्द्रश्च युवामुभौ सुतानाम् अभिषुतान् सोमान् चेतथः जानीथः। यद्वा। अभिषुतानां सोमानां विशेषमित्यध्याहारः। कीदृशौ युवाम्। वाजिनीवसू। वाजिनीशब्दो यद्यप्युषोनामसु पठितस्तथाप्यत्रासंभवान्न गृह्यते। वाजोऽन्नम्। तद्यस्यां हविः संततावस्ति सा वाजिनी। तस्यां वसत इति तौ वाजिनीवसू। आमन्त्रितत्वादनुदात्तः। तौ तथाविधौ युवां द्रवत् क्षिप्रम् उप समीपे आ यातम् आगच्छतम्। षड्विंशतिसंख्याकेषु क्षिप्रनामसु नु क्षिप्रं मधु द्रवत् (नि.२.१५.३) इति पठितम्। तत्र फिट्स्वरः॥
vā́yav índraś ca sunvatáḥ-, ā́ yātam úpa niṣkṛtám makṣv ìtthā́ dhiyā́ narā. O Omnipresent God! as the light of the sun in the sky and the air help in the growth of the sap of plants and herbs, so the soul and Prana (Vital breath) which reside in the body cause the growth or development of juice of the essential ingredients of the body and with their actions and intelligence soon accomplish their objects and reap the fruit of the deeds done by them.
mitráṁ huve pūtádakṣaṁ, váruṇaṁ ca riśā́dasam dhíyaṁ ghṛtā́cīṁ sā́dhantā. I who am desirous of acquiring the knowledge of arts and crafts, accept the sun of pure vigor in the sky which gives us happiness in our daily activities on account of his light and the Prana residing in the body which is the devourer of diseases, as they accomplish the act of composing water. In the same way, I acquire the science of Prana and Apana (inhalation and exhalation etc.) which is the destroyer of various maladies.
ṛténa mitrāvaruṇāv, tāvṛdhāv ṛtaspṛśā krátum bṛhántam āśāthe. Above mentioned Mitra and Varuna are created by God who is absolute Truth. They are augments of truth and water and causes of establishing contact with God, Veda and the water. They pervade this vast Yajna in the form of the universe.
kavī́ no mitrā́váruṇā, tuvijātā́ urukṣáyā dákṣaṁ dadhāte apásam. The Mitra and Varuna are givers of happiness. They are famous on account of many qualities. They dwell in many objects of the world and are of dominion. They maintain strength and accomplish many deeds. They are born for the benefit of many and are the refuge of multitude.
áśvinā yájvarīr íṣo, drávatpāṇī śúbhas patī púrubhujā canasyátam. O learned persons! You should make proper use of Ashvins (fire and water) like the food, which in the Science of arts and crafts manifest divine qualities, which make people touch sky through air-craft all other vehicles, which are instrumental in quickening the movements, which are protectors of arts and crafts and which produce various enjoyable objects. You should perform all such acts which may be useful for the science of arts and crafts.
áśvinā púrudaṁsasā, nárā śávīrayā dhiyā́ dhíṣṇyā vánataṁ gíraḥ These Ashvins (fire and water etc.) are abounding in mighty acts or rich in wondrous deeds, they help the rapid movement of various conveyances, are the conferrers of the fruits of the Science of Arts and Crafts. They should be properly utilized, so that our tasks may be soon accomplished.
dásrā yuvā́kavaḥ sutā́ḥ-, nā́satyā vṛktábarhiṣaḥ ā́ yātaṁ rudravartanī O learned people, well-versed in sciences and taking out the essence of the things, mixing and separating articles properly, expert priests in the sacrifice of arts and crafts, when you will make full and proper use of the Ashvins (water and fire etc.) which affect the Prana or Vital breath, whose attributes are true and destroyers of miseries, and which are instrumental in quick movement of various conveyances, then you will attain material happiness in this world.
índrā́ yāhi citrabhāno, sutā́ imé tvāyávaḥ áṇvībhis tánā pūtā́saḥ O God of Wonderful light or marvelously Bright Lord, please come i.e. may we attain You on all sides as You have made all these objects with subtle causes and they giving various kinds of wealth and being pure are in You. They are dependent on You for nourishment and support. Enable us to get benefit by their proper use. The second meaning of the word Indra which is the devata or subject matter of this Mantra is the Sun. This sun with his rays comes to all objects. It is the sun who gives light to all these objects of the world and purifies them with his rays.
índrā́ yāhi dhiyéṣitó, víprajūtaḥ sutā́vataḥ úpa bráhmāṇi vāghátaḥ O God! You are to be attained through intellect full of wisdom and noble deeds. You are known only by the wise. Come therefore a Lord to the enlightened persons who have acquired knowledge of science, are the knowers of the Vedas and priests who bring happiness to all by the performance of the Yajnas and spreading of knowledge.
índrā́ yāhi tū́tujānaḥ-, úpa bráhmāṇi harivaḥ suté dadhiṣva naś cánaḥ Vedic hymns on the occasion of the dealings of the tongue, It also upholds eating the food etc, (without the air, it becomes very difficult to take food conveniently).
ómāsaś carṣaṇīdhṛto, víśve devāsa ā́ gata dāśvā́ṁso dāśúṣaḥ sutám O protectors, wise men desirous of acquiring knowledge, lovers of delivering sermons, taking great delight in wisdom, possessing right knowledge, entering into noble virtues, listening to all sciences, active, eager to do good to all, of admirable wisdom, truthful in thought, word and deed, embracing all noble qualities, destroying all vices, givers of good virtues, lucky, advanced in knowledge, come and impart knowledge to all, you who are upholders of happiness by giving true instructions, O you all enlightened persons, giving fearlessness to all.
víśve devā́so aptúraḥ, sutám ā́ ganta tū́rṇayaḥ usrā́ iva svásarāṇi O Swift-moving and acting rapidly to diffuse light (of knowledge) in all directions, o enlightened persons, come to give us knowledge as the solar rays come diligently to the days or as milk kine hasten to their stalls. Come to enlighten us regarding various sciences.
víśve devā́so asrídhaḥ-, éhimāyāso adrúhaḥ médhaṁ juṣanta váhnayaḥ Let learned persons well-versed in the Vedas and possessing undecaying wisdom, devoid of malice, bearers of happiness, Whose intellect is on all sides engaged in doing noble acts, attend the pure Yajna (non-violent sacrifice) consisting of knowledge, good actions and association with the learned and noble virtues.
pāvakā́ naḥ sárasvatī, vā́jebhir vājínīvatī yajñáṁ vaṣṭu dhiyā́vasuḥ May our speech giver of pure food which enable us to acquire knowledge, possessing practical wisdom born of all sciences, be purifier. May it desire and manifest the glory of the arts and crafts and noble actions, helping us to associate ourselves with pure and righteous deeds.
codayitrī́ sūnṛ́tānāṁ, cétantī sumatīnā́m yajñáṁ dadhe sárasvatī Saraswati – speech which is inspirer of acquiring noble virtues and is the instructress of the right minded, refined by the knowledge of the Veda, upholds the Yajna.
mahó árṇaḥ sárasvatī, prá cetayati ketúnā dhíyo víśvā ví rājati The Vedic Speech which along with noble actions and intellect enlightens that great ocean of the words like the great ocean of water, gives intellectual brightness.
surūpakṛtnúm ūtáye, sudúghām iva godúhe juhūmási dyávi-dyavi As a good milk-cow is procured for the man who desires milk, we glorify and invoke God – the Doer of noble deeds who gives form to all objects with His Light, every day for the acquisition of knowledge and protection of our people.
úpa naḥ sávanā́ gahi, sómasya somapāḥ piba godā́ íd reváto mádaḥ The sun with its rays is the protector of all objects in this world and it is the means of the use of the eyes and other senses. It is this Sun that comes to give light to all and thereby is the source of joy to the soul.
áthā te ántamānāṁ, vidyā́ma sumatīnā́m mā́ no áti khya ā́ gahi When people receive education and instruction by sitting at the feet of the righteous scholars, they do not wander hither and thither by giving up the teaching of God. They enjoy happiness by acquiring the knowledge of all objects from the earth up to God.
(Griffith:) So may we be acquainted with your innermost benevolence: Neglect us not, come here. átha, átha; te, tvám.Dat/gen.Sg; ántamānām, ántama-.Gen.Pl.F; vidyā́ma, √vid.1.Pl.Prf.Opt.Act; sumatīnā́m, sumatí-.Gen.Pl.F; mā́, mā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; áti, áti; khyaḥ, √khyā.2.Sg.Aor.Inj.Act; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) अथ सोमपानानन्तरं हे इन्द्र ते तव अन्तमानाम् अन्तिकतमानामतिशयेन समीपवर्तिनां सुमतींना शोभनमतियुक्तानां शोभनप्रज्ञानां पुरुषाणां मध्ये स्थित्वा विद्याम वयं त्वां जानीयाम। यद्वा। सुमतीनां शोभनबुद्धीनां कर्मानुष्ठानविषयाणां लाभार्थमित्यध्याहारः। बुद्धिलाभाय त्वां स्मरेमेत्यर्थः। त्वमपि नः अति मा ख्यः अस्मानतिक्रम्य अन्येषां त्वत्स्वरूपं मा प्रकथय। किंतु आ गहि अस्मानेवागच्छ॥ अथ इति निपात आद्युदात्तः। निपातस्य च (पा.सू.६.३.१३६) इति दीर्घत्वम्। अन्तमानाम्। अतिशयेनान्तिका इति अतिशायने तमप् (पा.सू.५.३.५५)। तमे तादेश्च (पा.सू.६.४.१४९.९) इति तादिलोपः। अन्तोऽस्यास्तीति अन्तिकः समीपः। अत इनिठनौ (पा.सू.५.२.११५) इति ठन्। नित्त्वादाद्युदात्तः। दूरोत्कर्षस्य ह्यवसानं नास्ति। सामीप्योत्कर्षस्य पुनर्यो यस्य समीपः स एव तस्यान्त इत्यन्तवत्वात् समीपमन्तिकमुच्यते। विद्याम। वेत्तेर्लिङि यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च (पा.सू.३.४.१०३) इति यासुट् उदात्तः। पादादित्वात् तिङ्ङतिङः इति न निघातः। सुमतीनाम्। मतिशब्दे क्तिनन्तेऽपि मन्त्रे वृषइषपचमनविदभूवीरा उदात्तः (पा.सू.३.३.९६) इति इकार उदात्तः। शोभना मतिर्येषां ते सुमतय इति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरापवादेन नञ्सुभ्याम् (पा.सू.६.२.१७२) इत्युत्तरपदान्तोदात्तः। शोभना मतयः सुमतय इति कर्मधारयेऽप्यव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरापवादः कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेणान्तोदात्ततैव। अतो मतुपि ह्रस्वादन्तोदात्ताच्च सुमतिशब्दात् परस्य नामो नामन्यतरस्याम् (पा.सू.६.१.१७७) इत्युदात्तत्वम्। ख्यः। ख्या प्रकथने इत्यस्य लुङि सिपि अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽङ् (पा.सू.३.१.५२) इति च्लेरडादेशः। अतो लोप इटि च (पा.सू.६.४.६४) इत्याकारलोपः। इतश्च (पा.सू.३.४.१००) इति इकारलोपो रुत्वविसर्गौ। न माङ्योगे (पा.सू.६.४.७४) इत्यडभावः। गहि। गमेः बहुलं छन्दसि (पा.सू.२.४.७३) इति शपो लुकि हेर्ङित्वात् अनुदात्तोपदेश(पा.सू.६.४.३७) इति मकारलोपस्य – असिद्धवदत्रा भात् (पा.सू.६.४.२२) इति असिद्धत्वात् अतो हेः (पा.सू.६.४.१०५) इति लुक् न भवति॥
áthā te ántamānāṁ, vidyā́ma sumatīnā́m mā́ no áti khya ā́ gahi O man desirous of acquiring knowledge; approach a learned and wise person who is truthful in mind, word and deed, who observes non-violence and who gives good knowledge to all men of friendly nature. Approach him and get your doubts cleared. After getting correct answers for your questions and doubts from him preach to others also. Keep yourself far away from him who is not learned, is jealous, deceitful and selfish.
(Griffith:) So may we be acquainted with your innermost benevolence: Neglect us not, come here. átha, átha; te, tvám.Dat/gen.Sg; ántamānām, ántama-.Gen.Pl.F; vidyā́ma, √vid.1.Pl.Prf.Opt.Act; sumatīnā́m, sumatí-.Gen.Pl.F; mā́, mā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; áti, áti; khyaḥ, √khyā.2.Sg.Aor.Inj.Act; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) अत्र यजमानं प्रति होता.ब्रूते। हे यजमान त्वम् इन्द्रं परेहि इन्द्रस्य समीपे गच्छ। गत्वा च विपश्चितं मेधाविनं होतारं मां पृच्छ। असौ होता सम्यक् स्तुतवान् न वा इत्येवं प्रश्नं कुरु। यः इन्द्रः ते तव यजमानस्य सखिभ्यः ऋविग्भ्यः वरं श्रेष्ठं धनपुत्रादिकम् आ समन्तात् प्रयच्छतीति शेषः। तादृशमिन्द्रमिति पूर्वत्रान्वयः। पुनरपि कीदृशम्। विग्रं मेधाविनम् अस्तृतम् अहिंसितम्। विप्रः इत्यादिषु चतुर्विंशतिसंख्याकेषु मेधाविनामसु विग्रविपश्चिच्छब्दौ पठितौ (नि.३.१५.२, १६)॥ विग्रम्। वृषादित्वादाद्युदात्तः। अस्तृतम्। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। इन्द्रशब्दे ऋज्रेन्द्राग्र° (उ.सू.२.१८६) इत्यादिना रन्। नित्त्वादाद्युदात्तः। सखिभ्यः। समाने ख्यश्चोदात्तः (उ.सू.४.५७६) इति समाने उपपदे ख्यातेरिण्। डित् इत्यनुवृत्तेस्तस्य डित्त्वात् टिलोपश्च (पा.सू.६.४.१४३)। तत्संनियोगेन यलोपः। उपपदस्योदात्तत्वम्। समानस्य छन्दस्यमूर्धप्रभृत्युदर्केषु (पा.सू.६.३.८४) इति सभावः। अतः सखिशब्द आद्युदात्तः। व्रियते इति वरः। ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च (पा.सू.३.३.५८) इलि अप्। तस्य पित्त्वात् धातुस्वर एव॥
utá bruvantu no nído, nír anyátaś cid ārata dádhānā índra íd dúvaḥ Let those persons who are devoted to God and who are established (Well-versed) in all sciences and firm in the performance of righteous acts and labor, deliver discourses to us. But let those persons who are devoid of knowledge, who are in the habit of censuring others unjustly and who are wicked hypocrites, go away from our residence and also from all places i.e. let not unrighteous persons remain anywhere.
(Griffith:) Whether the men who mock us say, Depart unto another place, You who serve Indra and none else; utá, utá; bruvantu, √brū.3.Pl.Prs.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; nídaḥ, níd-.Nom.Pl.F; nís, nís; anyátas, anyátas; cit, cit; ārata, √ṛ.2.Pl.Aor.Ind.Act; dádhānāḥ, √dhā.Nom.Pl.M.Prs.Med; índre, índra-.Loc.Sg.M; ít, ít; dúvaḥ, dúvas-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) नः अस्माकं संबन्धिन ऋत्विज इति शेषः। ते ब्रुवन्तु इन्द्रं स्तुवन्तु। उत अपि च हे निदः निन्दितारः पुरुषाः निः आरत इतो देशान्निर्गच्छत। अन्यतश्चित् अन्यस्मादपि देशान्निर्गच्छत। कीदृशा ऋत्विजः। इन्द्रे दुवः परिचर्या दधानाः कुर्वाणाः। इच्छब्दोऽवधारणे। सर्वदा परिचर्यां कुर्वन्त एव तिष्ठन्त्वित्यर्थः॥ निन्दन्तीति निदः। णिदि कुत्सायाम्। क्विपि नुमभावश्छान्दसः। सुपोऽनुदात्तत्वात् धातुस्वरः। आमन्त्रितत्वेऽपि वाक्यान्तरत्वेन स्ववाक्यगतपदादपरत्वात् न निघात इत्याद्युदात्तत्वमेव। अन्यतः। लिति इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम्। चित् इति अपिशब्दार्थे। तेन न केवलमितः, इतो निर्गत्यान्यतोऽपि निर्गच्छतेति गम्यते। स एष धात्वर्थयोः संबन्धः आरत इति लुङा द्योत्यते। स हि धातुसंबन्धाधिकारे विधीयते। आरत। अर्तेः छन्दसि लुङ्लङलिटः (पा.सू.३.४.६) इति लोडर्थे लुङ्। मध्यमबहुवचनस्य तादेशः। सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च (पा.सू.३.१.५६) इति च्लेरङादेशः। ऋदृशोऽङि गुणः (पा.सू.७.४.१६) इति गुणः। आडागमः। दधानाः। शानचश्चित्त्वात् प्राप्तमन्तोदात्तं बाधित्वा परत्वात् अभ्यस्तानामादिः (पा.सू.६.१.१८९) इत्याद्युदात्तत्वम्। दुवः। नब्विषयस्यानिसन्तस्य (फि.सू.२६) इत्याद्युदात्तः॥
utá naḥ subhágām̐ arír, vocéyur dasma kṛṣṭáyaḥ syā́méd índrasya śármaṇi O Decay-less Immortal God, may we be always in Your eternal happiness which consists in the obedience of Your commands. Let all learned persons teach all good sciences to all of us, so that even our opponents may call us as full of the wealth of knowledge.
ém āśúm āśáve bhara, yajñaśríyaṁ nṛmā́danam patayán mandayátsakham O God, bestow on us by Your Grace for quickness and joy in our vehicles, swiftness-producing combination of fire, water etc. and man-cheering, and glory of the kingdom, the wealth of wisdom which makes us masters and gladdens all friends who teach us various Sciences.
(Griffith:) Unto the swift One bring the swift, man-cheering, grace of ritual, That to the Friend gives wings and joy. ā́, ā́; īm, īm; āśúm, āśú-.Acc.Sg.M/f; āśáve, āśú-.Dat.Sg.M; bhara, √bhṛ.2.Sg.Prs.Imp.Act; yajñaśríyam, yajñaśrī́-.Acc.Sg.M; nṛmā́danam, nṛmā́dana-.Nom/acc.Sg.M/n; patayát, patayát(sakha-).Nom/acc.Sg.M/f/n; mandayátsakham, mandayátsakha-.Nom/acc.Sg.M/n.(सायणभाष्यम्) ईम् इति निपात इदंशब्दार्थे वर्तते। हे यजमान आशवे कृत्स्नसोमयागव्याप्तायेन्द्राय ईम् आ भर इमं सोममाहर। कीदृशं सोमम्। आशुं सवनत्रयव्याप्तं यज्ञश्रियं यज्ञस्य संपद्रूपं नृमादनं नॄणामृत्विग्यजमानानां हर्षहेतुं पतयत् पतयन्तं कर्मणि प्राप्नुवन्तं मन्दयत्सखम्। य इन्द्रो मन्दयति यजमानान् हर्षयति तस्मिन्निन्द्रे सखिभूतोऽयं सोमः। तत्प्रीतिहेतुत्वात् तृप्तिहेतुत्वाद्वा॥ आशुम्। कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य उण् (उ.सू.१.१) इति उण्। प्रत्ययस्वरः। आशवे। पूर्ववत्। यज्ञश्रियम्। समासस्य (पा.सू.६.१.२२३) इत्यन्तोदात्तः। माद्यन्तेऽनेनेति मादनः। करणाधिकरणयोश्च (पा.सू.३.३.११७) इति ल्युट्। तस्य लित्त्वात् पूर्व आकार उदात्तः। गतिकारकोपपदात्कृत् (पा.सू.६.२.१३९) इति स एव शिष्यते। पतयत्। पतेरदन्तस्य चौरादिको णिच् (पा.सू.३.१.२५)। अतो लोपः (पा.सू.६.४.४८.)। तस्य स्थानिवत्वात् (पा.सू.१.१.५६) उपधाया वृद्ध्यभावः (पा.सू.७.२.११६)। लटः शत्रादेशः। तस्य छन्दस्युभयथा (पा.सू.३.४.११७) इत्यार्धधातुकत्वेन शबभावात् अदुपदेशात् (पा.सू.६.१.१८६) इति निघाताभावेन प्रत्ययाद्युदात्तत्वमेव भवति। आर्धधातुकत्वेऽपि सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते (परिभा.३५) इति णेरनिटि (पा.सू.६.४.५१) इति णिलोपाभावः। सुपां सुलुक् (पा.सू.७.१.३९) इत्यमो लुक्। न लुमता (पा.सू.१.१.६३) इति प्रत्ययलक्षणनिषेधात् उगिदचाम् (पा.सू.७.१.७०) इति न नुम्। एवं मन्दयच्छब्दोऽन्तोदात्तः। मन्दयतीन्द्रे सखा। सप्तमी (पा.सू.२.१.४०) इति योगविभागात् समासः। तत्पुरुषे तुल्यार्थ° (पा.सू.६.२.२) इति सप्तमीपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
asyá pītvā́ śatakrato, ghanó vṛtrā́ṇām abhavaḥ prā́vo vā́jeṣu vājínam O lion among men engaged in doing many good works, as the solid sun takes the juice of the water (rivers, seas etc.) destroys the clouds and protects the herbs and plants (through rain), and illuminates all with his light, so you should also destroy all diseases and wicked enemies and should protect a brave righteous person, who is engaged in waging war against unrighteous foes.
táṁ tvā vā́jeṣu vājínaṁ, vājáyāmaḥ śatakrato dhánānām indra sātáye O Omniscient God, we give Your knowledge to all people for the acquirement of all things to be obtained through knowledge and kingdom etc. so that we may use them properly and enjoy happiness. It is You who give victory to righteous persons in their battles with the wicked.
yó rāyò vánir mahā́n, supāráḥ sunvatáḥ sákhā tásmā índrāya gāyata O learned people, always worship that Great God who being merciful is the Protector, Accomplisher and Giver of wealth (both material in the form of gold etc. and spiritual in the form of Wisdom), who is Mighty, the Fulfiller of all noble desires, the friend of the person who is full of knowledge and righteousness.
(Griffith:) To him the mighty stream of wealth, prompt friend of him who pours the juice to this Indra sing your song. yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; rāyáḥ, rayí- ~ rāy-.M; avániḥ, aváni-.Nom.Sg.F; mahā́n, mahā́nt-.Nom.Sg.M; supāráḥ, supārá-.Nom.Sg.M; sunvatáḥ, √su.Gen.Sg.M.Prs.Act; sákhā, sákhi-.Nom.Sg.M; tásmai, sá- ~ tá-.Dat.Sg.M/n; índrāya, índra-.Dat.Sg.M; gāyata, √gā(y).2.Pl.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) यः इन्द्रः रायः धनस्य अवनिः रक्षकः स्वामी वा तस्मा इन्द्राय गायत हे ऋत्विजस्तत्प्रीत्यर्थं स्तुतिं कुरुत। कीदृश इन्द्रः। महान् गुणैरधिकः सुपारः सुष्ठ कर्मणः पूरयिता सुन्वतः यजमानस्य सखा सखिवत् प्रियः॥ रायः। ऊडिदंपदाद्यप्पुम्रैद्युभ्यः (पा.सू.६.१.१७१) इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। अवनिः। अव रक्षणगतिप्रीतितृप्त्यवगमप्रवेशश्रवणस्वाम्यर्थयाचनक्रियेच्छादीप्त्यवाप्त्यालिङ्गनहिंसादानभाववृद्धिषु च इत्यस्मात् अर्तिसृधृधम्यम्यश्यवितृभ्योऽनिः। (उ.सू.२.२५९) इत्यनिः। प्रत्ययाद्युदात्तत्वम्। सुपारः। पॄ पालनपूरणयोः इत्यस्मात् णिजन्तात् कर्तरि इत्यनुवृत्तौ पचाद्यच् (पा.सू.३.१.१३४)। चितः (पा.सू.६.१.१६३) इत्यन्तोदात्तः। सुन्वतः। शतुरनुमो नद्यजादी (पा.सू.६, १.१७३) इति विभक्तिरुदात्ता। सखा। समाने ख्यश्चोदात्तः (पा.सू.४.५७६) इति इण् प्रत्ययान्तः। तत्संनियोगेन यलोपः; सशब्दस्य चोदात्तः। डित्त्वात् टिलोपः। तस्मै। अदिः इत्यनुवृत्तौ त्यजितनियजिभ्यो डित् (उ.सू.१.१२९) इति तनोतेः अदिप्रत्ययः। डित्त्वात् टिलोपे प्रत्ययस्वरेण तच्छब्द उदात्तः॥ त्यदाद्यत्वम्। एकादेश उदात्तेनोदात्त: (पा.सू.८.२.५) इत्युदात्तः। सावेकाचस्तृतीयादिर्विभक्तिः (पा.सू.६.१.१६८) इति विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते प्रथमैकवचनेऽवर्णान्तत्वात् न गोश्वन्साचवर्ण (पा.सू.६.१.१८२) इति निषेधः। इन्द्राय। इन्द्रशब्दो रन्प्रत्ययान्तो निपातितः। नित्त्वादाद्युदात्तः। कर्मणा यमभिप्रैति स संप्रदानम् (पा.सू.१.४.३२) इत्यत्र क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् (पा.म.१.४.३२) इति वचनात् गानक्रियया प्राप्यत्वात् संप्रदानत्वेन चतुर्थी॥
ā́ tv étā ní ṣīdatá-, -índram abhí prá gāyata sákhāya stómavāhasaḥ O friends who desire to become praise worthy, all of you should sit together in the attempt for emancipation, arts and crafts and sing the glory of God, master the Knowledge of electricity and Vayu (Air) and enjoy happiness.
(Griffith:) O come you here, sit you down: to Indra sing you forth, your song, companions, bringing hymns of praise. ā́, ā́; tú, tú; ā́, ā́; ita, √i.2.Pl.Prs.Imp.Act; ní, ní; sīdata, √sad.2.Pl.Prs.Imp.Act; índram, índra-.Acc.Sg.M; abhí, abhí; prá, prá; gāyata, √gā(y).2.Pl.Prs.Imp.Act; sákhāyaḥ, sákhi-.Voc.Pl.M; stómavāhasaḥ, stómavāhas-.Voc.Pl.M.(सायणभाष्यम्) आ तु इति द्वितीयं सूक्तं दशर्चम्। सुरूपकृत्नुं दश इत्यनुवृत्तौ आ तु युञ्जन्ति इत्येवमनुक्रान्तत्वात्। ऋषिच्छन्दोदेवताविनियोगाः पूर्ववत्। विशेषविनियोगस्तु-अतिरात्रे तृतीयपर्याये मैत्रावरुणशस्त्रे स्तोत्रियोऽयं तृचः। अतिरात्रे पर्यायाणाम् इति खण्डे आ त्वेता नि षीदत (आश्व.श्रौ, ६.४) इत्युक्तत्वात्॥ तुशब्दः क्षिप्रार्थों निपातः। द्वाभ्यामाङ्भ्यामन्वेतुम् इतशब्दोऽभ्यसनीयः। हे सखायः ऋत्विजः क्षिप्रमस्मिन् कर्मणि आगच्छतागच्छत। आदरार्थोऽभ्यासः। आगत्य च नि षीदत उपविशत। उपविश्य च इन्द्रमभि प्र गायत। सर्वतः प्रकर्षेण स्तुत। कीदृशाः सखायः। स्तोमवाहसः। त्रिवृत्पञ्चदशादिस्तोमानस्मिन् कर्मणि वहन्ति प्रार्पयन्तीति॥ आ तु आ। निपातत्त्वादाद्युदात्ताः। इत। इण् गतौ। द्व्यचोऽतस्तिङः (पा.सू.६.३.१३५) इति संहितायां दीर्घत्वम्। नि। निपातत्वादाद्युदात्तः। सीदत। पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृशि° (पा.सू.७.३.७८) इत्यादिना सदेः सीदादेशः। सदिरप्रतेः (पा.सू.८.३.६६) इति संहितायां षत्वम्। अभि। उपसर्गाश्चाभिवर्जम् (फि.सू.८१) इति वचनात् प्रातिपदिकान्तोदात्तत्वम्। स्तोमवाहसः। अर्तिस्तुसुहुधृक्षिक्षुभायावापदियक्षिनीभ्यो मन् (उ.सू.१.१३७) इति स्तौतेर्मन्प्रत्ययान्तः स्तोमशब्दो नित्त्वादाद्युदात्तः। स्तोमं वहन्तीति स्तोमवाहसः। वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि (उ.सू.४.६६०) इत्यसुन् प्रत्ययः। तत्र णित् इत्यनुवृत्तेः अत उपधायाः (पा.सू.७.२.११६) इत्युपधाया वृद्धिः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च (उ.सू.४.६६६) इत्यौणादिकसूत्रात् समास आद्युदात्तः॥
purūtámam purūṇā́m, ī́śānaṁ vā́ryāṇām índraṁ sóme sácā suté O learned friends! glorify God Who as Dispenser of justice gives punishment to unrighteous persons, Who is the Lord of all things from earth to heaven, the Best and therefore the most acceptable, the Giver of all kinds of wealth (material as well as spiritual) to righteous people and utilize all things of the world for the benefit of all.
sá ghā no yóga ā́ bhuvat, sá rāyé sá púraṁdhyām gámad vā́jebhir ā́ sá naḥ May God Who is the Lord of the Universe, help us in the attainment of all means of happiness and acquisition of all admirable wealth and the intellect which possesses the knowledge of many Shastras. May He teach and command us providing us with proper and nourishing food for our strength.
(Griffith:) May he stand by us in our need and in abundance for our wealth: May he come near us with his strength. sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; gha, gha; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; yóge, yóga-.Loc.Sg.M; ā́, ā́; bhuvat, √bhū.3.Sg.Aor.Sbjv.Act; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; rāyé, rayí- ~ rāy-.Dat.Sg.M/f; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; púraṁdhyām, púraṁdhi-.Loc.Sg.F; gámat, √gam.3.Sg.Aor.Sbjv.Act; vā́jebhiḥ, vā́ja-.Ins.Pl.M; ā́, ā́; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl.(सायणभाष्यम्) घशब्दोऽवधारणार्थो निपातः। सर्वैस्तच्छब्दैः संबध्यते। स घ स एवेन्द्रः पूर्वमन्त्रोक्तगुणविशिष्टः नः अस्माकं योगे पूर्वमप्राप्तस्य पुरुषार्थस्य संबन्धे आ भुवत् आभवतु। पुरुषार्थं साधयत्वित्यर्थः। सः एव राये धनार्थम् आ भुवत् आभवतु। सः एव पुरंध्यां योषिति आ भुवत्। यद्वा। बहुविधायां बुद्धौ आ भुवत्। पुरंधिर्बहुधीः (निरु.६.१३) इति यास्कः। सः एव वाजेभिः देयैरन्नैः सह नः अस्मान् आ गमत् आगच्छतु॥ घ। चादयोऽनुदात्ताः (फि.सू.८४) इत्यनुदात्तः। संहितायाम् ऋचि तुनुघमक्षुतङ्कुत्रोरुष्याणाम् (पा.सू.६.३.१३३) इति दीर्घः। योगे। घजो ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। भुवत् भूयात्। भवतेः आशीर्लिंङि परतः लिङ्याशिष्यङ् (पा.सू.३.१.८६) इति अङ्प्रत्ययः। तस्य ङित्त्वेन गुणाभावादुवङादेशः। किदाशिषि (पा.सू.३.४.१०४) इति यासुट् न भवति अनित्यमागमशासनम् (परिभा.९३.२) इति वचनात्। तिङ्ङतिङः इति निघातः। ऊडिदंपदाद्यप्पुम्रैद्युभ्यः (पा.सू.६.१.१७१) इति राये इत्येतस्य विभक्तेरुदात्तत्वम्। पुरंध्याम्। पुरंधिः पुरुधीः। पृषोदरादित्वात् (पा.सू.६.३.१०९) उकारस्य अमादेशः ईकारस्य ह्रस्वश्च। आद्युदात्तप्रकरणे दिवोदासादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् (पा.सू.६.२.९१.१) इत्याद्युदात्तत्वम्। अथवा पुरं शरीरं धीयतेऽस्यामिति कर्मण्यधिकरणे च (पा.सू.३.३.९३) इति किप्रत्ययः। अलुक् छान्दसः। नब्विषयस्यानिसन्तस्य (फि.सू.२६) इति पुरशब्द आद्युदात्तः। दासीभारादित्वात् (पा.सू.६.२.४२) पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। गमत्। गमेर्लेटः तिप्। इतश्च लोपः परस्मैपदेषु (पा.सू.३.४.९७) इति इकारलोपः। बहुलं छन्दसि (पा.सू.२.४.७३) इति शपो लुक्। लेटोऽडाटौ (पा.सू.३.४.९४) इत्यडागमः। आगमा अनुदात्ताः (पा.म.३.१.३.७) इति तस्यानुदात्तत्वे धातुस्वर एव शिष्यते। वाजेभिः। वृषादित्वादाद्युदात्तः॥
yásya saṁsthé ná vṛṇváte, hárī samátsu śátravaḥ tásmā índrāya gāyata O men, glorify and know the nature of that God Whose Power and force are working in this Universe and with Whose help, wicked enemies cannot withstand us – the righteous heroes in the battles.
sutapā́vne sutā́ imé, śúcayo yanti vītáye sómāso dádhyāśiraḥ God has created and purified all these objects of the world which are perishable, for the enjoyment and knowledge of the souls who protect them by proper use. They enjoy them.
váṁ sutásya pītáye, sadyó vṛddhó ajāyathāḥ índra jyaíṣṭhyāya sukrato O learned person endowed with good intellect and noble actions, you should become the best by acquiring knowledge and other virtues, in order to drink the Juice of all things of the world, and to do very noble deeds.
(Griffith:) You, grown at once to perfect strength, were born to drink the Soma juice, Strong Indra, for preeminence. tvám, tvám.Nom.Sg; sutásya, √su.Gen.Sg.M; pītáye, pītí-.Dat.Sg.F; sadyás, sadyás; vṛddháḥ, √vṛdh.Nom.Sg.M; ajāyathāḥ, √jan.2.Sg.Iprf.Ind.Med; índra, índra-.Voc.Sg.M; jyaíṣṭhyāya, jyaíṣṭhya-.Dat.Sg.N; sukrato, sukrátu-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) सुक्रतो शोभनकर्मन् शोभनप्रज्ञ वा हे इन्द्र त्वं सुतस्य अभिषुतस्य सोमस्य पीतये पानार्थं ज्यैष्ठ्याय देवेषु ज्येष्ठत्वार्थं च सद्यः तस्मिन्नेव क्षणे वृद्धो अजायथाः अभिवृद्ध्योत्साहेन युक्तोऽभूः॥ पीतये। पा पाने इत्यस्मात् स्थागापापचो भावे (पा.सू.३.३.९५) इति क्तिन्। घुमास्था (पा.सू.६.४.६६) इत्यादिना ईत्वम्। तस्य नित्त्वेऽपि व्यत्ययेन प्रत्ययोदात्तत्वम्। उत्तरसूत्रगतमुदात्तपदमत्रापि वा योजनीयम्। सद्यः। सद्यः परुत्परारि (पा.सू.५.३.२२ } इति सूत्रेण समानेऽहनीत्यर्थे समानस्य सभावो द्यश्च प्रत्ययो निपात्यते। प्रत्ययस्वरेणोदात्तः। वृद्धः। वृधु वृद्धौ। उदितो वा (पा.सू.७.२.५६) इति क्त्वाप्रत्यये इटो विकल्पितत्वात् यस्य विभाषा (पा.सू.७, २.१५) इति निष्ठायामिट्प्रतिषेधः। प्रत्ययस्वरेणोदात्तः। ज्यैष्ठ्याय। ज्येष्ठस्य भावो ज्यैष्य्मम्। गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च (पा.सू.५, १, १२४) इति ष्यञ्। ञित्त्वादाद्युदात्तः॥
ā́ tvā viśantv āśávaḥ, sómāsa indra girvaṇaḥ śáṁ te santu prácetase O praise-worthy righteous person! Let all things of the world possessing speed and other attributes, enter into you – i.e. be well-versed in their knowledge. When you become a wise man, by my grace, may they be always source of happiness to all of you.
(Griffith:) O Indra, lover of the song, may these quick Somas enter you: May they bring bliss to you the Sage. ā́, ā́; tvā, tvám.Acc.Sg; viśantu, √viś.3.Pl.Prs.Imp.Act; āśávaḥ, āśú-.Nom.Pl.M; sómāsaḥ, sóma-.Nom.Pl.M; indra, índra-.Voc.Sg.M; girvaṇaḥ, gírvaṇas-.Voc.Sg.M; śám, śám; te, tvám.Dat/gen.Sg; santu, √as.3.Pl.Prs.Imp.Act; prácetase, prácetas-.Dat.Sg.M/f/n.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र त्वां सोमासः सोमाः आ विशन्तु आभिमुख्येन प्रविशन्तु। कीदृशाः सोमः। आशवः सदनत्रये प्रकृतिविकृत्योर्वा व्याप्तिमन्तः। कीदृशेन्द्र। गिर्वणः गीर्भिः स्तुतिभिः संभजनीय देवविशेष। गिर्वणा देवो भवति गीर्भिरेनं वनयन्ति (निरु.६.१४) इति यास्कः। तथाविध हे इन्द्र ते तव प्रचेतसे प्रकृष्टज्ञानाय शं सुखरूपाः सोमाः सन्तु॥ गिर्वणः। गृणन्तीति गिरः स्तुतयः। गॄ शब्दे । क्विपि ऋत इद्धातोः (पा.सू.७.१.१००) इति इत्वं रपरत्वं च॥ गीर्भिर्वन्यते सेव्यते इति गिर्वणाः। वन षण संभक्तौ । संभक्तिः सेवा। सर्वधातुभ्योऽसुन् (उ.सू.४.६२८) इत्यसुन्प्रत्ययः। प्रचेतसे। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
tvā́ṁ stómā avīvṛdhan, tvā́m ukthā́ śatakrato tvā́ṁ vardhantu no gíraḥ. O God, endowed with infinite knowledge and Power of action, as these Vedic Chants of praise and hymns magnify You and You increase our power, so may our speeches full of wisdom and truth, reveal or manifest You to all persons.
ákṣitotiḥ saned imáṁ, vā́jam índraḥ sahasríṇam yásmin víśvāni paúṁsyā May the Lord Whose knowledge is infinite and endless, endow us with the knowledge of the science of all objects which gives happiness of thousands of kinds and in which all powers are contained, so that we may enjoy all true happiness and delight.
(Griffith:) Indra, whose relief never fails, accept these viands thousandfold, Wherein all virile powers abide. ákṣitotiḥ, ákṣitoti-.Nom.Sg.M/f; sanet, √san.3.Sg.Aor.Opt.Act; imám, ayám.Acc.Sg.M; vā́jam, vā́ja-.Acc.Sg.M; índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; sahasríṇam, sahasrín-.Acc.Sg.M; yásmin, yá-.Loc.Sg.M/n; víśvāni, víśva-.Nom.Pl.N; paúṁsyā, paúṁsya-.Nom.Pl.N..(सायणभाष्यम्) इन्द्रः इमं वाजं सोमरूपमन्नं सनेत् संभजेत्। कीदृश इन्द्रः। अक्षितोतिः अहिंसितरक्षणः। कदाचिदपि रक्षां न विमुञ्चतीत्यर्थः। कीदृशं वाजम्। सहस्रिणं प्रकृतौ विकृतिषु च प्रवर्तमानत्वेन सहस्रसंख्यायुक्तम्। यस्मिन् वाजे विश्वानि सर्वाणि पौंस्या। पौंस्यानि पुंस्त्वानि बलानि वर्तन्ते तादृशं वाजमिति पूर्वत्रान्वयः॥ अक्षितोतिः। ननु क्षि क्षये इत्ययं धातुरकर्मकः। तस्य च कर्माभावात् अधिकरणे भावे कर्तरि वा क्तप्रत्ययेन भवितव्यम्। तदिह यदि कर्तर्यधिकरणे वा स्यात् तदा तयोरर्थयोः ण्यत्प्रत्ययस्याविधानात् क्षियः इत्यनुवृत्तौ (पा.सू.६.४.५९) निष्ठायामण्यदर्थे (पा.सू.६.४.६०) इति दीर्घेण भवितव्यम्। तथा च क्षियो दीर्घात् (पा.सू.८.२.४६) इति निष्ठानत्वे अक्षीण इति स्यात् न तु अक्षित इति। अथ नपुंसके भावे क्तः (पा.सू.३.३.११४) इति भावपरः क्षितशब्दो गृह्यते। तदा तस्य ण्यदर्थत्वेन °अण्यर्थे इति निषेधात् दीर्घनत्वयोरभावात् क्षितमिति सिध्यति। तदा तु नञ्तत्पुरुषः प्रकृतेन नान्वेतीति न विद्यते क्षितमत्रेति बहुव्रीहिणैव भवितव्यम्। तथा च नञ्सुभ्याम् (पा.सू.६.२.१७२) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वं स्यात्। पुनः ऊतिशब्देन बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव स्वरस्तिष्ठेदिति अभिमतमाद्युदात्तत्वं न सिध्येदिति। सत्यम्। अत एवात्र क्षिधातुरन्तर्भावितण्यर्थों गृह्यते। तेन सकर्मकत्वात् कर्मण्येषा निष्ठा। ततश्च °अण्यदर्थे इति निषेधात् दीर्घो निष्ठानत्वं च न भविष्यति। तथा च नञ्तत्पुरुषे न क्षिता अक्षिता अक्षयिता इत्यर्थः। तत्र चाव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन नत्र उदात्तत्वम्। पुनः ऊतिपदेन बहुव्रीहौ स एव स्वरः स्थास्यतीति न कोऽपि दोषः। रि क्षि चिरि जिरि दाश दृ जिघांसायाम् इति क्षिणोतेर्हिँसार्थस्य वा कर्मणि निष्ठा। तथा चाहिंसितोतिरित्यर्थे उक्तक्रमेण स्वरः सिध्यतीति न दोषः। सनेत्। वन षण संभक्तौ। भौवादिकः। वाजम्। वृषादित्वादाद्युदात्तः। इन्द्रः। रनो नित्त्वादाद्युदात्तः। सहस्रिणम्। सहस्रमस्यास्ति। अत इनिठनौ (पा.सू.५.२.११५)। प्रत्ययस्वरः। विश्वानि। विशेः क्वनि (उ.सू.१.१४९) नित्त्वादाद्युदात्तः। पुंसः कर्माणि पौंस्यनि। ब्राह्मणादेराकृतिगणत्वात् गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च (पा.सू.५.१.१२४) इति ष्यञ्। ञित्त्वादाद्युदात्तः। प्रथमाबहुवचनस्य सुपां सुलुक् (पा.सू.७.१.३९) इत्यादिना डादेशः। ननु स्त्रीपुंसाभ्यां नञ्स्नञौ भवनात् (पा.सू.४.१.८७) इत्यनेन धान्यानां भवने क्षेत्रे खञ् (पा.सू.५.२.१) इत्येतत्पर्यन्तेष्वपत्याद्यर्थेषु नञ्स्नञोर्विधानात्, यथा पुंसोऽपत्यं पौंस्नः पुंस आगतः पौंस्नः इत्यादि, तद्वत् पुंसो भावः कर्म वेत्यस्मिन्नप्यर्थे ष्यञं बाधित्वा पौंस्नानि इत्येव भवितव्यम्। कथमुच्यते पौंस्यानीति। उच्यते – आ च त्वात् (पा.सू.५.१.१२०) इति सूत्रे त्वात् इत्यवधिनिर्देशात् ब्रह्मणस्त्वः (पा.सू.५.१.१३६) इत्येतत्पर्यन्तैः इमनिजादिभिः प्रत्ययैः सह त्वतलोः समावेशः। एवं तत्रैव चशब्दात् नञ्स्नञोरपि ष्यञादिभिः समावेश एव, न बाध्यबाधकभावः॥
mā́ no mártā abhí druhan, tanū́nām indra girvaṇaḥ ī́śāno yavayā vadhám O Omnipotent Lord of the world, to be adored with the words made refined with the study of the Vedas and proper education, let not men and other creatures do injury to our bodies. You are Lord of all, therefore keep violence or the desire to kill, far away from us.
yuñjánti bradhnám aruṣáṁ, cárantam pári tasthúṣaḥ rócante rocanā́ diví Those persons who are in communion with Omnipresent God Who is Great are kind and non-violent in their hearts knowing all animate and inanimate objects, shine in Resplendent God.
yuñjánty asya kā́myā, hárī vípakṣasā ráthe śóṇā dhṛṣṇū́ nṛvā́hasā O learned persons, harness the two attributes of the sun or the fire in the form of attraction and speed, or the bright and the dark half of the month, making proper use of them in various kinds of conveyances for traveling on earth, in water and the sky, which are means of motion, carrying people far away and are firm.
ketúṁ kṛṇvánn aketáve, péśo maryā apeśáse sám uṣádbhir ajāyathāḥ O men! You must know that God Who gives the Light of knowledge in order to dispel the darkness of ignorance and Who gives wealth in the form of gold and other articles for the removal of poverty. Know that Merciful God and acquire the knowledge of various sciences by keeping company with the learned who desire to get the knowledge of God and all other objects. O man eager to learn, you should also become famous by keeping company with such wise learned persons.
(Griffith:) You, making light where no light was, and form, O men: where form was not, Were born together with the Dawns. ketúm, ketú-.Acc.Sg.M; kṛṇván, √kṛ.Nom.Sg.M.Prs.Act; aketáve, aketú-.Dat.Sg.M; péśaḥ, péśas-.Nom/acc.Sg.N; maryāḥ, márya-.Voc.Pl.M; apeśáse, apeśás-.Dat.Sg.M/f/n; sám, sám; uṣádbhiḥ, uṣás-.Ins.Pl.F; ajāyathāḥ, √jan.2.Sg.Iprf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे मर्याः मनुष्या इदमाश्चर्यं पश्यतेत्यध्याहारः। किमाश्चर्यमिति तदुच्यते। आदित्यरूपोऽयमिन्द्रः उषद्भिः दाहकैः रश्मिभिः प्रतिदिनमुषःकालैर्वा संभूय अजायथाः उदपद्यत। अथवा सूर्यस्यैवास्तमये मरणमुपचर्य व्यत्ययेन बहुवचनं कृत्वा संबोधनं क्रियते। हे मर्य प्रतिदिनं त्वम् अजायथाः इति योज्यम्। किं कुर्वन्। अकेतवे रात्रौ निद्राभिभूतत्वेन प्रज्ञानरहिताय प्राणिने केतुं कृण्वन् प्रातः प्रज्ञानं कुर्वन्। अपेशसे रात्रौ अन्धकारावृतत्वेन अनभिव्यक्तत्वात् रूपरहिताय पदार्थाय प्रातरन्धकारनिवारणेन पेशः रूपमभिव्यज्यमानं कुर्वन्। पेश इति रूपनाम पिंशतेः (निरु.८.११) इति यास्कः। अकेतवे, अपेशसे इति चतुर्थ्यौ षष्ठ्यर्थे द्रष्टव्यौ॥ केतुम्। प्रातिपदिकस्वरः। कृण्वन्। कृवि हिंसाकरणयोश्च। लटः शत्रादेशः। इदितो नुम् धातोः (पा, सू.७.१, ५८) इति नुमागमः। कर्तरि शपि प्राप्ते धिन्विकृण्व्योर च (पा.सू.३.१, ८०) इति उप्रत्ययः। तत्संनियोगेन वकारस्य च अकारः। अतो लोपः (पा.सू.६.४.४८) इति अकारलोपः। तस्य स्थानिवद्भादात् पूर्वस्य लघूपधगुणो (पा.सू.७.३.८६) न भवति। अकारस्य प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम्। अकेतवे। बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् (पा.सू.६.२.१७२) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। पेशः॥ नब्विषयस्यानिसन्तस्य (फि.सू.२६) इत्याद्युदात्तः। मर्याः। छन्दसि निष्टर्क्य° (पा.सू.३, १.१२३) इत्यादौ म्रियतेर्निपातः। आमन्त्रितनिघातः (पा.सू.८.१.१९)। असामर्थ्यात् पूर्वस्य न पराङ्गवद्भावः। अपेशसे। नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। सम्॥ निपात आद्युदात्तः। उषद्भिः। उष प्लुष दाहे। ज्वलद्भिः रश्मिभिः। लटः शत्रादेशे शपि प्राप्ते व्यत्ययेन शः। सार्वधातुकमपित् (पा.सू.१.२.४) इति तस्य ङित्त्वात् लघूपधगुणो न भवति। शस्य प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम्। उपरि शतुरदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वम्। एकादेश उदात्तेनोदात्तः (पा.सू.८.२.५)। अजायथाः। अजायत इत्यर्थे पुरुषव्यत्यये निघातः॥
ā́d áha svadhā́m ánu, púnar garbhatvám eriré dádhānā nā́ma yajñíyam After the heat of the sun, the winds bear the water-carrying form. Before the rain, the winds (monsoons) are full of watery vapors.
vīḷú cid ārujatnúbhir, gúhā cid indra váhnibhiḥ ávinda usríyā ánu As men carry things and put them in proper places, so the sun scatters his rays with his force and attains (touches) all objects. Then he pierces them and with the winds that break down things, he places them in the middle region.
(Griffith:) You, Indra, with the Tempest-Gods, the breakers down of what is firm, Found the cows even in the cave. vīḷú, vīḷú-.Acc.Sg.N; cit, cit; ārujatnúbhiḥ, ārujatnú-.Ins.Pl.M; gúhā, gúhā; cit, cit; indra, índra-.Voc.Sg.M; váhnibhiḥ, váhni-.Ins.Pl.M; ávindaḥ, √vid.2.Sg.Iprf.Ind.Act; usríyāḥ, usríya-.Acc.Pl.F; ánu, ánu.(सायणभाष्यम्) अस्ति किंचिदुपाख्यानम्। पणिभिर्देवलोकात् गावोऽपहृता अन्धकारे प्रक्षिप्ताः। ताश्चेन्द्रो मरुद्भिः सहाजयदिति। एतच्चानुक्रमणिकायां सूचितं-पणिभिरसुरैर्निगूळ्हा गा अन्वेष्टुं सरमां देवशुनीमिन्द्रेण प्रहितामयुग्भिः पणयो मित्रीयन्तः प्रोचुः (अनु.ऋ.सं.१०.१०८) इति। मन्त्रान्तरे च दृष्टान्ततया सूचितं निरुद्धा आपः पणिनेव गावः (ऋ.सं.१.३२.११) इति। तदेतदुपाख्यानमभिप्रेत्योच्यते। हे इन्द्र वीळु चित् दृढमपि दुर्गमस्थानम् आरुजत्नुभिः भञ्जद्भिः वह्निभिः वोढृभिरन्यत्र नेतुं समर्थैर्मरुद्भिः सहितस्त्वं गुहा चित् गुहायामपि स्थापिता उस्रियाः गाः अनु अविन्दः अन्विष्य लब्धवानसि। ओजः पाजः इत्यादिष्वष्टाविंशतिसंख्याकेषु बलनामसु दक्षः वीळु च्यौत्नम् (नि.२.९.१४) इति पठितम्। नवसंख्याकेषु गोनामसु अघ्न्या उस्रा उस्रिया (नि.२.११.३) इति पठितम्॥ वीळु। प्रातिपदिकस्वरः। चित्। चादिरनुदात्तः। आरुजत्नुभिः। रुजो भङ्गे इति औणादिकः कत्नुच्प्रत्ययः। कित्त्वाद्गुणाभावः। चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्। समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। गुहा। सप्तम्या डादेशः। ग्रामादीनां च (फि.सू.३८) इत्याद्युदात्तः। वह्निभिः। वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित् (उ.सू.४.४९१) इति वहेः निप्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तः। अविन्दः। शे मुचादीनाम् (पा.सू.७.१.५९) इति नुमागमः। लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः (पा.सू.६.४.७१)। वसन्तीति उस्रियाः। वसेः कर्तरि रियक्प्रत्ययः षत्वाभावश्च बाहुलकादूहनीयः। उक्तं हि – यन्न पदार्थविशेषसमुत्थं प्रत्ययतः प्रकृतेश्च तदूह्यम् (पा.सू.३.३.१.२) इति। इकारः प्रत्ययस्वरेणोदात्तः॥
devayánto yáthā matím, áchā vidádvasuṁ gíraḥ mahā́m anūṣata śrutám As learned persons who desire to become enlightened truthful people, make their great intellect full of the knowledge of all objects which bring about happiness and the ears which listen to the teachings of the Vedas that are noble and sublime, in the same manner, the maruts possessing great speed and other qualities, accomplish well the proper use of all powers of the sciences and arts enabling them in every way.
índreṇa sáṁ hí dṛ́kṣase, saṁjagmānó ábibhyuṣā mandū́ samānávarcasā The air or the wind is seen with the presence of the Omnipotent All-pervading God and the rays of the sun. Both of them (the air and the sun) are givers of joy and are of equal splendor.
anavadyaír abhídyubhir, makháḥ sáhasvad arcati gaṇaír índrasya kā́myaiḥ This Yajna in the form of the protection and are when united with irreproachable, shining and desirable rays of the sun or air, makes all objects firm and strong.
átaḥ parijmann ā́ gahi, divó vā rocanā́d ádhi sám asminn ṛñjate gíraḥ The air which is the cause of all dealings of the speech, going every where taking things from this place to that, raises the drops of water from the earth, carries them upwards and then along with the light of the sun or the clouds, it rains down water on earth. All objects are based upon this air which dwells within and out side.
itó vā sātím ī́mahe, divó vā pā́rthivād ádhi índram mahó vā rájasaḥ We know this (sun) which divides various things i.e. helps as to distinguish them by his light to be greater than the earth, the moon, the stars, the heaven and other worlds.
índram íd gāthíno bṛhád, índram arkébhir arkíṇaḥ índraṁ vā́ṇīr anūṣata The learned chanters (of Sama Veda) glorify the Great Lord only, with their songs of the Mantras and with the observance of truth etc. The reciters of the (Rig-vedic) Mantras also praise the same Great God. Let all the Vedas and the speeches of the wise, glorify the Lord of the Universe.
índra íd dháryoḥ sácā, sámmiśla ā́ vacoyújā índro vajrī́ hiraṇyáyaḥ As this air which is mixed up with all objects, unites its properties of removing and taking which are instrumental in all dealings of the speech, in the same way, the shining sun which possesses heat and is the cause of making the year, unites its property of taking and removing with all things. (The sun dispels darkness and spreads light).
índro dīrghā́ya cákṣase-, ā́ sū́ryaṁ rohayad diví ví góbhir ádrim airayat God Who is the Creator and Lord of the world has placed the sun on high in the sky, so that people may see well all objects with his rays. He makes the clouds move hither and thither, so that it may rain.
(Griffith:) Indra has raised the Sun on high in heaven, that he may see afar: He burst the mountain for the cows. índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; dīrghā́ya, dīrghá-.Dat.Sg.N; cákṣase, cákṣas-.Dat.Sg.N; ā́, ā́; sū́ryam, sū́rya-.Acc.Sg.M; rohayat, √ruh.3.Sg.Prs.Inj.Act; diví, dyú- ~ div-.Loc.Sg.M; ví, ví; góbhiḥ, gáv- ~ gó-.Ins.Pl.F; ádrim, ádri-.Acc.Sg.M; airayat, √īr.3.Sg.Iprf.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) अयम् इन्द्रः दीर्घाय प्रौढाय निरन्तराय चक्षसे दर्शनाय दिवि द्युलोके सूर्यम् आ रोहयत्। पुरा वृत्रासुरेण जगति यत् आपातितं तमस्तन्निवारणेन प्राणिनां दृष्टिसिद्धयर्थमादित्यं द्युलोके स्थापितवानित्यर्थः। स च सूर्यः गोभिः स्वकीयरश्मिभिः अद्रिं पर्वतप्रमुखं सर्वं जगत् वि ऐरयत् विशेषेण दर्शनार्थं प्रेरितवान् प्रकाशितवानित्यर्थः। अथवा इन्द्रः एव गोभिः जलैर्निमित्तभूतैः अद्रिं मेघं व्यैरयत् विशेषेण प्रेरितवान्। पञ्चदशसंख्याकेषु रश्मिनामसु खेदयः किरणाः गावः (नि.१.५.३) इति पठितम्। त्रिंशत्संख्याकेषु मेघनामसु अद्रिः ग्रावा (नि.१.१०.१) इति पठितम्॥ दीर्घाय। प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः। चक्षसे। चक्षेः सर्वधातुभ्योऽसुन् (उ.सू.४.६२८) इति असुन्। बहुलग्रहणात् ख्याञादेशाभावः। नित्त्वादाद्युदात्तः। सूर्यम्। सुवति प्रेरयतीति सूर्यः। षू प्रेरणे। धात्वादेः षः सः। राजसूयसूर्य (पा.सू.३.१.११४) इत्यादिना क्यप्प्रत्ययः, तस्य रुडागमश्च निपात्यते। क्यपः कित्त्वाद्गुणाभावः। पित्त्वादनुदात्तत्वम्। धातुस्वर एव शिष्यते। रोहयत्। रुहेः ण्यन्तात् लङि बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि (पा.सू.६.४.७५) इत्यडभावो निघातश्च। दिवि। ऊडिदम् इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम्। अद्रिम्। अदिशदिभूशुभिभ्यः क्रिन् (उ.सू.४.५०५) इति क्रिन्प्रत्ययः। अदन्ति पशवस्तृणादिकमत्र इति अद्रिः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। ऐरयत्। ईर गतौ। ण्यन्तात् लङ्। निघातः॥
índra vā́jeṣu no va, sahásrapradhaneṣu ca ugrá ugrā́bhir ūtíbhiḥ O Almighty Lord, protect us always in all battles where abundant wealth of various kinds is gained. Protect us and enable us to attain knowledge and happiness by Your insuperable protective powers O Omnipotent God.
(Griffith:) Help us, O Indra, in the frays, indeed, frays, where thousand spoils are gained, With awful aids, O awful One. índra, índra-.Voc.Sg.M; vā́jeṣu, vā́ja-.Loc.Pl.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ava, √av.2.Sg.Prs.Imp.Act; sahásrapradhaneṣu, sahásrapradhana-.Loc.Pl.M/n; ca, ca; ugráḥ, ugrá-.Nom.Sg.M; ugrā́bhiḥ, ugrá-.Ins.Pl.F; ūtíbhiḥ, ūtí-.Ins.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र उग्रः शत्रुभिरप्रधृष्यस्त्वम् उग्राभिः अप्रधृष्याभिः ऊतिभिः अस्मद्विषयरक्षाभिः वाजेषु युद्धेषु नः अस्मान् अव रक्ष। तथा सहस्रप्रधनेषु च। सहस्रसंख्याकगजाश्वादिलाभयुक्तेषु महायुद्धेष्वपि रक्ष॥ वाजेषु। वृषादीनां च (पा.सू.६.१.२०३) इत्याद्युदात्तत्वम्। नोऽव। नसः सकारस्य रुत्वोत्वगुणेषु प्रकृत्यान्तःपादम् (पा.सू.६.१.११५) इति प्रकृतिभावो न भवति अव्यपरे इति निषेधात्। अव। अव रक्षणे। तिङ्ङतिङः इति निघातः। यद्यपि सहस्रप्रधनेषु च अव इति अध्याहृतां क्रियामपेक्ष्य प्रथमायाः श्रूयमाणाया अव इति क्रियायाः चवायोगे प्रथमा (पा.सू.८.१.५९) इति निघातनिषेधः प्राप्तः, तथापि वाजेषु इत्यत्र चकारस्य लुप्तत्वात् चादिलोपे विभाषा (पा.सू.८.१.६३) इति निषेधस्य विकल्पितत्वादत्र निघातः प्रवर्तते। सहस्रशब्दः कर्दमादीनां च (फि.सू.५९) इति मध्योदात्तः। सहस्रप्रधनेषु वाजेषु। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। उग्रः। उच समवाये। चस्य गः। ऋज्रेन्द्रा (उ.सू.२.१८६) इति रन्। व्यत्ययेनान्तोदात्तः। ऊतिभिः। ऊतियूति° इत्यादिना क्तिन् उदात्तः॥
índraṁ vayám mahādhané, índram árbhe havāmahe yújaṁ vṛtréṣu vajríṇam In mighty great battles (External as well as internal) we invoke the Lord, Him do we invoke in minor strifes. He is the Friend who destroys evils and evil-minded wicked persons.
sá no vṛṣann amúṁ carúṁ, sátrādāvann ápā vṛdhi asmábhyam ápratiṣkutaḥ O Giver of all gifts, Rainer of happiness and peace! Open the door of emancipation to us who are obedient to You and engaged in doing noble deeds. You are Irresistible O Lord.
tuñjé-tuñje yá úttare, stómā índrasya vajríṇaḥ ná vindhe asya suṣṭutím On the receipt of every gift from the Lord of the Universe Who is Almighty, praises rise in me. I go on singing the glory of God, but I don't find an end to it. I find no laud worthy of Him.
(Griffith:) Still higher, at each strain of mine, thunder-armed Indra’s praises rise: I find no laud worthy of him. tuñjé-tuñje, tuñjá-.Loc.Sg.M; yé, yá-.Nom.Pl.M; úttare, úttara-.Nom.Pl.M; stómāḥ, stóma-.Nom.Pl.M; índrasya, índra-.Gen.Sg.M; vajríṇaḥ, vajrín-.Gen.Sg.M; ná, ná; vindhe, √vidh.1.Sg.Prs.Ind.Med; asya, ayám.Gen.Sg.M/n; suṣṭutím, suṣṭutí-.Acc.Sg.F.(सायणभाष्यम्) तुञ्जेतुञ्जे तस्मिंस्तस्मिन् फलदातरि देवान्तरे ये स्तोमाः स्तोत्रविशेषाः उत्तरे उत्कृष्टाः सन्ति तैः स्तोमैः सर्वैरपि वज्रिणः वज्रयुक्तस्य अस्य इन्द्रस्य सुष्टुतिं योग्यां शोभनस्तुतिं न विन्धे न विन्दामि। इन्द्रस्यात्यन्तगुणबाहुल्येन देवान्तरेषूत्तमत्वेन प्रसिद्धान्यपि स्तोत्राणि न पर्याप्तानीत्यर्थः। एतामृचं यास्क एवं व्याचष्टे – तुञ्जस्तुञ्जतेर्दानकर्मणः। दाने दाने य उत्तरे स्तोमा इन्द्रस्य वज्रिणो नास्य तैर्विन्दामि समाप्तिं स्तुतेः (निरु.६.१७-१८) इति॥ तुञ्जेतुञ्जे। तुञ्जतिर्दानकर्मा इत्युक्तम्। ततः कर्तरि पचाद्यच् (पा.सू.३.१.१३४)। चितः (पा.सू.६.१.१६३) इत्यन्तोदात्तत्वम्। नित्यवीप्सयोः (पा.सू.८.१.४) इति द्विर्भावः। तस्य परमाम्रेडितम् (पा.सू.८.१.२) इति द्वितीयस्याम्रेडितसंज्ञा। अनुदात्तं च (पा.सू.८.१.३) इत्यनुदात्तत्वम्। दातरि दातरीत्यर्थः। निरुक्ते तु – दाने दाने इत्यर्थतो व्याख्यानम्। उत्तरे। तॄ प्लवनतरणयोः। भावे ऋदोरप् (पा.सू.३.३.५७)। उच्छब्द उत्कृष्टवचनः। उत्कृष्टः तरो यस्येति बहुव्रीहिः। उच्छब्दो निपाता आद्युदात्ताः (फि.सू.८०) इत्याद्युदात्तः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। स्तोमाः। अर्तिस्तुसु° (उ.सू.१.१३७) इत्यादिना स्तोमशब्दो मनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः। विन्धे। वि लाभे। लट्। स्वरितेत्त्वादात्मनेपदम्। उत्तमैकवचनमिट् (पा.सू.३.४.७८)। तुदादिभ्यः शः (पा.सू.३.१.७७)। शे मुचादीनाम् (पा.सू.७.१.५९) इति नुम्। दकारस्य व्यत्ययेन धकारः। अस्य। प्रकृतस्येन्द्रस्य परामर्शादन्वादेशे इदमोऽश् (पा.सू.२.४.३२)। शित्त्वात् सर्वादेशोऽनुदात्तः। सुष्टुतिम्। ष्टुञ् स्तुतौ। धात्वादेः षः सः। इति सत्वम्। स्त्रियां क्तिन् (पा.सू.३.३.९४) इति भावे क्तिन्। सु इति उदात्तेनोपसर्गेण प्रादिसमासः (पा.सू.२.२.१८)। उपसर्गात्सुनोति (पा.सू.८.३.६५) इत्यादिना षत्वम्। अत्र अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन सोः प्राप्तमुदात्तत्वं बाधित्वा गतिकारकोपपदात्कृत् इत्युत्तरपदप्रकृतिस्वरेण धातोरुदात्तत्वे प्राप्ते तदपवादत्वेन तादौ च निति कृत्यतौ (पा.सू.६.२.५०) इत्यनन्तरस्य गतिसंज्ञकस्य सोः एव उदात्तत्वेन भवितव्यम्। तत्तु मन्क्तिन्व्याख्यानशयनासनस्थानयाजकादिक्रीताः (पा.सू.६.२.१५१) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वेन बाध्यते। तथा च सुहवां सुष्टुती हुवे (ऋ.सं.२.३२.४), वृष्णे चोदस्व सुष्टुतिम् (ऋ.सं.८.७५.६), यास्ते राके सुमतयः (ऋ.सं.२.३२.५) इत्यादौ अन्तोदात्तत्वमित्याहुः। यथा तु मन्क्तिन् इत्यादौ वृत्तौ उक्तं तथैव तन्न घटते इति लक्ष्यते। तत्र हि कारकाद्दत्तश्रुतयोरेवाशिषि (पा.सू.६.२.१४८) इत्यतः कारकात् इत्यनुवृत्तेः पाणिनिकृतिः इत्यादावेव मन्क्तिन् इत्यादिसूत्रमित्युक्तम्। कारकादित्येव। प्रकृतिः प्रहृतिः (का.६.२.१५१) इति च प्रत्युदाहृतम्। स्यादेतत्। स्तूयतेऽनयेति स्तुतिरिति क्तिना करणभूता ऋक् अभिधीयते। सुशब्देन च करणमेव विशेष्यते न धात्वर्थः। तथा चे सुष्टुतिरित्यत्र सुशब्दः कारकपर एव भविष्यति। प्रकृतिः प्रकृतिरित्यादौ तु प्रशब्दो धात्वर्थे विशेषणमेवेति तत्प्रत्युदाहरणोपपत्तिरिति। न। एवं सति सुशब्दस्य क्रियायोगाभावात् उपसर्गाः क्रियायोगे (पा.सू.१.४.५९) इत्युक्ता उपसर्गसंज्ञा न स्याञ्। तथा च उपसर्गात्सुनोति सुवति इत्यादिना षत्वं न स्यात्। ननु क्तिना करणमभिधीयते। क्रियासाधनं च करणम्। तथा च करणविशेषणस्यापि सुशब्दस्य करणान्तर्गतक्रियायोगादुपसर्गता भविष्यतीति। न। तथा सति यत्क्रियायुक्ताः तं प्रति उपसर्गसंज्ञका: (पा.सू.१.४.६०.३) इति करोत्यर्थमेव प्रति सोरुपसर्गता, न तु स्तुधात्वर्थं प्रतीत्यस्य षत्वं न स्यादेव। ननु स्तुधात्वर्थद्वारैव तत्करणस्य सुशब्दो विशेषणं भविष्यति। या हि शोभना स्तुतिस्तत्करणमपि शोभनमेवेति। एवं या स्तुधात्वर्थसंबन्धात् तं प्रति उपसर्गत्वेन षत्वमपि भविष्यति। तद्वारा करणविशेषणत्वात् कारकवचनोऽपि सुशब्दो भविष्यतीति वृत्त्यविरोधेनैव मन्क्तिनादिसूत्रस्य सुष्टुतिशब्दो विषयो भविष्यति। प्रकृतिः प्रहृतिरित्यत्र भावे क्तिन् प्रत्युदाहृतेति। न। तत्र प्रशब्दस्य करणपरत्वम्। करणे क्तिनुदाहरणेऽपि धात्वर्थमात्रविशेषणतैव विवक्षिता न तद्वारा प्रत्ययार्थविशेषणतापि इति तत्प्रत्युदाहरणोपपत्तिरिति। सुष्टुतिरित्यत्र पुनः क्तिनभिधेयकरणपर्यन्तं सुशब्दस्य व्यापार इत्युदाहरणतैव न प्रत्युदाहरणतेति। न। किमत्र सुशब्दः श्रुत्यैव प्रकृतिप्रत्ययार्थोभयविशेषणपरः, उत श्रुत्या एकं विशिनष्टि अर्थादितरदिति। यदाप्युभयपरत्वं तदापि किं यौगपद्येन उत क्रमेणेति। आद्ये प्रतिविशेष्यं विशेषणपदावृत्तिरिति प्रसङ्गः। द्वितीये विरम्यव्यापारापातः। न च शब्दबुद्धिकर्मणां विरम्यव्यापारः कस्यचित् दृष्टः इष्टो वा। अतो न श्रुत्या उभयपरत्वम्। अथैकत्र श्रुत्या तात्पर्यम् , अपरत्र तु अर्थादिति। तत्र धात्वर्थसंबन्धस्य आर्थिकत्वे षत्वासिद्धिः। प्रत्ययार्थसंबन्धस्य आर्थिकत्वे मन्क्तिन् इत्यादिस्वरासिद्धिः। आर्थिकेनापि कारकसंबन्धेवोदाहरणत्वाभिधाने प्रकृतिः प्रहृतिरित्यादिप्रत्युदाहरणं न स्यात्। श्रुत्या धात्वर्थमात्रसंबन्धस्यापि प्रशब्दस्यार्थात् तत्करणसंबन्धः केन वारयितुं शक्यते इत्येषा दिक्। अत इह प्रत्ययार्थमात्रसंबन्धपरत्वाङ्गीकारेण स्वरः सिध्यतु षत्वं तु छान्दसमस्तु। शोभना स्तुतिर्यस्यामिति बहुव्रीहिर्वा भवतु। एवं च नञ्सुभ्याम् इत्यन्तोदात्तं भविष्यति। अथवा सुष्टु स्तुवन्तीति सुष्टुतय इति करणभूता ऋचः स्तुतिशब्देनोच्यन्ते। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् (पा.सू.३.३.१७४) इति क्तिच्प्रत्यये सति चित्त्वादन्तोदात्तता भविष्यति। न च करणीभूतानामृचां कर्तृप्रत्ययेन क्तिचा कथमभिधानमिति वाच्यम्। काष्ठानि पचन्तीतिवत् तासामपि स्वव्यापारप्राधान्यविवक्षया करणत्वोपपत्तेरिति॥
vṛ́ṣā yūthéva váṁsagaḥ, kṛṣṭī́r iyarty ójasā ī́śāno ápratiṣkutaḥ As the strong bull leads on the herds, He the Rainer of happiness stirs the people with His might. He is irresistible Ruler who fulfills all noble desires. He can be attained only by righteous people.
yá ékaś carṣaṇīnā́ṁ, vásūnām irajyáti índraḥ páñca kṣitīnā́m God who rules over all men, all riches and all worlds of five-kinds where creatures dwell is only One. He alone should be worshiped.
(Griffith:) Indra who rules with single sway men, riches, and the fivefold race Of those who dwell upon the earth. yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; ékaḥ, éka-.Nom.Sg.M; carṣaṇīnā́m, carṣaṇí-.Gen.Pl.F; vásūnām, vásu-.Gen.Pl.N; irajyáti, √irajy.3.Sg.Prs.Ind.Act; índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; páñca, páñca-.Nom/acc.Pl.M/f/n; kṣitīnā́m, kṣití-.Gen.Pl.F.(सायणभाष्यम्) यः इन्द्रः स्वयम् एकः एव चर्षणीनां मनुष्याणाम् इरज्यति ईष्टे; तथा वसूनां धनानाम् इरज्यति स इन्द्रः पञ्च निषादपञ्चमानां क्षितीनां निवासार्हाणां वर्णानामनुग्रहीतेति शैषः॥ एकः॥ इण् गतौ। इण्भीकापाशल्यतिमर्चिभ्यः कन् (उ.सू.३.३२३) इति कन्। बाहुलकात् कलोपाभावः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। चर्षणीनाम्। प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः। अन्तोदात्तात् इत्यनुवृत्तौ नामन्यतरस्याम् (पा.सू.६.१.१७७) इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। वसूनाम्। नित् इत्यनुवृत्तौ शॄस्वृस्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च (उ.सू.१.१०) इति उप्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तः। इरज्यति। कण्ड्वादिषु इरज् ईर्ष्यायाम्। अत्र ऐश्वर्यार्थः। कण्ड्वादिभ्यो यक् (पा.सू.३.१.२७)। प्रत्ययस्वरणोदात्तः। पञ्च। पचि व्यक्तीकरणे। पचेश्च इति कनिन्। नित्त्वादाद्युदात्तः। क्षितीनाम्। प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः। नामन्यतरस्याम् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्॥
índraṁ vo viśvátas pári, hávāmahe jánebhyaḥ asmā́kam astu kévala O friends! We worship God for the welfare of you and all other people. May He be the only object of our worship and desire, as He is superior to all and the Best.
éndra sānasíṁ rayíṁ, sajítvānaṁ sadāsáham várṣiṣṭham ūtáye bhara O God Giver of great wealth, grant to us from all sides weaIth that gives delight, that is distributed among the needy, is enjoyable source of victory, the humbler of foes, abundant, most excellent and giver of power of putting up with all troubles.
ní yéna muṣṭihatyáyā, ní vṛtrā́ ruṇádhāmahai tvótāso ny árvatā O Lord of the world, grant us that wealth by which protected by You we may repel our enemies who obstruct happiness like the clouds (whether encountering them hand to hand or with the help of the horses and other components of the army. (We may maintain a strong army with the help of the wealth that we get) so that we may check or destroy unrighteous people).
índra tvótāsa ā́ vayáṁ, vájraṁ ghanā́ dadīmahi jáyema sáṁ yudhí spṛ́dhaḥ O Almighty God, protected and strengthened by You, may we lift up for our victory ponderous weapons which destroy the power of our opponents and canons, guns, swords and other arms wherewith we may entirely conquer our foes in fight.
vayáṁ śū́rebhir ástṛbhir, índra tváyā yujā́ vayám sāsahyā́ma pṛtanyatáḥ O God Giver of enthusiasm in righteous wars, with You for our ally, and aided by missile-darting heroes, may we conquer our embattled foes, thus having become good sovereigns, let us always protect our subjects.
mahā́m̐ índraḥ paráś ca nú, mahitvám astu vajríṇe dyaúr ná prathinā́ śávaḥ God is Almighty Supreme. Real Greatness and Glory belongs to that Upholder of the thunderbolt of justice. Wider as the heaven or vast as the sun is His power.
samohé vā yá ā́śata, náras tokásya sánitau víprāso vā dhiyāyávaḥ The heroes should engage themselves in battles with unrighteous foes and persons endowed with genius and desirous of acquiring and spreading special or scientific knowledge, should train children.
(Griffith:) Which aids those to win them sons, who come as heroes to the fight, Or singers loving holy thoughts. samohé, samohá-.Loc.Sg.M/n; vā, vā; yé, yá-; ā́śata, √naś.3.Pl.Aor.Ind.Med; náraḥ, nár-.Nom.Pl.M; tokásya, toká-.Gen.Sg.N; sánitau, sánitu-.Loc.Sg.M; víprāsaḥ, vípra-.Nom.Pl.M; vā, vā; dhiyāyávaḥ, dhiyāyú-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) ये नरः पुरुषाः समोहे संग्रामे तोकस्य अपत्यस्य सनितौ वा लाभे वा आशत व्याप्तवन्तः। इन्द्रं स्तुत्येति शेषः। वा अथवा विप्रासः मेधाविनः धियायवः प्रज्ञाकामाः सन्तः आशत ते सर्वे लभन्ते इत्यध्याहारः। रणः इत्यादिषु षट्चत्वारिंशत्संग्रामनामसु समोहे समिथे (नि.२.१७.२५) इति पठितम्। पञ्चदशस्वपत्यनामसु तुक् तोकम् (नि.२.२.२) इति पठितम्॥ समोहे। प्रातिपदिकान्तोदात्तत्वम्। वा। चादयोऽनुदात्ताः (फि.सू.८४) इत्यनुदात्तः। आशत। अशू व्याप्तौ। छान्दसः च्लेर्लोपः। आडागम उदात्तः (पा.सू.६.४.७२)। सति शिष्टत्वेन स एव शिप्यते। नरः। प्रातिपदिकस्वरः। सनितौ। स्त्रियां क्तिन्। तितुत्रेष्वग्रहादीनाम् (पा.सू.७.२.९.१)। इति वचनात्। निगृहीतिः निपठितिः इतिवत् इडागमः। विप्रासः। ऋज्रेन्द्र (उ.सू.२:१८६) इत्यादिना विप्रशब्दो रन्प्रत्ययान्तो निपातितः। धियायवः। धि धारणे। धीयते धार्यते ऽवबुध्यते श्रुतमर्थजातम् अनया इति धिया प्रज्ञा। तामात्मन इच्छन्तीति क्यच्। क्याच्छन्दसि (पा.सू.३:२:१७०) इति उप्रत्ययः। अतो लोपः। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः॥
yáḥ kukṣíḥ somapā́tamaḥ, samudrá iva pínvate urvī́r ā́po ná kākúdaḥ The sun takes the sap of all plants, and protects all objects with his rays. He fills all earths as the waters fill the ocean, the Pranas or vital breaths fill different parts of the body and the operations of the tongue pronounce words.
evā́ hy àsya sūnṛ́tā, virapśī́ gómatī mahī́ pakvā́ śā́khā ná dāśúṣe Verily the speech of this Omniscient God contained in four Vedas absolutely true and sweet, great, full of great knowledge and wisdom, is to be held in great honor by all. It is like a branch loaded with ripe fruits, for a scholar who is deeply engaged in its study.
evā́ hí te víbhūtayaḥ-, ūtáya indra mā́vate sadyáś cit sánti dāśúṣe For verily God, Your glories, protections, knowledge and attainment of Delight etc. be at once saving helps unto a person like me engaged in the duty of doing good to others.
evā́ hy àsya kā́myā, stóma uktháṁ ca śáṁsyā índrāya sómapītaye Verily the chanted and recited praises of all the four Vedas are meant for thanking the Lord Who is the Protector of all objects.
(Griffith:) So are his lovely gifts; let lauds and praises be to Indra sung, That he may drink the Soma juice. evá, evá; hí, hí; asya, ayám.Gen.Sg.M/n; kā́myā, kā́mya-.Nom.Du.M; stómaḥ, stóma-.Nom.Sg.M; ukthám, ukthá-.Nom/acc.Sg.N; ca, ca; śáṁsyā, śáṁsya-.Nom.Du.M; índrāya, índra-.Dat.Sg.M; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) अस्य इन्द्रस्य स्तोमः सामसाध्यं स्तोत्रम् उक्थं च ऋक्साध्यं शस्त्रमपि एवा हि एते उभे एवंविधे खलु। किंविधे इति तदुच्यते। काम्या कामयितव्ये शंस्या ऋत्विग्भिः शंसनीये। किमर्थं शंसनमिति तदुच्यते। इन्द्राय सोमपीतये इन्द्रस्य सोमपानार्थम्॥ एवा ह्यस्य। व्यवहितमन्त्रे गतम्। काम्या। कमेर्णिङ्न्तात् अचो यत् (पा.सू.३.१.९७)। णेरनिटि (पा.सू.६.४.५१) इति णिलोपः। तित्स्वरितम् (पा.सू ६.१.१८५) इति स्वरिते प्राप्ते यतोऽनावः (पा..६.१.२१३) इत्याद्युदात्तत्वम्। सुपो डादेशः। स्तोमः। अर्तिस्तुसु° (उ.सू.१.१३७) इत्यादिना मन्प्रत्ययः। उक्थम्। वच परिभाषणे। पातॄतुदिवचिरिचिसिचिभ्यस्थक् (उ.सू.२.१६४) इति थक्। कित्त्वात् संप्रसारणम्। परपूर्वत्वगुणाभावौ। शंस्या। शंसु स्तुतौ। ण्यन्तात् अचो यत्। यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वम्। सुपो डादेशः। सोमस्य पीतिः सोमपीतिः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्। अथवा सोमस्य पीतिर्यस्येन्द्रस्य इति सोमपीतिरिन्द्रः। बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम् (पा.सू.६.२.१) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
índréhi mátsy ándhaso, víśvebhiḥ somapárvabhiḥ mahā́m̐ abhiṣṭír ójasā As this sun with his force and light gladdens (so to speak) the earth and the crops etc. with all the objects, being the greatest in measure and extension, so O Omnipresent God You are the Greatest and the Best, being present with all the objects of the world and perfectly knowing them all as Omniscient Supreme Being, enable us to get food and thereby gladden us by Your wonderful Power.
(Griffith:) Come, Indra, and delight you with the juice at all the Soma feasts, Protector, mighty in your strength. índra, índra-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; ihi, √i.2.Sg.Prs.Imp.Act; mátsi, √mad.2.Sg.Imp.Act; ándhasaḥ, ándhas-.Gen.Sg.N; víśvebhiḥ, víśva-.Ins.Pl.N; somapárvabhiḥ, somapárvan-.Ins.Pl.N; mahā́n, mahā́nt-.Nom.Sg.M; abhiṣṭíḥ, abhiṣṭí-.Nom.Sg.M; ójasā, ójas-.Ins.Sg.N.(सायणभाष्यम्) इन्द्रेहि इत्यादिकं दशर्चं सूक्तं सुरूपकृत्नुम् इत्यादिषु षष्ठम्। ऋष्यादयस्तस्य पूर्ववत्। विशेषस्तु अतिरात्रे द्वितीयपर्यायेऽच्छावाकशस्त्र इन्द्रेहि इत्यनुरूपस्तृचः। अतिरात्रे पर्यायाणाम्। इति खण्डे इदं वसो सुतमन्ध इन्द्रेहि मत्स्यन्धसः (आश्व.श्रौ.६.४) इति सूत्रितम्॥ हे इन्द्र एहि अस्मिन् कर्मण्यागच्छ। आगत्य च विश्वेभिः सर्वैः सोमपर्वभिः सोमरसरूपैः अन्धसः अन्धोभिः अन्नैः मत्सि माद्य हृष्टो भव। तत ऊर्ध्वम् ओजसा बलेन महान् भूत्वा अभिष्टिः शत्रूणामभिभविता भव इति शेषः। अष्टाविंशतिसंख्याकेषु बलनामसु ओजः पाजः (नि.२.९.१) इति पठितम्॥ आ इहि। आद्गुणः (पा.सू.६.१.८७)। इन्द्र एहि। यो ह्युभयोः स्थाने लभतेऽसावन्यतरव्यपदेशमिति आङ्माङोः एकादेशस्य आङ्व्यपदेशात् ओमाङोश्च (पा.सू.६.१.९५) इति पररूपम्। मत्सि माद्य। मदी हर्षग्लेपनयोः। लोटः सिप्। सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते (परिभा.३५) इति सेर्हिरादेशः (पा.सू.३, ४, ८७) न भवति। दिवादिभ्यः श्यन् (पा.सू.३.१.६९) इति श्यन्। बहुलं छन्दसि (पा.सू.२, ४, ७३) इति श्यनो लुक्। न लुमताङ्गस्य (पा.सू.१.१.६३) इति प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधात् शमामष्टानां दीर्घः श्यनि (पा.सू.७.३.७४) इति उपधादीर्घो न भवति। सिपः पित्त्वात् धातुस्वर एव। अन्धसः। अदेर्नुम् धश्च (उ.सू.४.६४५) इति असुन्। व्यत्ययेन तृतीयाबहुवचनं कर्तव्यम्। नित्त्वादाद्युदात्तः। विश्वेभिः। अशिप्रुषि° (उ, सू.१.१४९) इत्यादिना क्वन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। ऐसादेशः बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.१.१०) इति न भवति। सोमपर्वभिः। लतारूपं सोमं पृणन्ति पूरयन्तीति सोमपर्वाणः सोमरसाः। पॄ पालनपूरणयोः। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते (पा.सू.३.२.७५) इति वनिप्। गुणो रपरत्वम्। वनिपः पित्त्वात् धातुस्वर एव। उपपदसमासे कृदुत्तरपद प्रकृतिस्वरेण पुनः स एव भवति। अभिष्टिः अभिगन्ता। इष गतौ। मन्त्रे वृष° (पा.सू.३.३.९६) इत्यादिना क्तिन् उदात्तः। स हि भावपरोऽपि भवितारं लक्षयति। कित्त्वात् लघूपधगुणाभावः। तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च (पा.सू.७.२.९) इति इडागमो न भवति। अभिशब्दस्य इकारे एमनादिषु पररूपं वक्तव्यम् (पा.सू.६.१.९४.६) इति पररूपत्वम्। प्रादिसमासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ओजसा। उब्जेर्बलोपश्च (उ.सू.४.६३१) इति असुन्। नित्त्वादाद्युदात्तः॥
ém enaṁ sṛjatā suté, mandím índrāya mandíne cákriṁ víśvāni cákraye O learned persons or scientists, in order to accomplish many works, utilize the fire and the water which are prominent among the means of quick transportation for the soul that gladdens all and being industrious desires to get prosperity in this world consisting of various groups of articles.
mátsvā suśipra mandíbhiḥ-, stómebhir viśvacarṣaṇe sácaiṣú sávaneṣv ā́ O Omniscient God Who are to be attained with right knowledge, being praised by us with gladdening Vedic lauds, delight us – who have come together in these Yajnas or nonviolent sacrifices.
(Griffith:) O Lord of all men, fair of cheek, rejoice you in the gladdening lauds Present at these drink-offerings. mátsva, √mad.2.Sg.Aor.Imp.Med; suśipra, suśiprá-.Voc.Sg.M; mandíbhiḥ, mandín-.Ins.Pl.M; stómebhiḥ, stóma-.Ins.Pl.M; viśvacarṣaṇe, viśvácarṣaṇi-.Voc.Sg.M; sácā, sácā; eṣú, ayám.Loc.Pl.M/n; sávaneṣu, sávana-.Loc.Pl.N; ā́, ā́.(सायणभाष्यम्) हे सुशिप्र हे शोभनहनो शोभननासिक वा। शिप्रे हनू नासिके वा (निरु.६.१७) इति यास्केनोक्तत्वात्। तादृश हे इन्द्र मन्दिभिः हर्षहेतुभिः स्तोमेभिः स्तोत्रैः मत्त्व हृष्टो भव। हे विश्वचर्षणे सर्वमनुष्ययुक्त सर्वैर्यजमानैः पूज्य इत्यर्थः। तादृशेन्द्र त्वम् एषु यागगतेषु त्रिषु सवनेषु सचा देवैरन्यैः सह आ गच्छेति शेषः॥ मदि स्तुति इत्यस्य लोटि अनित्यमागमशासनम् (परिभा.९३.२) इति कृत्वा इदितो नुम् धातोः (पा.सू.७.१.५८) इति नुम् न भवति। अनुदात्तेत्वात् तास्यनुदात्तेन्ङिददुपदेशात् (पा.सू.६.१.१८६) इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वम्। धातुस्वर एव। संहितायां द्व्यचोऽतस्तिङः (पा.सू.६.३.१३५) इति दीर्घत्वम्। सुशिप्रेत्यामन्त्रितनिघातः। मन्दिभिः। गतमन्त्रे व्याख्यातम्। स्तोमेभिः। मन्प्रत्ययस्य नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.१.१०) इति भिस ऐसादेशो न भवति। विश्वचर्षणे। निघातः। सचा। उक्तम्। एषु। ऊडिदम् इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम्॥
ásṛgram indra te gíraḥ, práti tvā́m úd ahāsata ájoṣā vṛṣabhám pátim O God, The Vedic Speeches revealed by You manifest or reveal You well who are our Protector – Shower of Peace and Bliss. You are full of all knowledge, therefore I also glorify You who are our Protector and Rainer of blessings.
áṁ codaya citrám arvā́g, rā́dha indra váreṇyam ásad ít te vibhú prabhú O God the Giver of all means of true happiness, please grant to us all precious and manifold wonderful riches in the form of knowledge, gold, horses and elephants etc. that are there in Your Universe, for Power Supreme is only Yours.
asmā́n sú tátra codaya-, -índra rāyé rábhasvataḥ túvidyumna yáśasvataḥ O God Innermost Soul of our soul, O most splendid Lord of the manifold wealth of infinite wisdom, stimulate us who are industrious and glorious, for the acquirement of sublime wealth (internal as well external, spiritual and material).
(Griffith:) O Indra, stimulate thereto us emulously fain for wealth, And glorious, O most splendid One. asmā́n, ahám.Acc.Pl; sú, sú; tátra, tátra; codaya, √cud.2.Sg.Prs.Imp.Act; índra, índra-.Voc.Sg.M; rāyé, rayí- ~ rāy-.Dat.Sg.M; rábhasvataḥ, rábhasvant-.Acc.Pl.M; túvidyumna, tuvidyumná-.Voc.Sg.M; yáśasvataḥ, yáśasvant-.Acc.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे तुविद्युम्न प्रभूतधन इन्द्र राये धनसिद्ध्यर्थम् अस्मान् अनुष्ठातॄन् तत्र कर्मणि सु चोदय सुष्ठु प्रेरय। कीदृशानस्मान्। रभस्वतः उद्योगवतः यशस्वतः कीर्तिमतः॥ तत्र। तच्छब्दात् सप्तम्यास्त्रल् (पा.सू.५.३.१०)। लिति (पा.सू.६.१.१९३) इति प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम्। इन्द्र। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। पादादित्वान्न निघातः। राये। ऊडिदम् इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम्। रभस्वतः। रभ राभस्ये। राभस्यं कार्योपक्रमः। सर्वधातुभ्योऽसुन् (उ.सू.४.६२८)। नित्त्वादाद्युदात्तः। मतुपः पित्वादनुदात्तत्वम्। स्वादिष्वसर्वनामस्थाने (पा.सू.१.४.१७) इति न पदत्वं तसौ मत्वर्थे (पा.सू.१.४.१९) इति भसंज्ञया बाधितत्वात् ; आ कडारादेका संज्ञा (पा.सू.१.४.१) इति नियमात्। तुविद्युम्न। तुवि बहु द्युम्नं धनं यस्य। षाष्ठिकम् आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। यशस्वतः। यशोऽस्यास्तीति मतुप्। अस्मायामेधास्रजो विनिः (पा.सू.५.२.१२१) इति विनिना न बाध्यते, मतुपः सर्वत्र समुच्चयात्। यशस्शब्दो नब्विषयस्यानिसन्तस्य इत्याद्युदात्तः। मतुपः पित्त्वात् स एव शिष्यते॥
sáṁ gómad indra vā́javad, asmé pṛthú śrávo bṛhát viśvā́yur dhehy ákṣitam Grant us O Lord of infinite knowledge, that wealth which is full of noble speech, cattle and feeds righteous and learned devotees, which enables us to enjoy abundant nourishing food, which consists of various sciences and is vast, which gives us good reputation and wisdom and which is inexhaustible, lasting for the whole of life or which enables us to live full life of one hundred years or more.
asmé dhehi śrávo bṛhád, dyumnáṁ sahasrasā́tamam índra tā́ rathínīr íṣaḥ O God, grant us brilliant knowledge and great renown, grant riches which bring happiness in a thousand ways and grant that we may have strong armies and many chariots and other conveyances for them.
(Griffith:) Grant us high fame, O Indra, grant riches bestowing thousands, those Fair fruits of earth borne home in wains. asmé, ahám.Dat/loc.Pl; dhehi, √dhā.2.Sg.Prs.Imp.Act; śrávaḥ, śrávas-.Nom/acc.Sg.N; bṛhát, bṛhánt-.Nom/acc.Sg.N; dyumnám, dyumná-.Nom/acc.Sg.N; sahasrasā́tamam, sahasrasā́tama-.Nom/acc.Sg.N; índra, índra-.Voc.Sg.M; tā́ḥ, sá- ~ tá-.Acc.Pl.F; rathínīḥ, rathín-.Acc.Pl.F; íṣaḥ, íṣ-.Acc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र बृहत् श्रवः महतीं कीर्तिम् अस्मे धेहि अस्मभ्यं प्रयच्छ। तथा सहस्रसातमम् अतिशयेन सहस्रसंख्यादानोपेतं द्युम्नं धनम् अस्मे धेहि। तथा ताः व्रीहियवादिरूपेण प्रसिद्धाः रथिनीः बहुरथोपेताः इषः अन्नानि अस्मे धेहि॥ अस्मे। सुपां सुलुक् इत्यादिना शे आदेशः। धेहि। घ्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च (पा.सू.६.४.११९) इति एत्वाभ्यासलोपौ। श्रूयते इति श्रवः। असुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। सहस्रं सनुते ददातीति सहस्रसाः। षणु दाने। जनसनखनक्रमगमो विट् (पा.सू.३.२.६७)। विड्वनोरनुनासिकस्यात् (पा.सू.६.४.४१) इति आकारादेशः। धातुस्वरेणान्तोदात्तः। पुनः कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते। रथा आसां सन्तीति रथिन्य इति प्रत्ययस्याद्युदात्तत्वम्। ऋन्नेभ्यो ङीप् (पा.सू.४.१.५)। स च पित्त्वादनुदात्तः। इषः। यौगिकत्वे धातुस्वरः; रूढत्वे प्रातिपदिकस्वरः॥
vásor índraṁ vásupatiṁ, gīrbhír gṛṇánta ṛgmíyam hóma gántāram ūtáye We invoke for our protection and Lordship, Indra (God) Who is the upholder of wealth in the form of wisdom. Lord of the earth the fire, the sun, the moon and planets etc. which inhabit creatures and who is the Revealer of the Vedic Mantras, who is Omnipresent and Omniscient, praising Him with the refined Vedic Speech.
suté-sute nyòkase, bṛhád bṛhatá éd aríḥ índrāya śūṣám arcati When even a man who has unjustly taken other’s property and enjoyed it himself (after repentance) glorifies God’s great powers Who is the mighty and all-pervading, establisher of all objects in their proper places, and surrenders himself to Him, he becomes very lucky.
gā́yanti tvā gāyatríṇaḥ-, -árcanty arkám arkíṇaḥ brahmā́ṇas tvā śatakrato-, úd vaṁśám iva yemire O Lord, possessing infinite knowledge and power of action, the Sama Veda singers sing Your praise. The Rig-veda Chanters worship You who are Adorable. Knowers of all the four Vedas extol You with the reverence that men have for the heads of their family.
(Griffith:) The chanters hymn you, they who say the word of praise magnify you. The priests have raised you up on high, O Satakratu, like a pole. gā́yanti, √gā(y).3.Pl.Prs.Ind.Act; tvā, tvám.Acc.Sg; gāyatríṇaḥ, gāyatrín-; árcanti, √ṛc.3.Pl.Prs.Ind.Act; arkám, arká-.Acc.Sg.M; arkíṇaḥ, arkín-.Nom.Pl.M/n; brahmā́ṇaḥ, brahmán-.Nom.Pl.M; tvā, tvám.Acc.Sg; śatakrato, śatákratu-.Voc.Sg.M; dút, út; vaṁśám, vaṁśá-.Acc.Sg.M; iva, iva; yemire, √yam.3.Pl.Prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) गायन्ति इति सूक्तस्य मन्त्रसंख्या छन्दोविशेषश्चैवमनुक्रम्यते – गायन्ति द्वादशानुष्टुभं तु इति। तुहिहवै० (अनु.१२.३) इत्यादिपरिभाषायां तुशब्दस्य सूक्तद्वये परिभाषितत्वात अस्य सूक्तस्य वक्ष्यमाणस्य च आनुष्टुभत्वं द्रष्टव्यम्। ऋषिदेवते पूर्ववत्(। अभिप्लवषडहस्य उक्थ्येषु तृतीय सवनेऽच्छावाकस्य गायन्ति इति स्तोत्रियस्तृचः। एह्यू षु इति खण्डे गायन्ति त्वा गायत्रिण आ त्वा गिरो रथीरिव (आश्व श्रौ.७.८) इति सूत्रितम्। हे शतक्रतो बहुकर्मन् बहुप्रज्ञ वा इन्द्र त्वां गायत्रिणः उद्गातारः गायन्ति स्तुवन्ति। अर्किणः अर्चनहेतुमन्त्रयुक्ता होतारः अर्कम् अर्चनीयमिन्द्रम् अर्चन्ति शस्त्रगतैर्मन्त्रैः प्रशंसन्ति। ब्रह्माणः ब्रह्मप्रभृतय इतरे ब्राह्मणाः त्वाम् उत् येमिरे उन्नतिं प्रापयन्ति। तत्र दृष्टान्तः। वंशमिव। यथा वंशाग्रे नृत्यन्तः शिल्पिनः प्रौढं वंशमुन्नतं कुर्वन्ति। यथा वा सन्मार्गवर्तिनः स्वकीयं कुलमुन्नतं कुर्वन्ति तद्वत्। एतामृचं यास्क एवं व्याचष्ट-गायन्ति त्वा गायत्रिणः प्रार्चन्ति तेऽर्कमर्किणो ब्राह्मणास्त्वा शतक्रत उद्येमिरे वंशमिव। वंशो वनशयो भवति वननाच्छ्रूयत इति वा (निरु.५.५) इति। अर्कशब्दं च बहुधा व्याचष्टे – अर्को देवो भवति यदेनमर्चन्त्यर्को मन्त्रो भवति यदेनेनार्चन्त्यर्कमन्नं भवत्यर्चति भूतान्यर्को वृक्षो भवति स वृतः कटुकिम्ना (निरु.५.४) इति॥ गायन्ति। शप्तिङौ पित्त्वात् लसार्वधातुकत्वाच्च अनुदात्तौ। धातुरुदात्तः। गायत्रिणः। गायत्रं साम येषामुद्गातॄणामस्ति ते। अत इनिठनौ। प्रत्ययस्वरेण इकार उदात्तः। अर्चन्ति। अर्च पूजायाम्। भौवादिकः। शप्तिङौ अनुदात्तौ। धातुस्वर एव। पादादित्वात् न निघातः। अर्कम्। अर्चन्त्येभिरिति अर्का मन्त्राः। तैरर्चनीयतया तदात्मक इन्द्रोऽपि लक्षणया अर्कः। पुसि संज्ञायां घः प्रायेण (पा.सू.३.३.११८) इति करणे घः। चजोः कु घिण्ण्यतोः (पा.सू.७.३.५२) इति चकारस्य कुत्वं ककारः। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः। अर्का मन्त्रा एषां सन्तीत्यर्किणो होतारः। एकाक्षरात्कृतो जातेः सप्तम्यां च न तौ स्मृतौ (पा.म.५.२.११५.१) इति कृदन्तात् इनिठनौ यद्यपि प्रतिषिद्धौ तथाप्यत्र व्यत्ययात् इनिः। प्रत्ययस्वरेण इकार उदात्तः। ब्रह्माणः। प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः। शतक्रतो। निघातः। संहितायाम् अवादेशे लोपः शाकल्यस्य (पा.सू.८.३.१९) इति वकारलोपः। वंशशब्दः प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः। इवेन विभवत्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च इति स एव शिष्यते। येमिरे। यम उपरमे। तिङ्ङतिङः इति निघातः॥
yát sā́noḥ sā́num ā́ruhad, bhū́ry áspaṣṭa kártvam tád índro árthaṁ cetati, yūthéna vṛṣṇír ejati As the rays of the sun along with the airs go from one peak to another, so also the man who goes from one action to another and who touches things and moves them, God gives him power to know more and more along with all objects that give happiness.
yukṣvā́ hí keśínā hárī, vṛ́ṣaṇā kakṣyaprā́ áthā na indra somapāḥ-, girā́m úpaśrutiṁ cara O God the Protector of all good articles, as in the sun made by You there are two forces of pervading and taking away the sap, which cause rain, in the same way, prompt us for the acquirement of all knowledge and listen to our earnest prayer.
éhi stómām̐ abhí svara-, -abhí gṛṇīhy ā́ ruva bráhma ca no vaso sácā-, -índra yajñáṁ ca vardhaya O Adorable God, as a highly learned person well-versed in various sciences, understands the properties of all objects and imparts their Knowledge properly to others, in the same way, You O Omnipresent Lord who are the Support of all, come to us or manifest Yourself in our hearts and listen to our praises and prayers. Enlighten us about the real import and secret of the Vedic Mantras.
ukthám índrāya śáṁsyaṁ, várdhanam puruniṣṣídhe śakró yáthā sutéṣu ṇo, rāráṇat sakhyéṣu ca As a man is benevolent to his children and friends, so Omnipotent God being Kind gives to the soul that desires to get prosperity and is friendly to all, the teaching which makes it grow and is admirable.
tám ít sakhitvá īmahe, táṁ rāyé táṁ suvī́rye sá śakrá utá naḥ śakad, índro vásu dáyamānaḥ We pray to the Almighty Indra (God) Who is able to give us knowledge, to protect us, to destroy all miseries, evils and enemies and to accept His righteous devotees for friendship, for wealth in the form of wisdom, health and gold etc. and for heroic might, for He alone can bestow all this upon us.
suvivṛ́taṁ sunirájam, índra tvā́dātam íd yáśaḥ gávām ápa vrajáṁ vṛdhi, kṛṇuṣvá rā́dho adrivaḥ As this solar universe is full of clouds, rains water that is easily accessible and purified by it and by its light illuminates vast wealth, spreading the group of the rays to give light to the world, in the same manner, O Praise-worthy Distributor of all articles with justice, kindly bestow upon us the wealth which increases our reputation, is vast, is happily manifested in all dealings, purified by Your knowLedge and which accomplishes all works, the wealth in the form of wisdom and gold etc. O Admirable on account of the clouds and other objects made by You, please open to us the doors of knowledge, of the mind and other senses grasping their subjects and the kine.
nahí tvā ródasī ubhé, ṛghāyámāṇam ínvataḥ jéṣaḥ svàrvatīr apáḥ, sáṁ gā́ asmábhyaṁ dhūnuhi O All pervading God! The heaven and earth contain You not, Who are worthy of worship. You conquer to get victory over the actions which bring about the welfare of all. Prompt our senses well.
ā́śrutkarṇa śrudhī́ hávaṁ, nū́ cid dadhiṣva me gíraḥ índra stómam imám máma, kṛṣvā́ yujáś cid ántaram O Lord! You Whose ears hear all things, listen quickly to my invocation, hold in Your heart my praise, keep near to you, as it were (the words of a friend).
vidmā́ hí tvā vṛ́ṣantamaṁ, vā́jeṣu havanaśrútam vṛ́ṣantamasya hūmahe-, ūtíṁ sahasrasā́tamām We know You, the generous Rainer of blessings, the Hearer of our call in battles. We ask for the thousandfold Profitable Protection, attainment and knowledge of You, the Showerer of bounties.
ā́ tū́ na indra kauśika, mandasānáḥ sutám piba návyam ā́yuḥ prá sū́ tira, kṛdhī́ sahasrasā́m ṛ́ṣim O God All Bliss, Instructor of all true knowledge and sciences, being praised by us, listen to our sweet words of praise and prayer. Kindly prolong the life that merits commendation. Create among us a Rishi who is the teacher of various sciences, is a seer of the Vedic verses, being a man of self control is always instructor of noble virtues and a man of realization.
pári tvā girvaṇo gíraḥ-, imā́ bhavantu viśvátaḥ vṛddhā́yum ánu vṛ́ddhayo, júṣṭā bhavantu júṣṭayaḥ O God to be worshiped by the hymns of the Vedas and learned persons, may all praises on every side encompass You Who deserve all praise. May they spread Your Kingdom (increase the number of Your devotees) Who are present from all eternity and being agreeable to You, may yield delight to us.
índraṁ víśvā avīvṛdhan, samudrávyacasaṁ gíraḥ rathī́tamaṁ rathī́nāṁ, vā́jānāṁ sátpatim pátim All our hymns extol the Lord who is diffused on every side like the ocean, Who is the Supreme Charioteer and Master of the souls possessing the chariots in the form of the bodies, who is Lord of all strength and Protector of all righteous persons.
sakhyé ta indra vājíno, mā́ bhema śavasas pate tvā́m abhí prá ṇonumo, jétāram áparājitam Lord of strength! in Your friendship, being mighty, let us never fear. We bow before You and glorify You O Almighty, Who are conqueror of the world, but Yourself unconquered.
pūrvī́r índrasya rātáyo, ná ví dasyanty ūtáyaḥ yádī vā́jasya gómataḥ-, stotṛ́bhyo máṁhate maghám The gifts of God from eternity, His saving succors never fail, if He grants to the righteous devotee who praise Him and the attributes of creation, wealth which gives happiness and consists of noble speech, a land, kine and senses.
(Griffith:) The gifts of Indra from of old, his saving reliefs, never fail, When to the praise-singers he gives the boon of substance rich in cows. pūrvī́ḥ, purú-.Nom.Pl.F; índrasya, índra-.Gen.Sg.M; rātáyaḥ, rātí-.Nom.Pl.F; ná, ná; ví, ví; dasyanti, √das.3.Pl.Prs.Ind.Act; ūtáyaḥ, ūtí-.Nom.Pl.F; yádi, yádi; vā́jasya, vā́ja-.Gen.Sg.M; gómataḥ, gómant-.Gen.Sg.M; stotṛ́bhyaḥ, stotár-.Dat/abl.Pl.M; máṁhate, √maṁh.3.Sg.Prs.Ind.Med; maghám, maghá-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) इन्द्रस्य संबन्धिन्यः रातयः धनदानानि पूर्वीः अनादिकालसिद्धाः प्रभूता वा। अस्येन्द्रस्य सर्वदा यष्टृभ्यो धनदानमेव स्वभाव इत्यर्थः। एवं सति इदानींतनोऽपि यजमानः स्तोतृभ्यः ऋत्विग्भ्यः गोमतः गोसहितस्य वाजस्य अन्नस्य पर्याप्तं मघं धनं यदि मंहते दक्षिणारूपेण ददाति तदानीम् ऊतयः बहुधनदानपूर्वकाणि इन्द्रस्य अस्मद्विषयाणि रक्षणानि न वि दस्यन्ति विशेषेण नोपक्षीयन्ते। मघं रेक्णः इत्यादिष्वष्टाविंशतिसंख्याकेषु धननामसु मघशब्दः (नि.२.१०.१) पठितः। दाति दाशति इत्यादिषु दशसु दानकर्मसु मंहते (नि.३.२०.१०) इति पठितम्॥ पूर्वीः। पुरुशब्दस्य वोतो गुणवचनात् (पा.सू.४.१.४४) इति ङीष्। आद्यस्य उकारस्य दीर्घश्छान्दसः॥ जसि दीर्घाज्जसि च (पा.सू.६.१.१०५) इति निषेधं बाधित्वा वा छन्दसि (पा.सू.६.१.१०६) इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम्। ङीषः प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम्। रातयः। मन्त्रे वृषेषपचमनविदभूवीरा उदात्तः इति क्तिन उदात्तत्वम्। दस्यन्ति। दसु उपक्षये। दिवादिभ्यः श्यन्। निघातः। ऊतयः। ऊतियूति (पा.सू.३.३, ९७) इत्यादिना क्तिन् उदात्तः। यदि। निपातत्वादाद्युदात्तः। संहितायां – निपातस्य च (पा.सू.६.३.१३६) इति दीर्घत्वम्। स्तोतृभ्यः। ष्टुञ्। स्तुतौ। धात्वादेः षः सः (पा.सू.६.१.६४)। तृचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्। मंहते। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। तिङ्श्च लसार्वधातुकस्वरेण – तिङ्ङतिङः इति निघातो न भवति, निपातैर्यद्यदिहन्त° (पा.सू.८.१.३०) इति निषेधात्॥
purā́m bhindúr yúvā kavír, ámitaujā ajāyata índro víśvasya kármaṇo, dhartā́ vajrī́ puruṣṭutáḥ In the case of a commander of an army the meaning is – The commander of an army is born as crusher of enemies’ cities, the young, the wise, of unbounded strength, the sustainer of all pious acts, tho wielder of thunderbolt and other destructive weapons and much extolled.
tváṁ valásya gómataḥ-, -ápāvar adrivo bílam tvā́ṁ devā́ ábibhyuṣas, tujyámānāsa āviṣuḥ When the Sun opens the cave of the clouds covering his rays, the earth and other worlds rotating separate the mass of water. This sun is attained by trembling and rotating earth etc.
távāháṁ śūra rātíbhiḥ, práty āyaṁ síndhum āvádan úpātiṣṭhanta girvaṇo, vidúṣ ṭe tásya kārávaḥ Addressing the President of the councilor the commander of the army, it is said – O hero, Attracted by your bounties, I again come to you, celebrating your generosity while addressing you who are deep like the ocean and Source of happiness. O praise-worthy, the performer of the works of the state and industries, I know you to be a true and munificent hero.
(Griffith:) I, Hero, through your bounties am come to the flood addressing you. Song-lover, here the singers stand and testify to you thereof. táva, tvám.Gen.Sg; ahám, ahám.Nom.Sg; śūra, śū́ra-.Voc.Sg.M; rātíbhiḥ, rātí-.Ins.Pl.F; práti, práti; āyam, √i.1.Sg.Iprf.Ind.Act; síndhum, síndhu-.Acc.Sg.M; āvádan, √vad.Nom.Sg.M.Prs.Act; úpa, úpa; atiṣṭhanta, √sthā.3.Pl.Iprf.Ind.Med; girvaṇaḥ, gírvaṇas-.Voc.Sg.M/f; vidúḥ, √vid.3.Pl.Prf.Ind.Act; te, tvám.Dat/gen.Sg; tásya, sá- ~ tá-.Gen.Sg.M/n; kārávaḥ, kārú-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे शूर संग्रामे शौर्ययुक्तेन्द्र तव रातिभिः कर्मसु त्वदीयैर्धनदानैर्निमित्तभूतैः अहं होता प्रत्यायं त्वां पुनरागतोऽस्मि। पुरा बहुषु कर्मसु त्वत्तो धनस्य लब्धत्वादस्मिन् कर्मणि प्रत्यागमनमित्युच्यते। किं कुर्वन्। सिंधुं स्यन्दमानं सोमम् आवदन् सर्वतः कथयन्। अस्मिन् सोमयागे त्वदीयां धनदानकीर्तिं प्रकटयन्नित्यर्थः। हे गिर्वणः गीर्भिर्वननीयेन्द्र कारवः कर्तार ऋत्विग्यजमानाः उपातिष्ठन्त पुरा धनलाभार्थं त्वामुपस्थितवन्तः। उपस्थाय च तस्य तादृशस्यौदार्योपेतस्य ते तव धनदानं विदुः जानन्ति। गिर्वणस्शब्दं यास्क इत्थं निर्ब्रूते – गिर्वणा देवो भवति गीर्भिरेनं वनयन्ति (नि.६.१४) इति। रेभो जरिता इत्यादिषु त्रयोदशसु स्तोतृनामसु कारुशब्दः (नि.३.१६.३) पठितः। तव। युष्मदस्मदोर्ङसि (पा.सू.६.१.२११) इत्याद्युदात्तत्वम्। रातिभिः। मन्त्रे वृष इत्यादिना क्तिन् उदात्तः। आयम्। इणो लङ्। तस्थस्थमिपां तातंतामः (पा.सू.३.४.१०१) इति अमादेशः। अदिप्रभृतिभ्यः शपः (पा.सू.२, ४, ७२) इति शपो लुक्। आडागमः। वृद्ध्यायादेशौ। तिङ्ङतिङः इति निघातः। सिन्धुम्। स्यन्दू प्रस्रवणे । °नित् (उ.सू.१.९) इत्यनुवृत्तौ स्यन्देः संप्रसारणं धश्च (उ.सू.१.११) इति उप्रत्ययो धकारश्च अन्तादेशः। नित्त्वादाद्युदात्तः। आवदन्। वद व्यक्तायां वाचि। लटः शतृ। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वर एव शिष्यते। आङा सह कुगतिप्रादयः (पा.सू.२.२.१८) इति समासः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अतिष्ठन्त। उपान्मन्त्रकरणे (पा.सू.१.३.२५) इत्यात्मनेपदम्। गिर्वणः। वन षण संभक्तौ। असुन्। आमन्त्रितस्य च इति निघातः। विदुः। विद ज्ञाने। लट्। अदिप्रभृतिभ्यः शपः इति शपो लुक्। विदो लटो वा (पा.सू.३.४.८३) इति झेः उस्। पादादित्वात् न निघातः। संहितायां युष्मत्तत्ततक्षुःष्वन्तःपादम् (पा.सू.८.३.१०३) इति षत्वम्। ष्टुना ष्टुः (पा.सू.८.४.४१) इत्युत्तरस्य तकारस्य ष्टुत्वम्। तस्य। सावेकाचः० (पा.सू.६.१.१६८) इति विभक्तेरुदात्तत्वं प्राप्तं न गोश्वन्साववर्ण। (पा.सू.६.१.१८२) इति निषिध्यते। कारवः। कृवापाजि (उ.सू.१.१) इत्यादिना उण्। प्रत्ययस्वरः॥
māyā́bhir indra māyínaṁ, tváṁ śúṣṇam ávātiraḥ vidúṣ ṭe tásya médhirās, téṣāṁ śrávāṁsy út tira O Indra (Chief of the State or the army) with your subtle intelligence, wondrous power stratagem, you overthrow unrighteous, wily (deceitful or cunning) enemy who tyrannizes over righteous persons. The wise know this your greatness. Bestow upon them abundant food and make them happy and prosperous. Weaken the power of the wicked enemies with the help of the wise.
índram ī́śānam ójasā-, -abhí stómā anūṣata sahásraṁ yásya rātáyaḥ-, utá vā sánti bhū́yasīḥ Almighty God Who is glorified by all the Vedic and other praises and Whose gifts are thousands and even more, should be ever praised by all.
agníṁ dūtáṁ vṛṇīmahe, hótāraṁ viśvávedasam asyá yajñásya sukrátum We desirous of various actions, choose the fire which takes things to distant places and gives them heat, which gives speed to various vehicles and which is instrumental in producing various articles by artists and by means of which many things are made in the form of art and industry.
agním-agniṁ hávīmabhiḥ, sádā havanta viśpátim havyavā́ham purupriyám With contemplation and other spiritual means we invoke Agni (God) who is the Lord of the subjects, the Giver of all objects that are to be given, eaten and taken, much Beloved of the wise. You should also O men, always do like that.
ágne devā́m̐ ihā́ vaha, jajñānó vṛktábarhiṣe ási hótā na ī́ḍyaḥ The meaning in the case of God is – O Adorable God, bring to us all desirable objects and give us power to attain all noble virtues. You are revealed in the heart of a true Yogi who has weeded out all impurity and who performs Yajnas, putting oblations in the fire. You ar Adorable and Giver of all desirable objects and true happiness.
tā́m̐ uśató ví bodhaya, yád agne yā́si dūtyàm devaír ā́ satsi barhíṣi Since this Agni (fire) goes to the middle region along with divine articles and awakens the desired objects (purifies and makes them subtle) like a messenger, by removing their impurities, therefore it should be properly investigated and utilized for the accomplishment of various sciences after experimentation.
ghṛ́tāhavana dīdivaḥ, práti ṣma ríṣato daha ágne tváṁ rakṣasvínaḥ Resplendent Agni (fire) in which clarified butter is Poured and which illuminates objects, burns up harmful evils like impurity and bad smell. That fire should be utilized by us in our works.
agnínāgníḥ sám idhyate, kavír gṛhápatir yúvā havyavā́ḍ juhvā̀syaḥ By fire in the form of electricity, this material fire on earth and in the sun is illuminated. It is the bearer of oblations to distant places, the lord or protector of the house and its objects, mixer and disintegrator of articles, illuminer, whose mouth is the vehicle of oblations; this should be utilized by wise men for the accomplishment of various works.
kavím agním úpa stuhi, satyádharmāṇam adhvaré devám amīvacā́tanam Praise agni (fire) in the non-violent sacrifice, which is illuminator of articles, whose laws are eternal and which is the destroyer of many diseases.
(Griffith:) Praise Agni in the ritual, the Sage whose ways are ever true, The Deity who drives grief away. kavím, kaví-.Acc.Sg.M; agním, agní-.Acc.Sg.M; úpa, úpa; stuhi, √stu.2.Sg.Prs.Imp.Act; satyádharmāṇam, satyádharman-.Acc.Sg.M; adhvaré, adhvará-.Loc.Sg.M; devám, devá-.Acc.Sg.M; amīvacā́tanam, amīvacā́tana-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे स्तोतृसंघ अध्वरे क्रतौ अग्निम् उप स्तुहि उपेत्य स्तुतिं कुरु। कीदृशम्। कविं मेधाविनं सत्यधर्मार्ण सत्यवदनरूपेण धर्मेणोपेतं देवं द्योतमानम् अमीवचातनम् अमीवानां हिंसकानां शत्रूणां रोगाणां वा घातकम्॥ सत्यं धर्मो यस्येति सत्यधर्मा। धर्मादनिच् केवलात् (पा.सू.५.४.१२४) इति अनिच् समासान्तः। अन्तःपदेन तस्य समासत्वाभिधानात् बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे शेषनिघातेनानुदात्तत्वम्। अमीवशब्दः अम रोगे इत्यस्मात् शेवयह्वजिह्वाग्रीवाप्वामीवाः (उ.सू.१.१५२) इति वन्प्रत्यये ईडागमे च निपातितः। नित्त्वादाद्युदात्तः। चते चदे याचने च इत्यस्मात् हिंसार्थात् णिजन्तात् नन्द्यादित्वात् ल्युः (पा.सू.३.१.१३४)। योरनादेशः (पा.सू.७.१.१)। णेरनिटि (पा.६.४.५१) इति णेर्लोपः। लिति (पा.सू.६.१.१९३) इति धातोः अकारस्योदात्तत्वम्। न च स्वरे कर्तव्ये णिलोपस्य स्थानिवद्भावः; न पदान्तद्विर्वचन (पा.सू.१.१.५८) इत्यादिना प्रतिषेधात्। अमीवानां चातनः इति समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते॥
yás tvā́m agne havíṣpatir, dūtáṁ deva saparyáti tásya sma prāvitā́ bhava O Resplendent Omniscient God, who ever instituter of a non-violent sacrifice or preserver of noble virtues, worships You – the Herald of noble virtues or true Messenger, the Giver of Wisdom and Happiness, do You prove His special Protector.
yó agníṁ devávītaye, havíṣmām̐ āvívāsati tásmai pāvaka mṛḷaya Do you confer on him happiness who being the performer of Yajna (non-violent sacrifice and other noble acts) worships you O God, Giver of happiness, purifier of all, for the attainment of Divine virtues.
sá naḥ pāvaka dīdivaḥ-, ágne devā́m̐ ihā́ vaha úpa yajñáṁ havíś ca naḥ O Resplendent and Purifier (God), bring to us in this world, enlightened persons and make successful our Yajna (Non-violent sacrifice) and grant us all desirable objects.
sá na stávāna ā́ bhara, gāyatréṇa návīyasā rayíṁ vīrávatīm íṣam Praised by our most admirable hymn O God, bestow upon us wealth got as a result of knowledge and good vast administration and good actions along with heroic progeny.
ágne śukréṇa śocíṣā, víśvābhir deváhūtibhiḥ imáṁ stómaṁ juṣasva naḥ O Refulgent God, graciously accept this our praise with Your infinite power, purifying light and the invocations of enlightened persons with the Vedic Speech.
(Griffith:) O Agni, by effulgent flame, by all invokings of the Deities, Show pleasure in this laud of ours. ágne, agní-.Voc.Sg.M; śukréṇa, śukrá-.Ins.Sg.N; śocíṣā, śocís-.Ins.Sg.N; víśvābhiḥ, víśva-.Ins.Pl.F; deváhūtibhiḥ, deváhūti-.Ins.Pl.F; imám, ayám.Acc.Sg.M; stómam, stóma-.Acc.Sg.M; juṣasva, √juṣ.2.Sg.Aor.Imp.Med; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने शुक्रेण शोचिषा त्वदीयश्वेतवर्णदीप्त्या विश्वाभिर्देवहूतिभिः त्वत्कृतसर्वदेवताह्वानसाधनस्तोत्रैश्च युक्तस्त्वं नः अस्मदीयम् इमं स्तोमं स्तोत्रविशेषं जुषस्व सेवस्व॥ विश्वशब्दो विशेः क्वनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः। देवहूतिभिः। देवशब्दः पचाद्यजन्तः। चित्त्वादन्तोदात्तः। देवानां हूतय आह्वानान्यासु स्तुतिष्विति देवहूतयः स्तुतयः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। स्तूयतेऽनेनेति स्तोमः। अर्तिस्तुसु° (उ.सू.१.१३७) इत्यादिना मन्। नित्त्वादाद्युदात्तः॥
súsamiddho na ā́ vaha, devā́m̐ agne havíṣmate hótaḥ pāvaka yákṣi ca O purifying Lord of the universe, well-kindled within (meditated upon) You bring divine virtues and articles to him, who puts oblations in the fire and offers holy gifts of devotion to You. Therefore, I always worship You as You are Giver of knowledge, peace and bliss.
mádhumantaṁ tanūnapād, yajñáṁ devéṣu naḥ kave adyā́ kṛṇuhi vītáye The fire which makes up the deficiencies of the body and thus preserves it, which enables us to see far off, which makes the Yajna (non-violent sacrifice) sweet or beneficial to the enlightened persons and divine objects, should be utilized by all properly.
nárāśáṁsam ihá priyám, asmín yajñá úpa hvaye mádhujihvaṁ haviṣkṛ́tam I kindle the fire in this Yajna (non-violent sacrifice) which is beloved and beneficent to the people, the sweet tongued (which makes things sweet) and in which oblations are put.
ágne sukhátame ráthe, devā́m̐ īḷitá ā́ vaha ási hótā mánurhitaḥ Agni (fire) when used in the most easy going Chariot (in the form of air-craft etc.) which confers happiness upon its passengers, gives divine enjoyments. It is used by wise men for the accomplishment of various acts and is very beneficent.
stṛṇītá barhír ānuṣág, ghṛtápṛṣṭham manīṣiṇaḥ yátrāmṛ́tasya cákṣaṇam O Wise men, cover properly the middle region where the water is seen and where it is at the back (so to speak).
ví śrayantām ṛtāvṛ́dho, dvā́ro devī́r asaścátaḥ adyā́ nūnáṁ ca yáṣṭave O wise learned men, in order to make a Yajna (Non-violent sacrifice) let the shining doors which are augmenters of happiness and truth and which are properly designed be certainty set open, as today the Yajna is to be performed.
náktoṣā́sā supéśasā-, asmín yajñá úpa hvaye idáṁ no barhír āsáde I invoke the lovely night and dawn in my house and the solemn Yajna (non-violent sacrifice) so that this my house or Yajna may be the source of happiness to all.
(Griffith:) I call the lovely Night and Dawn to seat them on the holy grass At this our solemn ritual. náktoṣā́sā, náktoṣā́s-.Nom.Du.F; supéśasā, supéśas-.Acc.Du.F; asmín, ayám.Loc.Sg.M/n; yajñé, yajñá-.Loc.Sg.M; úpa, úpa; hvaye, √hvā.1.Sg.Prs.Ind.Med; idám, ayám.Acc.Sg.N; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; barhíḥ, barhís-.Acc.Sg.N; āsáde, √sad.Dat.Sg.(सायणभाष्यम्) नक्तशब्द उषःशब्दश्च लोके कालविशेषवाचिनौ। इह तु तत्कालाभिमानिवह्निमूर्तिद्वये प्रयुज्यते। नकोषासा नक्तोषोनामिके वह्निमूर्ती अस्मिन् प्रवर्तमाने यज्ञकर्मणि उप ह्वये आह्वयामि। किमर्थम्। नः अस्मदीयम् इदं वेद्यामास्तीर्णं बर्हिः दर्भस् आसदे आसत्तुं प्राप्तुम्। कीदृश्यौ। सुपेशसा शोभनरूपयुक्ते॥ नक्तं च उषाश्च नक्तोषसा। द्वितीयाद्विवचनस्य सुपां सुलुक् (पा.सू.७.१.३९) इति आकारः। मलोप उपधादीर्घश्छान्दसौ। देवताद्वन्द्वे च (पा.सू.६.२.१४१) इति पूर्वोत्तरपदयोः युगपत् प्रकृतिस्वरत्वम्। सुपेशसा। शोभनं पेशो रूपं ययोस्ते। पूर्ववत् आकारः। पेशःशब्दो नब्विषयत्वादाद्युदात्तः। बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् (पा.सू.६.२.१७२) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वस्य अपवादत्वेन आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि (पा.सू.६.२.११९) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। अस्मिन्। ऊडिदम् (पा.सू.६.१.१७१) इत्यादिना विभक्तिरुदात्ता। आसदे। षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु। धात्वादेः षः सः। आङ्पूर्वात् अस्मात् संपदादिभ्यो भावे क्विप् (पा.सू.३.३.१०८.९)। प्रादिसमासः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
tā́ sujihvā́ úpa hvaye, hótārā daívyā kavī́ yajñáṁ no yakṣatām imám I – the performer of Yajna and practical work invoke two kinds of fire (electricity and material visible fire) which possess good tongues in the form of flame, are takers of various articles, the cause of vision and divine which accomplish this Yajna in the form of Homa (fire sacrifice) and Shilpa i.e. art and industry.
íḷā sárasvatī mahī́, tisró devī́r mayobhúvaḥ barhíḥ sīdantv asrídhaḥ O learned persons, you should try to establish three divine virtues at every house: (1) An admirable speech which is used for study and teaching, (2) the speech possessing various kinds of knowledge and expressed in the form of sermons, and (3) policy which is to be admired and revered everywhere and which cannot be condemned by wrong arguments or fallacies and which causes happiness to all. This speech of three kinds should be accepted by all, so that there may be the diffusion of knowledge and elimination of ignorance.
ihá tváṣṭāram agriyáṁ, viśvárūpam úpa hvaye asmā́kam astu kévalaḥ I invoke in this house or sacrificial hall, God who is AlI-pervading, being present in all forms, destroyer of all miseries, the Chief or the Best of all. May He be for us the only object of worship.
áva sṛjā vanaspate, déva devébhyo havíḥ prá dātúr astu cétanam The plant (without flowers) that is the protector of the forests and the herbs etc, on account of rains, is the giver of fruits, generates articles to be put in the fire as oblation, for divine attributes. That increases the knowledge of the learned person who desires the purification of all things.
(Griffith:) Deity, Sovran of the Wood, present this our oblation to the Deities, And let the giver be renowned. áva, áva; sṛja, √sṛj.2.Sg.Prs.Imp.Act; vanaspate, vánaspáti-.Voc.Sg.M; déva, devá-.Voc.Sg.M; devébhyaḥ, devá-.Dat/abl.Pl.M; havíḥ, havís-.Nom/acc.Sg.N; prá, prá; dātúḥ, dātár-.Gen.Sg.M; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; cétanam, cétana-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे वनस्पते एतन्नामकाग्ने देव हविर्भुग्भ्यः देवेभ्यः अस्मदीयं हविः अव सृज समर्पय इत्यर्थः। प्र दातुः यजमानस्य चेतनं परलोकविषयं विज्ञानं त्वत्प्रसादात् अस्तु॥ वनस्पते। आमन्त्रितनिघातः। देव। पादादित्वात् न निघातः। षाष्ठिकम् आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। हविः। इसः प्रत्ययस्वरः। दातुः। ददातेः तृच्। चितः इत्यन्तोदात्तः। ङसि ऋत उत् (पा.सू.६.१.१११) इति उत्वम् एकादेशो रपरत्वं च। रात्सस्य (पा.सू.८.२.२४) इति सलोपः। एकादेशस्वरेण उकार उदात्तः। चेतनम्। चिती संज्ञाने। करणे ल्युट्। योरनादेशः लघूपधगुणः। लिति (पा.सू.६.१.१९३) इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम्॥
svā́hā yajñáṁ kṛṇotana-, -índrāya yájvano gṛhé tátra devā́m̐ úpa hvaye O Artists and priests as you who perform the Yajna (of three kinds) in the offerer’s house or the sacrificial hall for the sake of prosperity by inviting great scholars with noble acts, so do I invite such enlightened persons respectfully and perform the Yajna.
aíbhir agne dúvo gíro, víśvebhiḥ sómapītaye devébhir yāhi yákṣi ca O Omnipresent God, come to our Yajna where all things giving happiness to the people are protected with all divine virtues, learned people and articles. The Vedic Mantras are chanted to worship You. May they be acceptable to You.
(Griffith:) To drink the Soma, Agni, come, to our service and our songs. With all these Deities; and worship them. ā́, ā́; ebhiḥ, ayám.Ins.Pl.M/n; agne, agní-.Voc.Sg.M; dúvaḥ, dúvas-.Nom/acc.Sg.N; gíraḥ, gír- ~ gīr-.Acc.Pl.F; víśvebhiḥ, víśva-.Ins.Pl.M; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F; devébhiḥ, devá-.Ins.Pl.M; yāhi, √yā.2.Sg.Prs.Imp.Act; yákṣi, √yaj.2.Sg.Imp.Act; ca, ca.(सायणभाष्यम्) ऐभिरग्ने इत्यादिकस्य द्वादशर्चस्य तृतीयसूक्तस्य ऋषिच्छन्दसी पूर्ववत्। तच्च सूक्तं बहुदेवताकम्। अत एवानुक्रम्यते – ऐभिर्वैश्वदेवम् इति। विनियोगस्तु -व्यूढद्वादशाहस्य प्रथमे छन्दोमे तृतीयसवने वैश्वदेवशस्त्रे ऐभिरग्ने दुवो गिरः इति सूक्तम्। तथा च सूत्रितम् – अथ छन्दोमाः समुद्रादूर्मिः इत्युपक्रम्य ऐभिरग्ने दुवो गिर इति वैश्वदेवम् (आश्व.श्रौ.८.९) इति॥ हे अग्ने एभिः अस्मिन् यज्ञे संभावितैः विश्वेभिः देवेभिः सर्वैर्देवैः सह सोमपीतये सोमपानोपेतयागार्थं दुवः अस्मदीयां परिचर्यां गिरः अस्मदीयाः स्तुतीश्च प्रति आ याहि आगच्छ। यक्षि च आगत्य यज च॥ एभिः। पूर्वनिर्दिष्टानां देवानाम् इदमा परामर्शात् इदमोऽन्वादेशेऽशनुदात्तस्तृतीयादौ इति अश् अनुदात्तः। शित्त्वात् सर्वादेशः। नेदमदसोरकोः (पा.सू.७.१.११) इति भिस ऐसादेशाभावः। विभक्तिरनुदात्तैव। न च उडिदम् ° इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वं तत्र अन्तोदात्तात् (पा.सू.६.१.१६९) इत्यधिकारात्। दुवः। नब्विषयस्यानिसन्तस्य (फि.सू.२६) इत्याद्युदात्तत्वम्। विश्वेभिः। विश्वशब्दो विशेः क्वनन्तः नित्त्वादाद्युदात्तः। बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.१.१०) इति भिस ऐस् न भवति। बहुवचने झल्येत् (पा.सू.७.३.१०३) इति एत्वम्। सोमपीतये। सोमशब्दः अर्तिस्तुसु (उ.सू.१.१३७) इत्यादिना मनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः। सोमस्य पीतिर्यस्मिन् यागे स सोमपीतिः। तस्मै। तादर्थ्ये चतुर्थी। देवेभिः। बहुलं छन्दसि इति भिस ऐसादेशाभावः। बहुवचने झल्येत् इति एत्वम्। यक्षि। यजेर्लोट: सिप्। बहुलं छन्दसि (पा.सू.२.४.७३) इति शपो लुक्। व्रश्चादिना षत्वम्। षढोः कः सि (पा.सू.८.२.४१) इति कत्वम्। सेर्हिरादेशश्छान्दसत्वात् न भवति। सिपः पित्त्वेनानुदात्तत्वात् धातुस्वर एव॥
ā́ tvā káṇvā ahūṣata, gṛṇánti vipra te dhíyaḥ devébhir agna ā́ gahi Omniscient God! as wise men extol You and sing You songs of praise, so do we also praise You. O wise man! as your intellect praises God, so we also glorify Him. O Gracious Lord, come You to us with all Divine attributes.
indravāyū́ bṛ́haspátim, mitrā́gním pūṣáṇam bhágam ādityā́n mā́rutaṁ gaṇám O wise men, you should praise or describe the properties of the electricity and air, the sun light, Prana or vital energy, fire, moon, wealth of good empire etc., twelve months of the year and monsoon winds.
prá vo bhriyanta índavo, matsarā́ mādayiṣṇávaḥ drapsā́ mádhvaś camūṣádaḥ God says. As I have made and sustained all these things mentioned in the previous Mantra (Electricity, air, sun, moon etc.) which gladden and exhilarate, are sweet and satisfying, herbs and plants full of sap, giving strength to the soldiers in the army and others, So you should also maintain them, deriving full benefit from them.
ī́ḷate tvā́m avasyávaḥ, káṇvāso vṛktábarhiṣaḥ havíṣmanto araṁkṛ́taḥ O God, we possessing all necessary things that are to be taken, given and eaten, desirous of protection, having the habit of adorning all, glorify You as wise learned priests do.
(Griffith:) The sons of Kanva fain for help adore you, having strewn the grass, With offerings and all things prepared. ī́ḷate, √īḍ- ~ √īḷ.3.Pl.Prs.Ind.Med; tvā́m, tvám.Acc.Sg; avasyávaḥ, avasyú-.Nom.Pl.M/f; káṇvāsaḥ, káṇva-.Nom.Pl.M; vṛktábarhiṣaḥ, vṛktábarhis-.Nom.Pl.M; havíṣmantaḥ, havíṣmant-.Nom.Pl.M; araṁkṛ́taḥ, araṁkṛ́t-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वाम् ईळते ऋत्विजः स्तुवन्ति। कीदृशाः। अवस्यवः। अवनं रक्षणं तद्धेतून् देवानिच्छन्तः। कण्वासः मेधाविनः वृक्तबर्हिषः आस्तरणार्थं छिन्नदर्भाः हविष्मन्तः हविर्युक्ताः अरंकृतः अलंकर्तारः॥ ईळते। ईड स्तुतौ। अनुदात्तेत्त्वात् लटो झः। अदिप्रभृतिभ्यः शपः। इति शपो लुक्। झस्य अदादेशः। टेः एत्वम्। तास्यनुदात्तेत् ° (पा.सू.६.१.१८६) इत्यादिना लसार्वधातुकस्यानुदात्तत्वात् धातुस्वर एव शिष्यते। अवस्यवः। अवन्तीत्यवा देवाः। तानतिशयेनेच्छन्ति। सुप आत्मनः क्यच्। क्यचि च (पा.सू.७.४.३३) इति ईत्वं न भवति। न च्छन्दस्यपुत्रस्य (पा.सू.७.४.३५) इति निषेधात्। सर्वप्रातिपदिकेभ्यो लालसायां सुग्वक्तव्यः (पा.म.७.१.५१.२) इति सुक्। क्याच्छन्दसि (पा.सू.३.२.१७०) इति उप्रत्ययः। अतो लोपः। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम्। कण्वासः। कण शब्दार्थः। कणन्ति ध्वनन्ति स्तोत्रादिपाठेनेति कण्वा ऋत्विजः। अशिप्रुषि° (उ.सू.१.१४९) इत्यादिना क्वन्। नित्त्वादाद्युदात्तः। आज्जसेरसुक् (पा.सू.७.१.५०) इति असुक्। वृक्तबर्हिषः। वृक्तम् उक्तम्। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। हविष्मन्तः। हविरेषामस्तीति हविष्मन्तः। तसौ मत्वर्थे (पा.सू.१.४.१९) इति भत्वेन अपदत्वात् न रुत्वम्। अरंकृतः। अलंकुर्वन्तीत्यरंकृतः। क्विप् च इति। क्विप्। ह्रस्वस्य तुक्। कपिलकादीनां संज्ञाच्छन्दसोर्वा लो रत्वमापद्यते (पा.म.८.२.१८) इति लकारस्य रेफादेशः॥
ghṛtápṛṣṭhā manoyújo, yé tvā váhanti váhnayaḥ ā́ devā́n sómapītaye O you learned persons, when utilized methodically and properly, let these articles (mentioned in the fourth Mantra) which have water at their back or support, which are yoked with scientific knowledge, which convey talks, articles and vehicles and which bring up to the Yajna (non-violent sacrifice) fit to be decorated and which enable us to attain divine virtues, enjoyments and Seasons for the protection of all articles, be known and used properly by all for the accomplishment of many works.
(Griffith:) Let the swift steeds who carry you, thought-yoked and dropping holy oil, Bring the Deities to the Soma draught. ghṛtápṛṣṭhāḥ, ghṛtápṛṣṭha-.Nom.Pl.M; manoyújaḥ, manoyúj-.Nom.Pl.M; yé, yá-.Nom.Pl.M; tvā, tvám.Acc.Sg; váhanti, √vah.3.Pl.Prs.Ind.Act; váhnayaḥ, váhni-.Nom.Pl.M; ā́, ā́; devā́n, devá-.Acc.Pl.M; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वा त्वां ये अश्वाः रथेन वहन्ति। कीदृशाः। घृतपृष्ठाः पुष्टाङ्गत्वेन दीप्तपृष्ठाः मनोयुजः मनःसंकल्पमात्रेण रथे युज्यमानाः वह्नयः वोढारः तैरश्वैः सोमपीतये सोमपानहेतुयागार्थं देवान् आ वह इति शेषः॥ घृतपृष्ठाः। घृ क्षरणदीप्त्योः। घृतं दीप्तं पृष्ठं येषां ते घृतपृष्ठाः॥ घृतशब्दः प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। मनसा युञ्जते इति मनोयुजः। ऋत्विग्दधृक् (पा.सू.३.२.५९) इत्यादिना क्विन्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। त्वा। त्वामौ द्वितीयायाः इत्यनुदात्तः त्वादेशः। वहन्ति। शप्तिङोरनुदात्तत्वात् धातुस्वरः। यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः। वह्नयः। निः (उ.सू.४.४८८) इत्यनुवृत्तौ वहिश्रिश्रुयुद्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित् (उ.सू.४.४९१) इति निप्रत्ययः। तस्य नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। सोमपीतये। उक्तम्। सकारे परतो नकारस्य संहितायां – नश्च (पा.सू.८.३.३०) इति धुडागमः। खरि च (पा.सू.८.४.५५) इति चर्त्वम्। चयो द्वितीयाः शरि पौष्करसादेः (पा.सू.८.४.४८.३) इति द्वितीयस्थकारः॥
tā́n yájatrām̐ ṛtāvṛ́dhaḥ-, -ágne pátnīvatas kṛdhi mádhvaḥ sujihva pāyaya O God, make us good and happy householders with noble wives with the help of those articles like electricity etc. which generate divine things increasing truth and Yajna. O Upholder of all with Your Divine Power, make us drink the juice of sweet things.
yé yájatrā yá ī́ḍyās, té te pibantu jihváyā mádhor agne váṣaṭkṛti Those persons who are objects of veneration and praise-worthy or these objects like electricity, air etc. which are to be united with machines and are to be investigated, may drink of the sweet juice after putting oblations in the fire through the Yajna (non-violent sacrifice) with its power or the tongue in the form of its flame.
(Griffith:) Let them, O Agni, who deserve worship and praise drink with your tongue The meath in solemn ritual. yé, yá-.Nom.Pl.M; yájatrāḥ, yájatra-.Nom.Pl.M; yé, yá-.Nom.Pl.M; ī́ḍyāḥ, ī́ḍya-.Nom.Pl.M; té, sá- ~ tá-.Nom.Pl.M; te, tvám.Dat/gen.Sg; pibantu, √pā.3.Pl.Prs.Imp.Act; jihváyā, jihvā́-.Ins.Sg.F; mádhoḥ, mádhu-.Gen.Sg.N; agne, agní-.Voc.Sg.M; váṣaṭkṛti, váṣaṭkṛti-.Ins.Sg.F.(सायणभाष्यम्) ये देवाः यजत्राः यष्टव्याः तथा ये देवाः ईड्याः स्तुत्याः ते सर्वेऽपि वषट्कृति वषट्कारकाले वषट्कारयुक्ते यागे वा हे अग्ने ते त्वदीयया जिह्वया मधोः मधुरस्य सोमस्य भागं पिबन्तु। यजत्राः। गतम्। ईड्याः। ईड स्तुतौ। ऋहलोर्ण्यत्। तित्स्वरिते प्राप्ते ईडवन्दवृशंसदुहां ण्यतः (पा.सू.६.१.२१४) इत्याद्युदात्तत्वम्। द्वितीयस्य तेशब्दस्य युष्मदादेशस्य सर्वानुदात्तत्वम्। मधोः। उप्रत्ययस्य नित्वादाद्युदात्तत्वमुक्तम्। अग्ने। आमन्त्रितनिघातः। वषट्कृति। करोतेः संपदादिभ्यो भावे क्विप्। वषट् इत्यस्य करणं यस्मिन् यागे इति बहुव्रीहिः। वषट् इत्यस्य निपातत्वदाद्युदात्तत्वम्। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
ā́kīṁ sū́ryasya rocanā́d, víśvān devā́m̐ uṣarbúdhaḥ vípro hótehá vakṣati The man who puts oblation in the fire attains all divine enjoyments manifest in the Dawn from the shining sphere or knowledge of God who is the Spirit behind all animate or inanimate objects. Having acquired the knowledge of all sciences, he enjoys bliss.
víśvebhiḥ somyám mádhu-, ágna índreṇa vāyúnā píbā mitrásya dhā́mabhiḥ This Agni (whether visible or invisible) with air when properly used is the cause of much prosperity and with all the places or splendors of the Prana takes sweet juice which gives peace.
tváṁ hótā mánurhitaḥ-, -ágne yajñéṣu sīdasi sémáṁ no adhvaráṁ yaja O most Adorable God, You are the Upholder of all thoughtful persons, Giver of all peace and Bliss, and present in all Yajnas (noble and philanthropic activities). Therefore kindly enable us to accomplish this non-violent and indestructible Yajna which is the cause of happiness.
yukṣvā́ hy áruṣī ráthe, haríto deva rohítaḥ tā́bhir devā́m̐ ihā́ vaha O learned person, harness in the chariot that can travel on earth, in water and in the sky the fleet and bright flames of fire accomplish with their help the divine dealings and enjoyments.
índra sómam píba ṛtúnā-, -ā́ tvā viśantv índavaḥ matsarā́sas tádokasaḥ The sun which is the cause of the division of Time, drinks or draws the juice of the herbs in every season. All these cheering waters settle there among the rays of the sun according to the spring and other seasons.
márutaḥ píbata ṛtúnā, potrā́d yajñám punītana yūyáṁ hí ṣṭhā́ sudānavaḥ These airs take all the sap of juice of the herbs and the plants etc. They by their purifying properties, purify the Yajna, because they are givers of happiness and health. When utilized properly, they accomplish various acts.
abhí yajñáṁ gṛṇīhi no, gnā́vo néṣṭaḥ píba ṛtúnā tváṁ hí ratnadhā́ ási O learned man! because this electricity purifies an things, takes the sap with seasons and is the upholder of the earth etc. which are meant for proper legitimate enjoyment, so it is praised in our Yajna or noble philanthropic activities; you should therefore accomplish various works, utilizing it properly.
ágne devā́m̐ ihā́ vaha, sādáyā yóniṣu triṣú pári bhūṣa píba ṛtúnā The fire with seasons in this world causes us to obtain all divine things in three forms of birth, name or place (causes and effects) from all sides. It establishes them and decorates or makes them beautiful by its light and takes their sap.
(Griffith:) Bring the Deities, Agni; in the three appointed places set them down: Surround them, and with Rtu drink. ágne, agní-.Voc.Sg.M; devā́n, devá-.Acc.Pl.M; ihá, ihá; ā́, ā́; vaha, √vah.2.Sg.Prs.Imp.Act; sādáya, √sad.2.Sg.Prs.Imp.Act; yóniṣu, yóni-.Loc.Pl.M; triṣú, trí-.Loc.Pl.M; pári, pári; bhūṣa, √bhūṣ.2.Sg.Prs.Imp.Act; píba, √pā.2.Sg.Prs.Imp.Act; ṛtúnā, ṛtú-.Ins.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने देवान् इह अस्मिन् कर्मणि आ वह। ततः योनिषु स्थानेषु त्रिषु सवनेषु सादय देवानुपवेशय। ततस्तान् परि भूष अलंकुरु। ऋतुना सह त्वं सोमं पिब॥ अग्ने देवान् इत्ययं पादो गतः। योनिषु। यु मिश्रणे। वहिश्रि° (उ.सू.४.४९१) इत्यादिना निप्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तः। त्रिषु। षट्त्रिचतुर्भ्यो हलादिः (पा.सू.६.१.१७९) इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। भूष अलंकारे। तिङ्ङतिङः इति निघातः। पिब ऋतुना। गतौ॥
brā́hmaṇād indra rā́dhasaḥ, píbā sómam ṛtū́m̐r ánu távéd dhí sakhyám ástṛtam The air takes the sap of the substances according to the seasons which are means of taking the same from the wealth in the form of the earth etc. made by the Supreme Being uninterrupted or inviolable is the friendship of the air in the form of the Prana of vital energy.
yuváṁ dákṣaṁ dhṛtavrata, mítrāvaruṇa dūḷábham ṛtúnā yajñám āśāthe These two (Prana and Udana) which are upholders of strength, pervade this mighty Yajna (of the bodily functions) with every season.
draviṇodā́ dráviṇaso, grā́vahastāso adhvaré yajñéṣu devám īḷate The priests desirous of wealth (spiritual) with hymns of praise and Soma pressing stones in their hands worship in non-violent sacrifices God Who is the Giver of wealth and strength. They enjoy bliss by worshiping Him.
draviṇodā́ dadātu no, vásūni yā́ni śṛṇviré devéṣu tā́ vanāmahe May God the Giver of all wealth and strength give us good riches to be got from knowledge and good and vast Government that are renowned everywhere in divine works, Governments and air-craft etc. accomplished with the science of art.
(Griffith:) May the Wealth-giver grant to us riches that shall be far renowned. These things we gain, among the Deities. draviṇodā́ḥ, draviṇodā́-.Nom.Sg.M; dadātu, √dā.3.Sg.Prs.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; vásūni, vásu-.Nom/acc.Pl.N; yā́ni, yá-.Nom/acc.Pl.N; śṛṇviré, √śru.3.Pl.Prs.Ind.Med; devéṣu, devá-.Loc.Pl.M; tā́, sá- ~ tá-.Acc.Pl.N; vanāmahe, √van.1.Pl.Aor.Sbjv.Med.(सायणभाष्यम्) द्रविणोदाः देवः नः अस्मभ्यं वसूनि धनानि ददातु यानि धनानि शृण्विरे हविरुपयुक्तत्वेन श्रूयन्ते। ता तानि च सर्वाणि धनानि देवेषु निमित्तभूतेषु वनामहे संभजामः। धनैर्देवान् यष्टुं तानि स्वीकुर्म इत्यर्थः॥ द्रविणोदाः। गतम्। वसूनि। शृस्वृस्निहि° (उ.सू.१, १०) इत्यादिना उप्रत्ययः। नित् इत्यनुवृत्तेः आद्युदात्तः। श्रृण्विरे। श्रु श्रवणे। छन्दसि लुङ्लङ्लिटः इति वर्तमाने लिट्। झ इरेच् (पा.सू.३.४.८१)। छन्दस्युभयथा इति सार्वधातुकत्वे व्यत्ययेन श्नुः, तत्संनियोगेन शृभावश्च। उवङि प्राप्ते हुश्नुवोः सार्वधातुके (पा.सू.६.४.८७) इति यणादेशः। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। यद्वृत्तान्नित्यम् इति निघातप्रतिषेधः। ता। शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य (पा.सू.८.२.७) इति नलोपः। वनामहे। वन पण संभक्तौ । व्यत्ययेनात्मनेपदम्॥
draviṇodā́ḥ pipīṣati, juhóta prá ca tiṣṭhata neṣṭrā́d ṛtúbhir iṣyata O men, as a charitable (giver of wealth in charity) performer of Yajnas desires to drink the Soma Juice in non-violent sacrifices, in the same way, you should also perform those Yajnas for the sake of knowledge. Having done so, according to the seasons, be established in various kinds of happiness and desire to know that science.
(Griffith:) He with the Rtu fain would drink, Wealth-giver, from the Nestar’s bowl. Haste, give your offering, and depart. draviṇodā́ḥ, draviṇodā́-.Nom.Sg.M; pipīṣati, √pā.3.Sg.Prs.Ind/des.Act; juhóta, √hu.2.Pl.Prs.Imp.Act; prá, prá; ca, ca; tiṣṭhata, √sthā.2.Pl.Prs.Imp.Act; neṣṭrā́t, neṣṭrá-.Abl.Sg.N; ṛtúbhiḥ, ṛtú-.Ins.Pl.M; iṣyata, √iṣ.2.Pl.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) द्रविणोदः देवः ऋतुभिः सह नेष्ट्रात् नेष्टृसंबन्धिपात्रात् पिपीषति सोमं पातुमिच्छति। ततो हे ऋत्विजः इष्यत होमस्थाने गच्छत। गत्वा च जुहोत होमं कुरुत। हुत्वा प्र तिष्ठत च होमस्थानात् स्थानान्तरं प्रति प्रस्थानमपि कुरुत॥ द्रविणोदाः। गतम्। पिपीषति। पा पाने । पातुमिच्छतीति सन्। छान्दस ईकारः। तिङ्ङतिङः इति निघातः। जुहोत। लोण्मध्यमबहुवचनम्। तस्य लङ्वद्भावात् तादेशः। तस्य तप्तनप्तनथनाश्च इति तबादेशः। तस्य पित्त्वाद्गुणः। अभ्यस्तानामादिः इत्यनुवृत्तौ अनुदात्ते च (पा.सू.६.१.१९०) इत्याद्युदात्तत्वे प्राप्ते भीह्रीभृहुमदजनधनदरिद्राजागरां प्रत्ययात्पूर्वं पिति (पा.सू.६.१.१९२) इति ओकार उदात्तः। तिष्ठत। ष्ठा गतिनिवृत्तौ। लोण्मध्यमबहुवचनस्य थस्य लङ्वद्भावात् तादेशः। शपि पाघ्राध्मा ० इत्यादिना तिष्ठादेशः। समवप्रविभ्यः स्थः (पा.सू.१.३.२२) इत्यात्मनेपदं न भवति; तत्रानुवृत्तस्य निर्दिष्टग्रहणस्य आनन्तर्यार्थत्वात् अत्र चशब्देन व्यवधानात्। ते प्राग्धातोः (पा.सू.१.४.८०) इत्युपसर्ग वेन प्राक्प्रयोक्तव्यस्यापि प्रशब्दस्य व्यवहिताश्च (पा.सू.१.४.८२.) इति छन्दसि व्यवहितप्रयोगः। अत्र चशब्दो जुहोत इति पूर्वेण सह समुच्चयार्थः, न पुनः इष्यत इत्युत्तरेण। तेन अप्रथमत्वात् चवायोगे प्रथमा (पा.सू.८.१.५९) इति निषेधाभावात् तिङ्ङतिङः इति निघातः। नेष्ट्रात्। पोत्राद्यज्ञं पुनीतन (ऋ.सं.१.१५.२) इत्यत्र पोत्रशब्दे यदुक्तं तदत्र द्रष्टव्यम्। इष्यत। इष गतौ। लोण्मध्यमबहुवचनम्॥
yát tvā turī́yam ṛtúbhir, dráviṇodo yájāmahe ádha smā no dadír bhava O God Giver of self-purifying wealth be bountiful to us all who adore You in all seasons, who are the fourth among the causes gross, subtle, causal and Absolute or Ultimate cause the Supreme Being.
(Griffith:) As we this fourth time, Wealth-giver, honour you with the Rtus, be A Giver bountiful to us. yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; tvā, tvám.Acc.Sg; turī́yam, turī́ya-.Acc.Sg.M; ṛtúbhiḥ, ṛtú-.Ins.Pl.M; dráviṇodaḥ, draviṇodas-.Voc.Sg.M/f; yájāmahe, √yaj.1.Pl.Prs.Ind.Med; ádha, ádha; sma, sma; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; dadíḥ, dadí-.Nom.Sg.M; bhava, √bhū.2.Sg.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे द्रविणोदः देव यत् यस्मात् कारणात् ऋतुभिः सह त्वां यजामहे। अध इत्ययं निपातस्तच्छब्दार्थः। तस्मात् कारणात् नः अस्मभ्यं ददिः धनस्य दाता भव स्म अवश्यं भव। तुरीयं चतुर्णां पूरणम्॥ तुरीयम्। चतुरश्छयतावाद्यक्षरलोपश्च (पा.सू.५.२.५१.१) इति छप्रत्ययः। तस्य प्रत्ययस्वरेणोदात्तात् प्रागेव आयनेयी (पा.सू.७.१.२) इत्यादिना ईयादेशः। आयनादिषूपदेशिवद्वचनं स्वरसिद्ध्यर्थम् (पा.सू.७.१.२.१) इति वचनात् कृते आदेशे प्रत्ययस्वरेण इकार उदात्तः। द्रविणोदः। उक्तम्। पादादित्वात् आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। यजामहे। अत्र शपः पित्त्वेन तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वर एव। पूर्वस्य आमन्त्रितस्य अविद्यमानत्त्वात् यद्वृत्तयोगाद्वा न निघातः। व्यवहितयोगेऽपि स निषेध इत्युक्तम्। अध। छान्दसो धकारः। स्म। चादिरनुदात्तः। संहितायां निपातस्य च (पा.सू.६.३.१३६) इति दीर्घः। ददिः। डुदाञ् दाने। आदृगमहनजनः किकिनौ लिट् च (पा.सू.३.२.१७१) इति किप्रत्ययः। लिड्वद्भावात् द्विर्वचनादि। आतो लोप इटि च (पा.सू.६.४.६४) इति आकारलोपः। प्रत्ययस्वरः॥
áśvinā píbatam mádhu, dī́dyagnī śucivratā ṛtúnā yajñavāhasā O learned persons, you should know the sun and the moon, whose acts are pure, which are bright with flames and rays, which cause us attain the oblations put in the Yajnas (non-violent sacrifices) and which drink the sweet sap with seasons.
gā́rhapatyena santya, ṛtúnā yajñanī́r asi devā́n devayaté yaja The fire which is useful for various domestic and other works and is the main cause in the performance of Yajnas, enables an artist to unify divine dealings.
ā́ tvā vahantu hárayo, vṛ́ṣaṇaṁ sómapītaye índra tvā sū́racakṣasaḥ O learned persons, you should know that the mighty sun is praised by persons as the bright sun for the protection of the articles made by God. The rays manifest him (the sun). Let all artists praise the Agni (fire) from all sides.
(Griffith:) Let your Bay Steeds bring you, the Strong, here to drink the Soma draught – Those, Indra, who are bright as suns. ā́, ā́; tvā, tvám.Acc.Sg; vahantu, √vah.3.Pl.Prs.Imp.Act; hárayaḥ, hári-.Nom.Pl.M; vṛ́ṣaṇam, vṛ́ṣan-.Acc.Sg.M; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F; índra, índra-.Voc.Sg.M; tvā, tvám.Acc.Sg; sū́racakṣasaḥ, sū́racakṣas-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) आ त्वा वहन्तु इति पञ्चमं नवर्चं सूक्तम्। ऋषिच्छन्दसी पूर्ववदनुवर्तते। विशेषादेशाभावात् इन्द्रो देवता। विनियोगस्तु – प्रातःसवने मैत्रावरुणस्योन्नीयमाने सूक्तम् आ त्वा वहन्तु हरयः इति। तथा च द्विदेवत्यैश्चरन्ति इति खण्डे सूत्रितम् – उन्नीयमानेभ्योऽन्वाहा त्वा वहन्तु (आश्व.श्रौ.५.५) इति। तथा षोडशिशस्त्रे आ त्वा वहन्तु हरयः इति तिस्रः। तथा सूत्रितम् अथ षोड्शी इति खण्डे – आ त्वा वहन्तु हरय इति तिस्रो गायत्र्यः (आश्व.श्रौ.६.२) इति॥ हे इन्द्र वृषणं कामानां वर्षितारं त्वां सोमपीतये सोमपानार्थं हरयः त्वदीया अश्वाः आ वहन्तु अस्मिन् कर्मण्यानयन्तु। तथा सूरचक्षसः सूर्यसमानप्रकाशयुक्ता ऋत्विजस्त्वां मन्त्रैः प्रकाशयन्त्विति शेषः॥ हरन्तीति हरयः। इन् सर्वधातुभ्यः (उ.सू.४.५५७) इति इन्। नित्त्वादाद्युदात्तः। वृषणम्। कनिन्युवृषितक्षि° (उ.सू.१.१५४) इत्यादिना कनिन्। कित्त्वात् लघूपधगुणाभावः। वा षपूर्वस्य निगमे (पा.सू.६.४.९) इति विकल्पितमुपधादीर्घत्वम्। सोमपीतये। ऐभिरग्ने (ऋ.सं.१.१४.१) इत्यत्रोक्तम्। सूरचक्षसः। चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि। सर्वधातुभ्योऽसुन्। चक्षिङः ख्याञ् (पा.सू.२.४.५४) इति न भवति – अनसोः प्रतिषेधो वक्तव्यः (पा.सू.२.४.५४.१०) इति निषेधात्। षू प्रेरणे। सुवतीति सूरः। सुसूधागृधिभ्यः क्रन् (उ.सू.२.१८२) इति क्रन्। कित्त्वाद्गुणाभावः। नित्त्वादाद्युदात्तः। सूरवत् ख्यानं प्रकाशो येषाम्। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
imā́ dhānā́ ghṛtasnúvo, hárī ihópa vakṣataḥ índraṁ sukhátame ráthe It is the bright and dark fortnight in this world that bring to us the sun and its bright and water-producing rays in a chariot (so to speak) that gives pleasure.
índram prātár havāmahe-, índram prayaty àdhvaré índraṁ sómasya pītáye Every day in the morning, we invoke or remember God Who is the Giver of great wealth during the inner non-violent sacrifice of the communion or contemplation which gives us true knowledge for drinking the juice of peace.
úpa naḥ sutám ā́ gahi, háribhir indra keśíbhiḥ suté hí tvā hávāmahe Because the Vayu (air) comes to the articles prepared by us with the speedy rays of the fire, electricity and sun, therefore we take it in our activities connected with non-violent sacrifice, arts and crafts etc.
(Griffith:) Come here, with your long-maned Steeds, O Indra, to he draught we pour We call you when the juice is shed. úpa, úpa; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; sutám, √su.Acc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act; háribhiḥ, hári-.Ins.Pl.M; indra, índra-.Voc.Sg.M; keśíbhiḥ, keśín-.Ins.Pl.M; suté, √su.Loc.Sg.M; hí, hí; tvā, tvám.Acc.Sg; hávāmahe, √hū.1.Pl.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र केशिभिः केसरयुक्तैः हरिभिः अश्वैस्त्वं नः अस्मदीयं सुतम् अभिषुतं सोमं प्रति उप समीपे आ गहि आगच्छ। सुते अभिषुते सोमे निमित्तभूते सति यस्मात् कारणात् त्वा हवामहे त्वामाह्वयामः तस्मादागच्छेति पूर्वत्रान्वयः॥ गहि। गमेर्लोटः सेर्हिः। शपः इत्यनुवृत्तौ बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। इषुगमियमां छः (पा.सू.७.३.७७) इति छत्वं न भवति; न लुमताङ्गस्य इति प्रतिषेधात्। अनुदात्तोपदेश° (पा.सू.६.४.३७) इत्यादिना अनुनासिकलोपः। तस्य असिद्धवदत्रा भात् (पा.सू.६.४.२२) इत्यसिद्धत्वात् अतो हेः इति हेर्लुक् न भवति। केशिभिः। क्लिशेरन लो लोपश्च (उ.सू.५, ७११) इति अन्। मत्वर्थीय इनिः। प्रत्ययस्वरः। हवामहे। ह्वः इत्यनुवृत्तौ बहुलं छन्दसि इति संप्रसारणम्। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वर एव। तिङ्ङतिङः इति न निघात; – हि च। इति प्रतिषेधात्॥
sémáṁ na stómam ā́ gahi-, úpedáṁ sávanaṁ sutám gauró ná tṛṣitáḥ piba This Indra (Sun) comes with his rays to our Yajna (nonviolent sacrifice) where hymns of praise to God are uttered and to our practical workshops etc, where wealth is acquired like a thirsty stag to a tank. He drinks the sap of the herbs, plants etc.
(Griffith:) Come you to this our song of praise, to the libation poured for you Drink of it like a stag athirst. sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; imám, ayám.Acc.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; stómam, stóma-.Acc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act; úpa, úpa; idám, ayám.Nom/acc.Sg.N; sávanam, sávana-.Nom/acc.Sg.N; sutám, √su.Nom/acc.Sg.N; gauráḥ, gaurá-.Nom.Sg.M; ná, ná; tṛṣitáḥ, √tṛṣ.Nom.Sg.M; piba, √pā.2.Sg.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र स त्वं नः अस्मदीयम् इमं स्तोमं स्तुतिं प्रति आ गहि आगच्छ। आगमने हेतुरुच्यते। उप देवयजनसमीपे सुतम् अभिषुतसोमयुक्तम् इदम् इदानीमनुष्ठीयमानं सवनं प्रातःसवनादिरूपं कर्म वर्तते। तस्मात् गौरो न गौरमृग इव तृषितः सन् इमं सोमं पिब॥ सः इमम् इत्यत्र संहितायां : सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम् (पा.सू.६.१.१३४) इति सुलोपः। गहि। गतम्। सवनम्। सूयतेऽस्मिन् सोम इत्यधिकरणे ल्युट्। लिति इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम्। ल्युडन्तात् सप्तम्याः सुपां सुपो भवन्तीति वक्तव्यम् (पा.म.७.१.३९) इति वचनात् द्वितीया। अभिषुतसोमयुक्तमिदं सवनमिति कर्मण्येव वा द्वितीया। तदा सुतशब्दात् अर्शआदित्वादच् (पा.सू.५, २.१२७)। तृषितः। ञितृष पिपासायाम्। निष्ठा इति क्तः। प्रत्ययस्वरेणोदात्तः। पश्चात् इट: आगमा अनुदात्ताः इत्यनुदात्तत्वम्॥
imé sómāsa índavaḥ, sutā́so ádhi barhíṣi tā́m̐ indra sáhase piba The air takes every moment the sap of various substances created by God under the sky.
ayáṁ te stómo agriyó, hṛdispṛ́g astu śáṁtamaḥ áthā sómaṁ sutám piba Men should behave like the air that drinks the sap of all things and then whose glory is excellent and which touches the heart, is the giver of happiness and peace.
(Griffith:) Welcome to you be this our hymn, reaching your heart, most excellent: Then drink the Soma juice expressed. ayám, ayám.Nom.Sg.M; te, tvám.Dat/gen.Sg; stómaḥ, stóma-.Nom.Sg.M; agriyáḥ, agriyá-.Nom.Sg.M; hṛdispṛ́k, hṛdispṛ́ś-.Nom.Sg.M; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; śáṁtamaḥ, śáṁtama-.Nom.Sg.M; átha, átha; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; sutám, √su.Acc.Sg.M; piba, √pā.2.Sg.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र अयम् अस्माभिः क्रियमाणः स्तोमः स्तोत्रविशेषः अग्रियः श्रेष्ठः सन् ते तव हृदिस्पृक् मनस्यङ्गीकृतः शंतमः सुखतमः अस्तु। अथ स्तुतेरनन्तरं सुतम् अभिषुतं सोमं पिब॥ अग्रियः। अग्रात् इत्यनुवृत्तौ घच्छौ च (पा.सू.४.४.११७) इति घच्। चित्त्वादन्तोदात्तः। हृदि स्पृशतीति हृदिस्पृक्। स्पृशोऽनुदके क्विन् (पा.सू.३.२.५८)। तत्पुरुषे कृति बहुलम्। (पा.सू.६.३.१४) इति अलुक्। क्विन्प्रत्ययस्य कुः (पा.सू.८.२.६२) इति शकारस्य कुत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। शंतमः। सुखकरद्रव्यवचनोऽत्र शंशब्दः। ततस्तमप्। अत्र सुखप्रकर्षस्य गुणद्वारा गुणनिष्ठद्रव्ये संक्रान्तत्वात् अद्रव्यप्रकर्षे इति निषेधात् किमेत्तिङव्यय° (पा.सू.५.४.११) इत्यादिना आम् न भवति, द्रव्यस्य स्वतः प्रकर्षाभावात्। ईदृगर्थं एव हि स निषेधः। अथा सोमम्। संहितायां – निपातस्य इति दीर्घः॥
víśvam ít sávanaṁ sutám, índro mádāya gachati vṛtrahā́ sómapītaye This Vayu which is the destroyer of the clouds comes to all non-violent sacrifices for giving happiness and bliss.
(Griffith:) To every draught of pressed-out juice Indra, the Vrtra-slayer, comes, To drink the Soma for delight. víśvam, víśva-.Nom/acc.Sg.N; ít, ít; sávanam, sávana-.Nom/acc.Sg.N; sutám, √su.Nom/acc.Sg.N; índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; mádāya, máda-.Dat.Sg.M; gachati, √gam.3.Sg.Prs.Ind.Act; vṛtrahā́, vṛtrahán-.Nom.Sg.M; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) वृत्रहा शत्रुघातकः इन्द्रः सोमपीतये सोमपानाय मदाय तत्पानजन्यहर्षाय च विश्वमित् सर्वमपि सुतम् अभिषुतसोमयुक्तं सवनं प्रातःसवनादिरूपं कर्म गच्छति॥ विश्वम्। अशिप्रुषि इत्यादिना क्वन्। नित्त्वादाद्युदात्तः। सवनं सुतम्। पूर्ववत्। मदाय। मदोऽनुपसर्गे (पा.सू.३.३.६७) इति अप्प्रत्ययः। पित्त्वात् धातुस्वरः। गच्छति। इषुगमियमां छः (पा.सू.७.३.७७)। वृत्रहा। वृत्रं हतवान्। ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु क्विप् (पा.सू.३.२.८७)। इन्हन् इत्यादिना निवृत्तं दीर्घत्वं सौ च (पा.सू.६.४.१२-१३) इति प्रतिप्रसवात् भवति। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। सोमपीतये। व्यधिकरणबहुव्रीहिः इत्युक्तम्। तत्पुरुषे वा दासीभारादित्वात् (पा.सू.६.२.४२) पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
sémáṁ naḥ kā́mam ā́ pṛṇa, góbhir áśvaiḥ śatakrato stávāma tvā svādhyàḥ Do You O God of infinite knowledge and action fulfill our noble desire which is being expressed with the Vedic Mantras and with all sincerity. Fill us with the cows, senses, land, the light of wisdom and with the fire and horses etc. With holy thoughts absorbed in You or profoundly meditating, we glorify You.
índrāváruṇayor aháṁ, samrā́jor áva ā́ vṛṇe tā́ no mṛḷāta īdṛ́śe I desiring Homa (Sacrifice) and art, crave protection from the shining Indra and Varuna (sun and moon). They give us delight in our activities like that got from the happiness of a good and vast kingdom.
gántārā hí sthó vase, hávaṁ víprasya mā́vataḥ dhartā́rā carṣaṇīnā́m These fire and water when used properly help a wise man like me to accomplish the non-violent sacrifice and artistic activities, They are guardians of mankind when yoked in sacrifice and machines. Therefore I utilize them for the accomplishment of various activities.
(Griffith:) Guardians of men, you ever come with ready relief at the call Of every singer such as I. gántārā, gántar-.Nom.Du.M; hí, hí; stháḥ, √as.2.Du.Prs.Ind.Act; ávase, ávas-.Dat.Sg.N; hávam, háva-.Acc.Sg.M; víprasya, vípra-.Gen.Sg.M; mā́vataḥ, mā́vant-.Gen.Sg.M; dhartā́rā, dhartár-.Nom.Du.M; carṣaṇīnā́m, carṣaṇí-.Gen.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्रावरुणौ अवसे अवितुमनुष्ठातारं रक्षतुं मावतः मद्विधस्य विप्रस्य ब्राह्मणर्त्विजः हवम् आह्वानं गन्तारौ स्थः हि प्राप्तिशीलौ भवथः खलु। कीदृशौ। चर्षणीनां मनुष्याणां धर्तारौ योगक्षेमसंपादनेन धारयितारौ॥ गन्तारा। गमेस्ताच्छील्ये तृन्। द्विवचनस्य – सुपां सुलुक् (पा.सू.७.१.३९) इत्यादिना आकारादेशः। ऋदृशोऽङि गुणः (पा.सू.७.४.१६)। अप्तृन् (पा.सू.६.४.११) इत्यादिना उपधादीर्घत्वम्। तृनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। स्थः। अस भुवि । लङ्मध्यमपुरुषद्विवचनं थस्। अदिप्रभृतिभ्यः शपः इति शपो लुक्। हि च इति निघातप्रतिषेधः। अवसे। अव रक्षणे। तुमर्थे सेसेन्° (पा.सू.३.४.९) इति असेन्। नित्त्वादाद्युदात्तः। हवम्। ह्वेञो बहुलं छन्दसि इत्यनैमित्तिके संप्रसारणे परपूर्वत्वे च ऋदोरप् इति अप्। गुणावादेशौ। अपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। धातुस्वर एव॥ विप्रस्य। डुवप् बीजसंताने। अस्य ऋजेन्द्र इत्यादिना रन् निपातितः। नित्त्वादाद्युदात्तः। मावतः। वतुप्प्रकरणे युष्मदस्मद्यांतु छन्दसि सादृश्य उपसंख्यानम् (पा.सू.५.२.३९.१) वतुप्। प्रत्ययोत्तरपदयोः अस्मदो मपर्यन्तस्य मादेशः (पा.सू.७.२.९८)। आ सर्वनाम्नः (पा.सू.६.३.९१) इति दकारस्य आकारः। सवर्णदीर्घः। मतुपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। प्रातिपदिकान्तोदात्तत्वे स एव शिष्यते। धर्तारा। धृञ् धारणे। ण्वुल्तृचौ (पा.सू.३.१.१३३) इति तृच्। एकाच उपदेशे इति इट्प्रतिषेधः। गुणो रपरत्वम्। अप्तृन् इत्यादिना उपधादीर्घः। सुपां सुलुक् इति आकारः। तृचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्। चर्षणीनाम्। कृपेरादेश्च चः (उ.सू.२.२६१) इति अनिप्रत्ययः; तत्संनियोगेन ककारस्य चकारः। प्रत्ययाद्युदात्तत्वं बाधित्वा छान्दसमन्तोदात्तत्वम्। अत एव नामन्यतरस्याम् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। तत्र हि मतुपि यो ह्रस्वान्तः तत उत्तरस्य नाम उदात्तत्वमिति व्याख्यातम्॥
anukāmáṁ tarpayethām, índrāvaruṇa rāyá ā́ tā́ vāṁ nédiṣṭham īmahe These Indra and Varuna (fire and water) satisfy us with wealth according to our desires. We desire them to be always near us so that we may derive benefit from them properly.
yuvā́ku hí śácīnāṁ, yuvā́ku sumatīnā́m bhūyā́ma vājadā́vnām May we be sharers of the noble speech and actions of wise persons, sharers of the benevolence of you (preachers) who give knowledge, strength and food bounteously. Let us therefore utilize them (fire and water) properly.
índraḥ sahasradā́vnāṁ, váruṇaḥ śáṁsyānām krátur bhavaty ukthyàḥ Indra (fire, electricity or sun) is a giver among the givers of thousand kinds of wealth. Varuna (Water, air or moon) is to be praised among those that deserve laudation. With their help, much can be accomplished.
táyor íd ávasā vayáṁ, sanéma ní ca dhīmahi syā́d utá prarécanam Through the knowledge of Indra and Varuna as explained above, may we gain great store of wealth and enjoy much happiness, and heap up that wealth, enough still to spare be ours for proper utilization.
(Griffith:) Through their protection may we gain great store of wealth, and heap it up Enough and still to spare, be ours. táyoḥ, sá- ~ tá-.Gen.Du.M; ít, ít; ávasā, ávas-.Ins.Sg.N; vayám, ahám.Nom.Pl; sanéma, √san.1.Pl.Aor.Opt.Act; ní, ní; ca, ca; dhīmahi, √dhā.1.Pl.Aor.Opt.Med; syā́t, √as.3.Sg.Prs.Opt.Act; utá, utá; prarécanam, prarécana-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) तयोरित् पूर्वोक्तयोरिन्द्रावरुणयोरेव अवसा रक्षणेन वयम् अनुष्ठातारः सनेम संभजेम धनमिति शेषः। नि धीमहि च। प्राप्ते धने यावदपेक्षितं तावद्भुक्त्वा ततोऽवशिष्टं धनं क्वचिन्निधिरूपेण स्थापयामश्च। उत अपि च प्ररेचनं भुक्तान्निहिताच्च प्रकर्षेणाधिकं धनं स्यात् संपद्यताम्॥ अवसा। असुन्। नित्त्वादाद्युदात्तः। वयम्। यूयं हि ष्ठा (ऋ.सं.१, १५.२) इत्यत्र यदुक्तं तदत्र द्रष्टव्यम्। सनेम। आशिषि लिङ्। तस्य मस्। नित्यं ङितः इति सकारलोपः। किदाशिपि (पा.सू.३.४.१०४) इति यासुट्। छन्दस्युभयथा इति सार्वधातुकत्वमप्यस्तीति लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य (पा.सू.७.२.७९) इति सकारलोपः। अतो येयः (पा.सू.७.२.८०) इति इयादेशः। लोपो व्योर्वलि (पा.सू.६.१.६६) इति यलोपः। लिङ्याशिष्यङ् (पा.सू.३ १.८६) इति अङ्। आद्गुणः। पादादित्वात् न निघातः। धीमहि। दुधाञ् धारणपोषणयोः। आशिषि लिङो महिङ्। तस्य छन्दस्युभयथा इति सार्वधातुकार्धधातुकसंज्ञे। तत्र सार्वधातुकत्वेन लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य इति सकारलोपः। सार्वधातुकमपित् इति ङित्त्वं शप् च। बहुलं छन्दसि इति जुहोत्यादेरपि शपो लुक्। आर्धधातुकत्वात् आतो लोप इटि च (पा.सू.६.४.६४) इति आकारलोपः। निघातः। सनेम इत्यपेक्षया द्वितीयत्वादत्र चवायोगे प्रथमा इति न निषेधः। स्यात्। अस्तेः प्रार्थनायां लिङ्। तिप्। इतश्च (पा.सू.३.४.१००) इति इकारलोपः। यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च (पा.सू.३.४.१०३) इति यासुङ्ङित्त्वे। अदिप्रभृतिभ्यः शपः इति शपो लुक्। असोरल्लोपः इति अकारलोपः। पादादित्वात् अनिघातः। उत। एवमादीनामन्तः इत्यन्तोदात्तः। प्ररेचनम्। रिचिर् विरेचने। भावे ल्युट्। योरनादेशः। लिति इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम्। प्रादिसमासः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
índrāvaruṇa vām aháṁ, huvé citrā́ya rā́dhase asmā́n sú jigyúṣas kṛtam I take the above Indra and Varuna (fire and water etc.) for wonderful wealth in the form of good government, army, children, sons, friends, gold, jewels, elephants, horses etc. which leads to happiness. They make us well victorious when used properly.
(Griffith:) O Indra-Varuna, on you for wealth in many a form I call: Still keep you us victorious. índrāvaruṇā =, índrāváruṇa-.Voc.Du.M; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; ahám, ahám.Nom.Sg; huvé, √hū.1.Sg.Prs.Ind.Med; citrā́ya, citrá-.Dat.Sg.N; rā́dhase, rā́dhas-.Dat.Sg.N; asmā́n, ahám.Acc.Pl; sú, sú; jigyúṣaḥ, √ji.Acc.Pl.M.Prf.Act; kṛtam, √kṛ.2.Du.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) इन्द्रावरुणा हे इन्द्रावरुणौ वां युवामुभौ अहं हुवे आह्वयामि। किमर्थम्। चित्राय मणिमुक्तादिरूपेण विविधाय राधसे धनाय तत आहूतौ युवाम् अस्मान् अनुष्ठातॄन् सु जिग्युषः शत्रुविषये सुष्ठु जययुक्तान् कृतं कुरुतम्॥ इन्द्रावरुणा। सुपां सुलुक् इत्यादिना संबोधनस्य आकारः। देवताद्वन्द्वे च इति पूर्वपदस्य आनङ्। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। संहितायां छान्दसं ह्रस्वत्वम्। हुवे। ह्वयतेः लडुत्तमैकवचनम् इट्। शपः इत्यनुवृत्तौ बहुलं छन्दसि इति लुक्। ह्वः इत्यनुवृत्तौ बहुलं छन्दसि इति संप्रसारणं परपूर्वत्वम्। अचि श्नुधातु° (पा.सू.६.४.७७) इत्यादिना उवङ्। न च हुश्नुवोः° (पा.सू.६.४.८७) इत्यादिना यणादेशः। जुहोतेरेव हि प्रतिपदोक्तस्य तत्, न पुनरस्य लाक्षणिकत्वात्। इटः प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम्। पादादित्वात्। न निघातः। राधसे। असुन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। अस्मान्। शसि द्वितीयायां च (पा.सू.७.२.८७) इति आत्वम्। शसो न (पा.सू.७.१.२९) इति नत्वम्। जिग्युषः। जि जये। लिटः क्वसुश्च (पा.सू.३, २.१०७) इति क्वसुः। द्विर्भावः। सन्लिटोर्जेः (पा.सू.७.३.५७) इति द्वितीयस्य कुत्वम्। क्वसोः कित्त्वाद्गुणाभावः। क्रादिनियमात् प्राप्तस्य इटः वस्वेकाजाद्धसाम् इति नियमेन निवृत्तिः। द्वितीयाबहुवचनं शस्। भसंज्ञायां वसोः संप्रसारणम् इति संप्रसारणम्। परपूर्वत्वम्। एरनेकाचः इति यणादेशः। शासिवसिघसीनां च इति षत्वम्। प्रत्ययस्वरेण उकार उदात्तः। कृतम्। डुकृञ् करणे । लोण्मध्यमद्विवचनस्य लङ्वद्भावात् तमादेशः। शपः बहुलं छन्दसि इति लुक्। तिङ्ङतिङः इति निघातः॥
índrāvaruṇa nū́ nú vāṁ, síṣāsantīṣu dhīṣv ā́ asmábhyaṁ śárma yachatam I invoke or utilize Indra and Varuna (air and water) which quickly bestow happiness upon us, for the accomplishment of various works.
prá vām aśnotu suṣṭutír, índrāvaruṇa yā́ṁ huvé yā́m ṛdhā́the sadhástutim May this genuine praise of the properties of Indra and Varuna (air and water, fire and sun etc. as explained before) pervade which I perform. This conjoint praise they increase.
(Griffith:) O Indra-Varuna, to you may fair praise which I offer come, Joint eulogy which you dignify. prá, prá; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; aśnotu, √naś.3.Sg.Prs.Imp.Act; suṣṭutíḥ, suṣṭutí-.Nom.Sg.F; índrāvaruṇā =, índrāváruṇa-.Voc.Du.M; yā́m, yá-.Acc.Sg.F; huvé, √hū.1.Sg.Prs.Ind.Med; yā́m, yá-.Acc.Sg.F; ṛdhā́the, √ṛdh.2.Du.Aor.Sbjv.Med; sadhástutim, sadhástuti-.Acc.Sg.F.(सायणभाष्यम्) इन्द्रावरुणा हे इन्द्रावरुणौ याम् अस्मत्कर्तृकां शोभनस्तुतिं प्रति हुवे युवामुभौ आह्वयामि॥ किंच सधस्तुतिं युवयोरुभयोः साहित्येन क्रियमाणायाः स्तवक्रियायाः यां सुष्टुतिं प्रतिलभ्य ऋधाथे युवां वर्धाथे तादृशी सुष्टुतिः शोभनस्तुतिहेतुभूत ऋक्समूहः वामश्नोतु युवा व्याप्नोतु॥ अश्नोतु॥ अशू व्याप्तौ। लोटो व्यत्ययेन तिप्। स्वादिभ्यः श्नुः। सुष्टुतिः। न विन्धे अस्य सुष्टुतिम् (ऋ.सं.१.७.७) इत्यत्रोक्तम्। इन्द्रावरुणा हुवे। उक्ते। अत्र तु यद्वृत्तयोगान्न निघातः। ऋधाथे। ऋधु वृद्धौ। लट्। व्यत्ययेनात्मनेपदम्। मध्यमद्विवचने श्नोः बहुलं छन्दसि इति लुक्। प्रत्ययस्वरेण आकार उदात्तः। यच्छब्दयोगात् न निघातः। सधस्तुतिम्। सह स्तुतिर्यस्यां सुष्टुतौ सा सधस्तुतिः। अत्र सुष्टुतिरित्यन्यपदार्थे स्तुतिशब्दस्य स्तूयतेऽनयेति करणसाधनत्वेन ऋक्परत्वे अयं स्तुतिशब्दो भावसाधनतया स्तवनक्रियापरः। तस्मिन् भावसाधनत्वेन क्रियापरे अयं करणसाधनतया ऋक्पर इति समस्यमानपदार्थादन्यः। सहेत्यत्र हकारस्य व्यत्ययेन धकारः। सहशब्दः एवमादित्वादन्तोदात्तः। बहुव्रीहित्वेन पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
somā́naṁ sváraṇaṁ, kṛṇuhí brahmaṇas pate kakṣī́vantaṁ yá auśijáḥ O Lord of knowledge, make me who am the son of learned person ever dwelling in light, the performer of the Yajna (non-violent sacrifices) to the teacher of the real relation between a word and its meaning and an artist well-versed in various arts and crafts.
yó revā́n yó amīvahā́, vasuvít puṣṭivárdhanaḥ sá naḥ siṣaktu yás turáḥ May God Who is the Lord of infinite wealth of knowledge etc. who is the Destroyer of all diseases like ignorance and physical maladies, who increases the power of body and soul. Who knows all things. Who promptly gives happiness, endows us with the wealth of wisdom and of other kinds.
mā́ naḥ śáṁso áraruṣo, dhūrtíḥ práṇaṅ mártyasya rákṣā ṇo brahmaṇas pate O Lord of the Vedic Knowledge and the world, protect us from a miserly ignoble fellow, so that there may not be a wicked person among us. By Your grace, let not a mortal’s onslaught fall on us. Let not our praise be put to an end to or the calumnious censure of a malevolent person reach us.
sá ghā vīró ná riṣyati, yám índro bráhmaṇas pátiḥ sómo hinóti mártyam The heroic person whom God – the Lord of the world, air or sun and the Juice of Soma and other plants or creepers protect, never perishes.
(Griffith:) Never is the mortal hero harmed whom Indra, Brahmanaspati, And Soma graciously inspire. sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; gha, gha; vīráḥ, vīrá-.Nom.Sg.M; ná, ná; riṣyati, √riṣ.3.Sg.Prs.Ind.Act; yám, yá-.Acc.Sg.M; índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; bráhmaṇaḥ, bráhman-.Gen.Sg.N; pátiḥ, páti-.Nom.Sg.M; sómaḥ, sóma-.Nom.Sg.M; hinóti, √hi.3.Sg.Prs.Ind.Act; mártyam, mártya-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) इन्द्रः देवः यं मर्त्यं यक्ष्यमाणं हिनोति प्राप्नोति वर्धयति वा। तथा ब्रह्मणस्पतिः देवो हिनोति। तथा सोमः हिनोति। सः घ स एव यजमानः वीरः वीर्ययुक्तः सन् न रिष्यति न विनश्यति॥ घ। चादिरनुदात्तः। संहितायाम् ऋचि तुनुघमक्षुतङ्कुत्रोरुष्याणाम् इति दीर्घः। ब्रह्मणस्पतिः। उक्तम्। हिनोति। हि गतौ वृद्धौ च। स्वादिभ्यः श्नुः। तिपः पित्त्वात् श्नुप्रत्ययस्वर एव शिष्यते॥
tváṁ tám brahmaṇas pate, sóma índraś ca mártyam dákṣiṇā pātv áṁhasaḥ Those persons who keeping themselves away from sin, desire to increase their happiness, should meditate upon God and properly use air, the medicinal juice and noble virtues that lead to progress.
(Griffith:) Do, you, O Brahmanaspati, and Indra, Soma, Daksina, Preserve that mortal from distress. tvám, tvám.Nom.Sg; tám, sá- ~ tá-.Acc.Sg.M; brahmaṇaḥ, bráhman-.Gen.Sg.N; pate, páti-.Voc.Sg.M; sómaḥ, sóma-.Nom.Sg.M; índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; ca, ca; mártyam, mártya-.Acc.Sg.M; dákṣiṇā, dákṣiṇa-.Nom.Sg.F; pātu, √pā.3.Sg.Prs.Imp.Act; áṁhasaḥ, áṁhas-.Abl.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे ब्रह्मणस्पते त्वं तं मर्त्यम् अनुष्ठातारं मनुष्यम् अंहसः पापात् पाहीति शेषः। तथा सोमः पातु इन्द्रश्च पातु दक्षिणाख्या देवता च पातु॥ दक्षिणा। दक्ष वृद्धौ। द्रुदक्षिभ्यामिनन् (उ.सू.२.२०८)। नित्त्वादाद्युदात्तः। अंहसः। नब्विषयस्य इत्यादिनाद्युदात्तः॥
sádasas pátim ádbhutam, priyám índrasya kā́myam saním medhā́m ayāsiṣam May I attain pure wisdom by meditating upon the wondrous Lord of the world, the Lovely Friend of the soul, the giver of the fruit of good and bad actions and by associating myself with the learned President of the assembly.
yásmād ṛté ná sídhyati, yajñó vipaścítaś caná sá dhīnā́ṁ yógam invati God who is Omnipotent and Omniscient and without whom this world can never be accomplished, pervades and knows the association of intellects and actions.
(Griffith:) He without whom no ritual, even of the wise man, prospers; he Stirs up the series of thoughts. yásmāt, yá-.Abl.Sg.M/n; ṛté, ṛté; ná, ná; sídhyati, √sādh- ~ sidh.3.Sg.Prs.Ind.Act; yajñáḥ, yajñá-.Nom.Sg.M; vipaścítaḥ, vipaścít-.Gen.Sg; caná, caná; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; dhīnā́m, dhī́-.Gen.Pl.F; yógam, yóga-.Acc.Sg.M; invati, √i.3.Sg.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) यज्ञः अयमनुष्ठातव्यः विपश्चितश्चन विदुषोऽपि यजमानस्य यस्मात् सदसस्पतिदेवात् ऋते न सिध्यति सः अयं सदसस्पतिर्देवः धीनां मनोऽनुष्ठानविषयाणामस्मद्बुद्धीनामनुष्ठेयकर्मणां वा योगं संबन्धम् इन्वति व्याप्नोति। यजमानमनुगृह्य तदीयं यज्ञं निष्पादयतीत्यर्थः॥ यस्मात्। अन्यारात्° (पा.सू.२.३.२९) इत्यादिना ऋतेयोगात् पञ्चमी। सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते न गोश्वन्साववर्ण° इति प्रतिषेधः। सिध्यति। षिधु संराद्धौ । श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। यद्वृतान्नित्यम् इति निघातप्रतिषेधः। धीनाम्। सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। योगम्। युजिर् योगे। घञो जित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। इन्वति। इवि व्याप्तौ। शप्। इदितो नुम् धातोः इति नुम्। निघातः॥
ā́d ṛdhnoti havíṣkṛtim, prā́ñcaṁ kṛṇoty adhvarám hótrā devéṣu gachati Omniscient Lord performs this Yajna in the form of the universe, where external sacrifices are performed and which is attained by all, being visible. He makes all the articles of the sacrifice which are put in the fire-oblations. He promotes the course of this wonderful sacrifice (in the form of the world) and is attained by the persons possessing Divine (noble) virtues.
nárāśáṁsaṁ sudhṛ́ṣṭamam, ápaśyaṁ sapráthastamam divó ná sádmamakhasam As a man sees the light or the sun, so I (a wise devotee) see God who is to be glorified by all men, who is the Resolute upholder of the world and who is present with the vast heavens being all-pervading, in whom all this Universe (which is like a Yajna), dwells. You (ordinary persons) should also try to realize God in the same way.
práti tyáṁ cā́rum adhvaráṁ, gopīthā́ya prá hūyase marúdbhir agna ā́ gahi The fire in the form or electricity which comes with the winds, is invoked or used by the learned scientists to the fair Yajna (of various works of art) for the protection of the earth and senses etc.
(Griffith:) To this fair ritual to drink the milky draught you are invoked: O Agni, with the Maruts come. práti, práti; tyám, syá- ~ tyá-.Acc.Sg.M; cā́rum, cā́ru-.Acc.Sg.M; adhvarám, adhvará-.Acc.Sg.M; gopīthā́ya, gopīthá-.Dat.Sg.M; prá, prá; hūyase, √hū.2.Sg.Prs.Ind.Pass; marúdbhiḥ, marút-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) प्रति त्यम् इति नवर्चं द्वितीयं सूक्तम्। ऋषिच्छन्दसी पूर्ववत्। देवता त्वनुक्रम्यते – प्रति त्यमाग्निमारुतम् इति। कारीरीष्टौ प्रति त्यम् इत्येषा धाय्या। तथा च सूत्रितं – वर्षकामेष्टिः कारीरी तस्यां प्रति त्यं चारुमध्वरमीळे अग्निं स्ववसं नमोभिरिति धाय्ये (आश्व.श्रौ.२.१३) इति। त्यच्छब्दः सर्वनाम तच्छब्दपर्यायः। हे अग्ने यो यज्ञः चारुः अङ्गवैकल्यरहितः त्यं तथाविधं चारुमध्वरं प्रतिलभ्य गोपीथाय सोमपानाय प्र हूयसे प्रकर्षेण त्वं हूयसे तस्मात् अस्मिन्नध्वरे त्वं मरुद्भिः देवविशेषैः सह आ गहि आगच्छ। सेयमृक् यास्केनैवं व्याख्याता – तं प्रति चारुमध्वरं सोमपानाय प्रहूयसे सोऽग्ने मरुद्भिः सहागच्छ (निरु.१०.३६) इति॥ प्रति। निपात आद्युदात्तः। त्यम्। त्यदादीनामः (पा.सू.७.२.१०२)। प्रातिपदिकस्वरः। चारुम्। दॄसनिजनिचरि°। (उ.सू.१.३) इत्यादिना ञुण्। अत उपधायाः (पा.सू.७.२.११६) इति वृद्धिः। नित्त्वादाद्युदात्तः। गोपीथाय। निशीथगोपीथावगथाः (उ.सू.२.१६६) इति थक्प्रत्ययान्तो निपातितः। प्र। निपातस्वरः॥
nahí devó ná mártyo, mahás táva krátum paráḥ marúdbhir agna ā́ gahi Omniscient God, kindly come to us (be known to us) through deep contemplation and practice of Pranayama. Your glory is great. Neither an enlightened wise person nor an ordinary mortal can comprehend Your knowledge or action.
(Griffith:) No mortal man, no Deity exceeds your mental power, O Mighty one: O Agni, with the Maruts come: nahí, nahí; deváḥ, devá-.Nom.Sg.M; ná, ná; mártyaḥ, mártya-.Nom.Sg.M; maháḥ, máh-.Gen.Sg.M; táva, tvám.Gen.Sg; krátum, krátu-.Acc.Sg.M; parás, parás; marúdbhiḥ, marút-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने महः महतः तव संबन्धिनं क्रतुं कर्मविशेषमुल्लङ्घ्य परः नहि उत्कृष्टः देवः न भवति खलु। तथा मर्त्यः मनुष्यश्च परः न भवति। ये मनुष्यास्त्वदीयं क्रतुमनुतिष्ठन्ति ये च। देवास्त्वदीये क्रतौ इज्यन्ते ते एवोत्कृष्टा इत्यर्थः। मरुद्भिरित्यादि पूर्ववत्॥ नहि। एवमादीनामन्तः इत्यन्तोदात्तः। देवः। पचाद्यजन्तः चित्त्वादन्तोदात्तः। महः। महतस्तलोपश्छान्दसः। बृहन्महतोरुपसंख्यानम् (पा.सू.६.१.१७३.१) इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। तव। युष्मदस्मदोर्ङसि (पा.सू.६.१.२११) इत्याद्युदात्तत्वम्। क्रतुम्॥ कृञः कतुः। (उ.सू.१.७७)। प्रत्ययाद्युदात्तत्वम्। गहि। गम्लृ सृप्लृ गतौ । लोटः सेर्हिः। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। अनुदात्तोपदेश° (पा.सू.६.४.३७) इत्यादिना अनुनासिकलोपः। तस्य – असिद्धवदत्रा भात् (पा.सू.६.४.२२) इति असिद्धत्वात् अतो हेः इति लुक् न भवति। निघातः॥
yé mahó rájaso vidúr, víśve devā́so adrúhaḥ marúdbhir agna ā́ gahi The enlightened persons only, devoid of malignity who know the great worlds along with fire and airs, enjoy happiness.
(Griffith:) All Deities devoid of guile, who know the mighty region of mid-air: O Agni, with those Maruts come. yé, yá-.Nom.Pl.M; maháḥ, máh-.Gen.Sg.N; rájasaḥ, rájas-.Gen.Sg.N; vidúḥ, √vid.3.Pl.Prf.Ind.Act; víśve, víśva-.Nom.Pl.M; devā́saḥ, devá-.Nom.Pl.M; adrúhaḥ, adrúh-.Nom.Pl.M; marúdbhiḥ, marút-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने ये मरुतः महो रजसः महत उदकस्य वर्षणप्रकारं विदुः तैः मरुद्भिः इत्यन्वयः। कीदृशा मरुतः। विश्वे सर्वे सप्तविधगणोपेताः। सप्तगणा वै मरुतः (तै.सं.२.२.११.१) इति श्रुतेः। देवासः द्योतमानाः अद्रुहः द्रोहरहिता वर्षणेन सर्वभूतोपकारित्वात्। तथा च उपरिष्टादाम्नायते – उदीरयथा मरुतः समुद्रतो यूयं वृष्टिं वर्षयथा पुरीषिणः (ऋ.सं.५.५५.५) इति। शाखान्तरेऽपि मन्त्रान्तरस्य ब्राह्मणमेवमाम्नायते – मरुतां पृषतयः स्थेत्याह मरुतो वै वृष्ट्या ईशते (तै.ब्रा.३.३.९.४) इति। रजःशब्दो यास्केन बहुधा व्याख्यातः – रजो रजतेर्ज्योती रज उच्यत उदकं रज उच्यते लोका रजांस्युच्यन्तेऽसृगहनी रजसी उच्यते (निरु.४.१९) इति॥ रजसः। नब्विषयस्यानिसन्तस्य इत्याद्युदात्तः। विदुः। विद ज्ञाने। विदो लटो वा (पा.सू.३.४.८३) इति झेः उसादेशः। प्रत्ययस्वरः। यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः। विश्वे। विशेः क्वनन्तस्य नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। देवासः। आज्जसेरसुक्। देवशब्दः पचाद्यजन्तः। चित्त्वादन्तोदात्तः। अद्रुहः। संपदादित्वात् भावे क्विपि बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्यन्तोदात्तत्वम्। कर्तरि वा क्विप्। तत्पुरुषे हि अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं स्यात्। न च कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् (पा.सू.६.२.१३९), यतो नञ् न गतिर्न च कारक इति॥
yá ugrā́ arkám ānṛcúr, ánādhṛṣṭāsa ójasā marúdbhir agna ā́ gahi With the winds which are terrible and unsurpassed in strength and which manifest the sun – (the Agni fire or electricity) comes i.e. is helpful in the accomplishment of various works.
(Griffith:) The terrible, who sing their song, not to be overcome by might: O Agni, with those Maruts come. yé, yá-.Nom.Pl.M; ugrā́ḥ, ugrá-.Nom.Pl.M; arkám, arká-.Acc.Sg.M; ānṛcúḥ, √ṛc.3.Pl.Prf.Ind.Act; ánādhṛṣṭāsaḥ, ánādhṛṣṭa-.Nom.Pl.M; ójasā, ójas-.Ins.Sg.N; marúdbhiḥ, marút-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) ये मरुतः उग्राः तीव्राः सन्तः अर्कम् उदकम् आनृचुः अर्चितवन्तः वर्षणेन संपादितवन्त इत्यर्थः। तैः मरुद्भिः इत्यन्वयः। कीदृशा मरुतः। ओजसा बलेन अनाधृष्टासः अतिरस्कृताः सर्वेभ्योऽपि प्रबला इत्यर्थः। अर्कशब्दस्योदकवाचित्वं वाजसनेयिन आमनन्ति – आपो वा अर्कः (श.ब्रा.१०.६.५.२) इति। तन्निर्वचनं च त एवामनन्ति – सोऽर्चन्नचरत्तस्यार्चत आपोऽजायन्तार्चते वै मे कमभूदिति तदेवार्कस्यार्कत्वम् (श.ब्रा.१०, ६.५.१) इति। स जगत् सृष्ट्वा हिरण्यगर्भं उदकं स्रष्टुमुद्युक्तोऽर्चन् सत्यसंकल्पसहिमप्रख्यापनेन स्वात्मानं पूजयन्नचरत्। तथा पूजयतो हिरण्यगर्भस्य सकाशादुदकमुत्पन्नम्। तदानीमर्चतो मत्तः कमभूदित्यवोचत्। तेनोदकस्य अर्कनाम निष्पन्नमित्यर्थः॥ आनृचुः। अर्चतेः अपस्पृधेथाम् (पा.सू.६.१.३६) इत्यादिना निपातितः। प्रत्ययस्वरः। यद्वृत्तयोगात् न निघातः। अनाधृष्टासः। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ओजसा॥ उब्जेर्बलोपश्च(उ.सू.४.६३१) इति असुन्। नित्त्वादाद्युदात्तः॥
yé śubhrā́ ghorávarpasaḥ, sukṣatrā́so riśā́dasaḥ marúdbhir agna ā́ gahi Agni (fire) accomplishes works with the help of those Maruts (airs or winds) which are brilliant on account of their attributes, which are fierce in their form, devourers of diseases, rulers of the middle regions or mighty.
(Griffith:) Brilliant, and awful in their form, mighty, devourers of their foes’: O Agni, with those Maruts come. yé, yá-.Nom.Pl.M; śubhrā́ḥ, śubhrá-.Nom.Pl.M; ghorávarpasaḥ, ghorávarpas-.Nom.Pl.M; sukṣatrā́saḥ, sukṣatrá-.Nom.Pl.M; riśā́dasaḥ, riśā́das-.Nom.Pl.M; marúdbhiḥ, marút-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) ये मरुतः शुभ्रत्वादिगुणोपेताः तैः मरुद्भिः इत्यन्वयः। शुभ्राः शोभनाः घोरवर्पसः उग्ररूपधराः सुक्षत्रासः शोभनधनोपेताः रिशादसः हिंसकानां भक्षकाः। मघम् इत्यादिष्वष्टाविंशतिसंख्याकेषु धननामसु क्षत्रं भगः (नि.२.१०.९) इति पठितम्। शुभ्राः। स्फायितञ्चि°। इत्यादिना शुभेः औणादिको रक्प्रत्ययः। प्रत्ययस्वरः। घोरवर्पसः। घोरं वर्षो येषाम्। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। सुक्षत्रासः। बहुव्रीहौ : नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि (पा.सू.६, २.११९) इत्येव तु न भवति, क्षत्रशब्दस्यान्तोदात्तत्वात्। रिशन्ति हिंसन्तीति रिशाः। तान् अदन्तीति रिशादसः। सर्वधातुभ्योऽसुन्प्रत्ययः। नित्स्वरेण उत्तरपदमाद्युदात्तम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण स एव शिष्यते॥
yé nā́kasyā́dhi rocané, diví devā́sa ā́sate marúdbhir agna ā́ gahi The worlds like the earth and moon depend upon or are illuminated by the brilliant sun. The fire leads to much happiness with the help of the airs.
yá īṅkháyanti párvatān, tiráḥ samudrám arṇavám marúdbhir agna ā́ gahi Agni (fire in the form of electricity or lightning) comes with those winds which scatter the clouds and agitate the middle region or the sea (both waves).
(Griffith:) Who scatter clouds about the sky, away over the billowy sea: O Agni, with those Maruts come. yé, yá-.Nom.Pl.M; īṅkháyanti, √īṅkhay.3.Pl.Prs.Ind.Act; párvatān, párvata-.Acc.Pl.M; tirás, tirás; samudrám, samudrá-.Acc.Sg.M; arṇavám, arṇavá-.Acc.Sg.M; marúdbhiḥ, marút-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) ये मरुतः पर्वतान् मेघान् ईङ्खयन्ति चालयन्ति तथा अर्णवं उदकयुक्तं समुद्रं तिरः कुर्वन्तीति शेषः। निश्चलस्य जलस्य तरङ्गाद्युत्पत्तये चालनं तिरस्कारः। तैः मरुद्भिः इत्यन्वयः॥ ईङ्खयन्ति। उख उखि इत्यादौ ईखिर्गत्यर्थः। हेतुमति च (पा.सू.३.१.२६) इति णिच्। इदितो नुम् धातोः इति नुम्। णिजन्तधातोः चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वर एव शिष्यते। पर्वतान्। पूर्व पर्व मर्व पूरणे । औणादिकोऽतन्। प्रत्ययस्वरः॥
ā́ yé tanvánti raśmíbhis, tiráḥ samudrám ójasā marúdbhir agna ā́ gahi The fire comes with the subtle airs named Dhanan-jaya which with their force spread themselves in the middle region, agitate the ocean and with the rays of the sun, extend their scope.
(Griffith:) Who with their bright beams spread them forth over the ocean in their might O Agni, with those Maruts come. ā́, ā́; yé, yá-.Nom.Pl.M; tanvánti, √tan.3.Pl.Prs.Ind.Act; raśmíbhiḥ, raśmí-.Ins.Pl.M; tirás, tirás; samudrám, samudrá-.Acc.Sg.M; ójasā, ójas-.Ins.Sg.N; marúdbhiḥ, marút-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) ये मरुतः रश्मिभिः सूर्यकिरणैः सह आ तन्वन्ति आप्नुवन्ति आकाशमिति शेषः। किंच ओजसा स्वकीयबलेन समुदं तिरस्कुर्वन्ति तैः मरुद्भिः इत्यन्वयः॥ तन्वन्ति। तनु विस्तारे । लटो झोऽन्तः। तनादिकृञ्भ्य उः (पा.सू.३.१.७९)। सति शिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः इति तिङ एव आद्युदात्तत्वम्। समुद्रम्। उन्दी क्लेदने। स्फायितञ्चि° इति रक्। समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
abhí tvā pūrvápītaye, sṛjā́mi somyám mádhu marúdbhir agna ā́ gahi I prepare the sweet juice of various substances for great enjoyment of happiness and bliss with the gases by whose association, the fire accomplishes many works of arts.
(Griffith:) For you, to be yours early draught, I pour the Soma-mingled meath: O Agni, with the Maruts come. abhí, abhí; tvā, tvám.Acc.Sg; pūrvápītaye, pūrvápīti-.Dat.Sg.F; sṛjā́mi, √sṛj.1.Sg.Prs.Ind.Act; somyám, somyá-.Acc.Sg.N; mádhu, mádhu-.Acc.Sg.N; marúdbhiḥ, marút-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने पूर्वपीतये पूर्वकाले प्रवृत्ताय पानाय त्वां प्रति सोम्यं मधु सोमसंबन्धिनं मधुररसम् अभि सृजामि सर्वतः संपादयामि। अतस्त्वं मरुद्भिः सह अत्र आगच्छ॥ अभि। एवमादीनामन्तः इत्यन्तोदात्तत्वम्। त्वामौ द्वितीयायाः (पा.सू.८.१.२३) इति त्वादेशः सर्वानुदात्तः। पूर्वपीतये। पूर्वा चासौ पीतिश्च। पुंवत्कर्मधारय° (पा.सू.६.३.४२) इत्यादिना पुंवद्भावः। सृजामि। सृज विसर्गे। मिपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। विकरणस्वरः। सोम्यम्। सोममर्हति यः। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः। मधु। फलिपाटिनमि° (उ.सू.१.१८) इत्यादिना उप्रत्ययः। नित् इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम्। अन्यद्गतम्॥
ayáṁ devā́ya jánmane, stómo víprebhir āsayā ákāri ratnadhā́tamaḥ Whatever kind of praise or song (to God and enlightened persons) which gives charming happiness is made by wise men with their mouths for divine birth and enjoyment, becomes the giver of the same kind of delight and enjoyment (in the next life).
(Griffith:) For the Celestial Race this song of praise which gives wealth lavishly Was made by singers with their lips. ayám, ayám.Nom.Sg.M; devā́ya, devá-.Dat.Sg.N; jánmane, jánman-.Dat.Sg.N; stómaḥ, stóma-.Nom.Sg.M; víprebhiḥ, vípra-.Ins.Pl.M; āsayā́, āsayā́; ákāri, √kr̥.3.Sg.Aor.Ind.Pass; ratnadhā́tamaḥ, ratnadhā́tama-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत्। निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम्॥ ऋभवो हि मनुष्याः सन्तस्तपसा देवत्वं प्राप्ताः। ते चात्र सूक्ते देवताः। तत्संघो जायमानवाचिना जन्मशब्देन एकवचनान्तेन अत्र निर्दिश्यते। जन्मने जायमानाय ऋभुसंघरूपाय देवाय तत्प्रीत्यर्थम् अयं स्तोमः स्तोत्रविशेषः विप्रेभिः मेधाविभिः ऋत्विग्भिः आसया स्वकीयेनास्येन अकारि निष्पादितः। कीदृशः स्तोमः। रत्नधातमः अतिशयेन रमणीयमणिमुक्तादिधनप्रदः। स्तोत्रेण तुष्टा ऋभवो धनं प्रयच्छन्तीत्यर्थः॥ आसया। आस्यशब्दात् तृतीयैकवचनस्य – सुपां सुलुक्। इत्यादिना याजादेशः। व्यत्ययेन प्रकृतियकारस्य लोपः। चितः इत्यन्तोदात्तः। रत्नधातमः। रत्नानि दधातीति रत्नधाः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
yá índrāya vacoyújā, tatakṣúr mánasā hárī śámībhir yajñám āśata Those wise persons who with their scientific knowledge and with their words, make subtle the attributes of movement and maintenance and for the attainment of prosperity, perform various Yajnas in the form of industrious works, enjoy happiness and prosper.
(Griffith:) They who for Indra, with their mind, formed horses harnessed by a word, Attained by works to ritual. yé, yá-.Nom.Pl.M; índrāya, índra-.Dat.Sg.M; vacoyújā, vacoyúj-.Acc.Du.M; tatakṣúḥ, √takṣ.3.Pl.Prf.Ind.Act; mánasā, mánas-.Ins.Sg.N; hárī, hári-.Nom/voc/acc.Du.M; śámībhiḥ, śámī-.Ins.Pl.F; yajñám, yajñá-.Acc.Sg.M; āśata, √naś.3.Pl.Aor.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) ये ऋभवः इन्द्राय इन्द्रप्रीत्यर्थं वचोयुजा ताडनादिकं विना वाङ्मात्रेण रथे युज्यमानौ सुशिक्षितौ हरी एतन्नामकावश्वौ मनसा ततक्षुः संपादितवन्तः। ऋभूणां सत्यसंकल्पत्वात् तत्संकल्पमात्रेण इन्द्रस्याश्वौ संपन्नावित्यर्थः। ते ऋभवः शमीभिः ग्रहचमसादिनिष्पादनरूपैः कर्मभिः यज्ञम् अस्मदीयम् आशत व्याप्तवन्तः। अपः अप्नः इत्यादिषु षड्विंशतिसंख्याकेषु कर्मनामसु – शमी शिमी (नि.२.१.२३) इति पठितम्। वचोयुजा। वचसा युञ्जाते। सत्सूद्विष° इत्यादिना क्विप्। सुपां सुलुक् इत्यादिना विभक्तेः आकारः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः। ततक्षुः। तक्षू त्वक्षू तनूकरणे। लिटि झेः उसादेशः। पादादित्वादनिघातः। शमीभिः। शमयन्ति पापानीति शम्यः कर्माणि॥ औणादिकः इन्। कृदिकारादक्तिनः (पा.सू.४.१.४५ ग.) इति ङीष्। वृषादित्वादाद्युदात्तः। आशत। अशू व्याप्तौ । लङि झस्य अदादेशः। स्वादिभ्यः श्नुः। तस्य बहुलं छन्दसि इति लुक्। आडागमः। तिङ्ङतिङः इति निघातः॥
tákṣan nā́satyābhyām, párijmānaṁ sukháṁ rátham tákṣan dhenúṁ sabardúghām Those wise artists who construct from the proper combination of fire and water a delightful or comfortable car moving everywhere in the form of air-craft etc. with proper place to sit on, develop noble speech which fills up all scientific knowledge.
(Griffith:) They for the two Nasatyas wrought a light chariot moving every way: They formed a nectar-yielding cow. tákṣan, √takṣ.3.Pl.Aor.Inj.Act; nā́satyābhyām, nā́satya-.Dat.Du.M; párijmānam, párijman-.Acc.Sg.M; sukhám, sukhá-.Acc.Sg.M; rátham, rátha-.Acc.Sg.M; tákṣan, √takṣ.3.Pl.Aor.Inj.Act; dhenúm, dhenú-.Acc.Sg.F; sabardúghām, sabardúgha-.Acc.Sg.F.(सायणभाष्यम्) नासत्याभ्याम् अश्विदेवप्रीत्यर्थं रथं तक्षन् ऋभवो देवाः कंचिद्रथमतक्षन् तक्षणेन संपादितवन्तः। कीदृशम्। परिज्मानं परितो गन्तारं सुखं उपर्युपवेशने सुखकरम्। किंच ”धेनुx कांचिद्गां तक्षन्। धातूनामनेकार्थत्वात् तक्षतिरत्र संपादनवाची। कीदृशीं धेनुम्। सबर्दुघां सबरः क्षीरस्य दोग्ध्रीम्॥ तक्षन्। बहुलं छन्दसि° (पा.सू.६.४.७५) इति अडभावः। नासत्याभ्याम्। न विद्यते सत्यं ययोस्तौ असत्यौ। न असत्यौ नासत्यौ। नभ्राण्नपात् (पा.सू.६.३.७५) इत्यादिना नलोपाभावः। परिज्मानम्। अजेः परिपूर्वस्य श्वन्नुक्षन् (उ.सू.१.१५७) इत्यादिना मन्प्रत्यये अकारलोपः आद्युदात्तत्वं च निपातनात्। सबर्दुघाम्। सबः पयः दोग्धीति सबर्दुघा। दुहः कब्धश्च (पा.सू.३.२.७०) इति कप्। सबर् इति रेफान्तं प्रातिपदिकं क्षीरवाची इति संप्रदायविदः। कपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। धातुस्वर एव शिष्यते। समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः॥
yúvānā pitárā púnaḥ, satyámantrā ṛjūyávaḥ ṛbhávo viṣṭy àkrata Ribhus (wise scientists and artisans) who are endowed with rectitude (or are honest), whose ideas are perfectly true, apply the fire and water which protect body and soul and which have the property of uniting and dissecting, for the accomplishment of works again and again.
sáṁ vo mádāso agmata-, -índreṇa ca marútvatā ādityébhiś ca rā́jabhiḥ O wise men! When you obtain the delight or bliss of knowledge with the study of electricity associated with the winds and with the bright rays of the sun, you become prosperous thereby.
(Griffith:) Together came your gladdening drops with Indra by the Maruts girt, With the Adityas, with the Kings. sám, sám; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; mádāsaḥ, máda-.Nom.Pl.M; agmata, √gam.3.Pl.Aor.Ind.Act; índreṇa, índra-.Ins.Sg.M; ca, ca; marútvatā, marútvant-.Ins.Sg.M; ādityébhiḥ, ādityá-.Ins.Pl.M; ca, ca; rā́jabhiḥ, rā́jan-.Ins.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे ऋभवः वः युष्माकं संबन्धिनः मदासः मदहेतवः सोमाः इन्द्रेण च आदित्येभिः आदित्यैः च सम् अग्मत संगताः। ऋभूणामिन्द्रादित्यैः सह सोमपानं तृतीयसवनेऽस्ति। अत एव आवाहननिगदः आश्वलायनेनैवं पठितः – इन्द्रमादित्यवन्तमृभुमन्तं विभुमन्तं वाजवन्तं बृहस्पतिवन्तं विश्वदेव्यावन्तमावह (आश्व.श्रौ.५.३) इति। कीदृशेनेन्द्रेण मरुत्वता मरुद्भिर्युक्तेन। अत एव मन्त्रान्तरमेवमाम्नायते – मरुद्भिरिन्द्र सख्यं ते अस्तु (ऋ.सं.८.९६.७) इति। कीदृशैरादित्येभिः। राजभिः दीप्यमानैः॥ मदासः। माद्यति एभिरिति मदाः सोमाः। मदोऽनुपसर्गे (पा.सू.३.३.६७) इत्यप्। तस्य पित्त्वादनुदात्तत्वम्। धातुस्वर एव शिष्यते। आजसेरसुक् इति जसः असुगागमः। अग्मत। गमेः संपूर्वात् लुङ्। समो गम्यृच्छि° (पा.सू.१.३.२९) इत्यादिना आत्मनेपदम्। झस्य अदादेशः। मन्त्रे घस इत्यादिना। च्लेर्लुक्। गमहन (पा.सू.६.४.९८) इत्यादिना उपधालोपः। व्यवहिताश्च इति समो व्यवहितप्रयोगः। निघातः। मरुत्वता। मरुतोऽस्य सन्तीति मरुत्वान्। तसौ मत्त्वर्थे (पा.सू.१.४.१९) इति भसंज्ञया पदसंज्ञाया बाधितत्वात् जश्त्वाभावः। झयः (पा.सू.८.२.१०) इति मतुपो वत्वम्। आदित्येभिः। बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.१.१०) इति भिस ऐसादेशाभावे बहुवचने झल्येत् इति एत्वम्। राजभिः। राजन्शब्दस्य कनिनन्तत्वेन नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
utá tyáṁ camasáṁ návaṁ, tváṣṭur devásya níṣkṛtam ákarta catúraḥ púnaḥ When learned persons see with their own eyes the pleasing and new accomplished work of an artist scholar which confers happiness on all, they make it again fourfold by accomplishing works of art made with the earth, water, fire and air.
té no rátnāni dhattana, trír ā́ sā́ptāni sunvaté ékam-ekaṁ suśastíbhiḥ May those wise men who with their admirable actions enjoy happiness in body, speech and mind by discharging the duties of Brahma-charis, householders, hermits (Vana-prasthas) and Sanyasis (renunciates) along with the respect shown to the enlightened, association, and charity doing them one by one, vouchsafe us gems in the form of wisdom and gold etc.
ádhārayanta váhnayaḥ-, -ábhajanta sukṛtyáyā bhāgáṁ devéṣu yajñíyam Those wise men who are performers of noble deeds, by their pious and holy acts, dwelling among the enlightened persons perform all sacrificial functions and thus enjoy abiding joy and bliss.
ihéndrāgnī́ úpa hvaye, táyor ít stómam uśmasi tā́ sómaṁ somapā́tamā I invoke or accept Indra (air) and Agni (fire) which are protectors of the produced substances. We desire the praise of their properties.
(Griffith:) Indra and Agni I invoke fain are we for their song of praise: Chief Soma-drinkers are they both. ihá, ihá; indrāgnī́, indrāgní-.Acc.Du.M; úpa, úpa; hvaye, √hvā.1.Sg.Prs.Ind.Med; táyoḥ, sá- ~ tá-.Gen.Du.M; ít, ít; stómam, stóma-.Acc.Sg.M; uśmasi, √vaś.1.Pl.Prs.Ind.Act; tā́, sá- ~ tá-.Nom.Du.M; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; somapā́tamā, somapā́tama-.Nom.Du.M.(सायणभाष्यम्) इहेन्द्राग्नी इत्यादिकं षडृचं चतुर्थं सूक्तम्। तस्य ऋषिच्छन्दसी पूर्ववत्। देवता त्वनुक्रम्यते – इह षळैन्द्राग्नम् इति। विनियोगस्तु – अग्निष्टोने अच्छावाकशस्त्रे इहेन्द्राग्नी उप ह्वये इति सूक्तम्। स्तोत्रमग्रे शस्त्रात् इति खण्डे इहेन्द्राग्नी उपेयं वामस्य मन्मन इति नव (आश्व.श्रौ.५.१०) इति सूत्रितत्वात्। तथा अभिप्लवषडहे प्रातःसवने अच्छावाकशस्त्रे स्तोमातिशंसनार्थमेतदेव सूक्तम्। तथा च सूत्रितम् अभिप्लवपृष्ठ्याहानि इत्युपक्रम्य – इहेन्द्राग्नी इन्द्राग्नी आ गतम् (आश्व.श्रौ.७.५) इति॥ इह अस्मिन्कर्मणि इन्द्राग्नी देवौ उप ह्वये आह्वयामि तयोरित् इन्द्राग्न्योरेव स्तोमं स्तोत्रं उश्मसि कामयामहे। सोमपातमा अतिशयेन सोमं पातुं क्षमौ तौ द्वौ देवौ सोमं पिबताम् इति शेषः॥ इन्द्राग्नी। अत्र देवताद्वन्द्वेऽपि पूर्वपदस्य आनङ् न भवति। तत्र हि द्वन्द्वे इत्यनुवृत्तौ पुनर्द्वन्द्वग्रहणात् लोकप्रसिद्धसाहचर्याणामेव द्वन्द्वे आनङ् इत्युक्तम् (का.६.३.२६)। तस्मात् अत्र अवग्रहे ह्रस्व इन्द्रशब्दः। समासस्य इत्यन्तोदात्तत्वम्। देवताद्वन्द्वे च (पा.सू.६.२.१४१) इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वं तु न भवति। अग्निशब्दस्यानुदात्तादित्वेन नोत्तरपदेऽनुदात्तादौ (पा.सू.६.२.१४२) इति प्रतिषेधात्। उश्मसि। वश कान्तौ। लटो मस्। इदन्तो मसि (पा.सू.७.१.४६) इति इकारोपजनः। अदादित्वात् शपो लुक्। मसेर्ङित्त्वात् ग्रहिज्या° इत्यादिना संप्रसारणम्। ता सोमपातमा। उभयत्र सुपां सुलक्° इति आकारः॥
tā́ yajñéṣu prá śaṁsata-, -indrāgnī́ śumbhatā naraḥ tā́ gāyatréṣu gāyata O leaders, praise well Indra and Agni (air and fire) in all the Yajnas consisting of study and teaching or arts and crafts etc. Illuminate them or utilize them properly in the manufacture of various conveyances, cars and such other useful works. Sing their praise through the Vedic hymns consisting of Gayatri and other meters and chant them in Shadja and other tunes.
(Griffith:) Praise you, O men, and glorify Indra-Agni in the holy rites: Sing praise to them in sacred songs. tā́, sá- ~ tá-.Acc.Du.M; yajñéṣu, yajñá-.Loc.Pl.M; prá, prá; śaṁsata, √śaṁs.2.Pl.Prs.Imp.Act; indrāgnī́, indrāgní-.Nom/acc.Du.M; śumbhata, √śubh.2.Pl.Prs.Imp.Act; naraḥ, nár-.Voc.Pl.M; tā́, sá- ~ tá-.Acc.Du.M; gāyatréṣu, gāyatrá-.Loc.Pl.M/n; gāyata, √gā(y).2.Pl.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे नरः मनुष्याः ऋत्विजः ता पूर्वोक्तौ तौ इन्द्राग्नी यज्ञेषु अनुष्ठीयमानकर्मसु प्र शंसत शस्त्रैः। तथा शुम्भत नानाविधैरलंकारैः शोभितौ कुरुत। तथा ता पूर्वोक्तौ ताविन्द्राग्नी गायत्रेषु गायत्रीच्छन्दस्केषु मन्त्रेषु सामरूपेण गायत॥ ता। सुपां सुलुक्° इति आकारः। शुम्भत। अस्य संहितायाम् अन्येषामपि दृश्यते (पा.सू.६.३.१३७) इति दीर्घः॥
tā́ mitrásya práśastaye-, indrāgnī́ tā́ havāmahe somapā́ sómapītaye As learned men invoke Indra and Agni (air and fire) for the benefit and admirable delight of the friend and benefactor of all, so we also do. As they invoke the protectors of all articles for the protection of various objects, so we also do, following into their footsteps.
(Griffith:) Indra and Agni we invite, the Soma-drinkers, for the fame Of Mitra, to the Soma-draught. tā́, sá- ~ tá-.Nom.Du.M; mitrásya, mitrá-.Gen.Sg.M; práśastaye, práśasti-.Dat.Sg.F; indrāgnī́, indrāgní-.Nom/acc.Du.M; tā́, sá- ~ tá-.Acc.Du.M; havāmahe, √hū.1.Pl.Prs.Ind.Med; somapā́, somapā́-.Nom.Du.M; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) मित्रस्य स्नेहविषयस्य मम अनुष्ठातुः प्रशस्तये ता पूर्वोक्तौ देवौ संपद्येताम् इति शेषः। यद्वा। मित्रस्य मम संबन्धिनौ ताविन्द्राग्नी प्रशस्तये प्रशंसितुमिच्छामः इति शेषः। सोमपा सोमपानक्षमौ ता पूर्वोक्तौ इन्द्राग्नी सोमपीतये सोमपानार्थं हवामहे आह्वयामः॥ प्रशस्तये। तुमर्थाच्या भाववचनात् (पा.सू.२.३.१५) इति चतुर्थी। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वं बाधित्वा – तादौ च निति कृत्यतौ (पा.सू.६.२.५०) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। सोमपीतये। सोमस्य पीतिर्यस्मिन्कर्मणि तस्मै। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। सोमस्य पीतिः इति तत्पुरुषे वा दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
ugrā́ sántā havāmahe-, úpedáṁ sávanaṁ sutám indrāgnī́ éhá gachatām We invoke and instruct about Indra and Agni (air and fire) which are strong and mighty and which help to perform all transactions where many articles are accomplished in this act, consisting of various arts and industries.
(Griffith:) Strong Deities, we bid them come to this libation that stands ready here: Indra and Agni, come to us. ugrā́, ugrá-.Acc.Du.M; sántā, √as.Acc.Du.M.Prs.Act; havāmahe, √hū.1.Pl.Prs.Ind.Med; úpa, úpa; idám, ayám.Nom/acc.Sg.N; sávanam, sávana-.Nom/acc.Sg.N; sutám, √su.Nom/acc.Sg.N; indrāgnī́, indrāgní-.Nom.Du.M; ā́, ā́; ihá, ihá; gachatām, √gam.3.Du.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) सुतम् अभिषवोपेतम् इदम् अनुष्ठीयमानं सवनं प्रातःसवनादिरूपं कर्म उप सामीप्येन प्राप्तुम् उग्रा सन्ता वैरिवधादिषु क्रूरौ सन्तौ देवौ हवामहे आह्वयामः। इन्द्राग्नी देवौ इह कर्मणि आ गच्छताम्॥ सन्ता। अस्तेः शतरि श्नसोरल्लोपः। सवनं सुतम् इति द्वयं – सेमं नः स्तोममा गहि (ऋ.सं.१.१६, ५) इत्यत्रोक्तम्॥
tā́ mahā́ntā sádaspátī, índrāgnī rákṣa ubjatam áprajāḥ santv atríṇaḥ Why should not all men properly utilize Indra and agni (air and fire) which when used methodically or scientifically are mighty, protectors of various articles possessing many qualities and destroyers of wicked dealings. By their use, let wicked foes who are devourers of men be destitute of progeny.
téna satyéna jāgṛtam, ádhi pracetúne padé índrāgnī śárma yachatam May Indra and Agni (Prana – vital energy and electricity) which are well-known on account of the group of true attributes in that desirable state which fills us with joy and bliss, bestow happiness upon us.
(Griffith:) Watch you, through this your truthfulness, there in the place of spacious view Indra and Agni, send us bliss. téna, sá- ~ tá-.Ins.Sg.M/n; satyéna, satyá-.Ins.Sg.M/n; jāgṛtam, √gṛ.2.Du.Prf.Imp.Act; ádhi, ádhi; pracetúne, pracetúna-.Loc.Sg.N; padé, padá-.Loc.Sg.N; índrāgnī, indrāgní-.Voc.Du.M; śárma, śárman-.Acc.Sg.N; yachatam, √yam.2.Du.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्राग्नी सत्येन अवश्यफलप्रदानादवितथेन तेन अस्माभिरनुष्ठितेन कर्मणा प्रचेतुने प्रकर्षेण फलभोगज्ञापके पदे स्वर्गलोकादिस्थाने अधि जागृतं आधिक्येन सावधानौ भवतम्। ततः अस्मभ्यं शर्म यच्छतं सुखं गृहं वा दत्तम्। गयः कृदरः इत्यादिषु द्वाविंशतिसंख्याकेषु गृहनामसु शर्म वर्म (नि.३.४.२१) इत्युक्तम्॥ जागृतम्। जागृ निद्राक्षये। अदिप्रभृतिभ्यः शपः इति शपो लुक्। तिङ्ङतिङः इति निघातः। प्रचेतुने। चिती संज्ञाने इत्यस्मात् ण्यन्तात् बाहुलकादौणादिक उनप्रत्ययः। समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। इन्द्राग्नी। इहेन्द्राग्नी इत्यत्रोक्तम्। आमन्त्रितत्वदाद्युदात्तत्वमत्र विशेषः। शृणाति हिनस्ति दुःखमिति शर्म। शॄ हिंसायाम् । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति मनिन्। यच्छतम्। इषुगमियमां छः (पा.सू.७.३.७७) इति छः॥
prātaryújā ví bodhaya-, -aśvínāv éhá gachatām asyá sómasya pītáye O learned person please enlighten us about the earth and fire which are united and attained together in this artistic dealing for the attainment or all happiness.
yā́ suráthā rathī́tamā-, -ubhā́ devā́ divispṛ́śā aśvínā tā́ havāmahe We invoke or make proper use of the Ashvins (earth and water) which are both divine and make the conveyances touch the sky, the best of charioteers, bright or beneficial.
(Griffith:) We call the Asvins Twain, the Deities borne in a noble chariot, the best Of charioteers, who reach the heavens. yā́, yá-.Nom.Du.M; suráthā, surátha-.Nom.Du.M; rathī́tamā, rathī́tama-.Nom.Du.M; ubhā́, ubhá-.Nom.Du.M; devā́, devá-.Nom.Du.M; divispṛ́śā, divispṛ́ś-.Nom.Du.M; aśvínā, aśvín-.Acc.Du.M; tā́, sá- ~ tá-.Acc.Du.M; havāmahe, √hū.1.Pl.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) या उभा अश्विना देवा यावुभावश्विनौ देवौ सुरथा शोभनरथयुक्तौ रथीतमा रथिनां मध्ये अतिशयेन रथिनौ दिविस्पृशा द्युलोकनिवासिनौ ता हवामहे तादृशावश्विनावाह्वयामहे॥ या इत्यादिष्वष्टसु पदेषु सुपां सुलुक् इति द्विवचनस्य आकारः। सुरथा। शोभनो रथो ययोस्तौ सुरथौ। समासान्तोदात्तत्वापवादं बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरं बाधित्वा नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वे प्राप्ते आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। रथीतमा। अन्येषामपि दृश्यते (पा.सू.६.३.१३७) इति संहितायाम् इकारस्य दीर्घत्वम्। दिविस्पृशा। दिवि स्पृशतः इति दिविस्पृशौ। क्विप् च इति क्विप्। तत्पुरुषे कृति बहुलम् (पा.सू.६.३.१४) इति अलुक्। गतिकारकोपपदात्कृत् इति कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
yā́ vāṁ káśā mádhumatī-, áśvinā sūnṛ́tāvatī táyā yajñám mimikṣatam O preachers and the people, O teachers and the taught, with your speech which is full of honey (sweetness), admirable intellect, truth and pleasantness, always desire to sprinkle the Yajna in the form of good training and preaching.
nahí vām ásti dūraké, yátrā ráthena gáchathaḥ áśvinā somíno gṛhám O manufactures and drivers of the cars, when with the air-craft or other cars by the combination of fire and water, you go to the house of a man possessing praise worthy articles, there is nothing far away from you.
(Griffith:) As you go thither in your chariot, not far, O Asvins, is the home Of him who offers Soma juice. nahí, nahí; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; ásti, √as.3.Sg.Prs.Ind.Act; dūraké, dūraká-.Loc.Sg.N; yátra, yátra; ráthena, rátha-.Ins.Sg.M; gáchathaḥ, √gam.2.Du.Prs.Ind.Act; áśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; somínaḥ, somín-.Gen.Sg.M; gṛhám, gṛhá-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) अश्विना हे अश्विनौ देवौ युवां सोमिनः सोमवतो यजमानस्य गृहं प्रति रथेन गच्छथः स मार्गो वां युवयोः दूरके दूरदेशे नहि अस्ति न वर्तते खलु। यद्वा। यत्र गृहे गच्छथः तच्च गृहं दूरे न भवति॥ नहि। एवमादीनामन्तः इत्यन्तोदात्तः। अस्ति। चादिलोपे विभाषा इति निघाताभावः। अत्र हि गृहं दूरे च नास्ति युवां च रथेन गच्छथः इति समुच्चयश्चार्थो गम्यते, चशब्दो न प्रयुज्यते इति चलोपे प्रथमा तिङ्विभक्तिरस्तीति। यत्र। निपातस्य च इति संहितायां दीर्घत्वम्। गच्छथः। इयं यद्यपि न प्रथमा तथापि यत्र इति यद्वृत्तयोगात् न निघातः॥
híraṇyapāṇim ūtáye, savitā́ram úpa hvaye sá céttā devátā padám For the sake of protection and love, I invoke God, the Creator of the world by Whose Grace a man gets gold and other gems. He is Omniscient and the most Admirable. It is He who pervades this Universe.
apā́ṁ nápātam ávase, savitā́ram úpa stuhi tásya vratā́ny uśmasi O learned man, as I glorify God the Giver of all wealth, the creator of the sky and other worlds, Imperishable, for my protection and knowledge etc. so you should also praise Him. As we desire to attain God's attributes of Truth, justice and kindness etc. and perform the works ordained by Him in the Vedas, so you should also do.
(Griffith:) That he may send us relief, praise the Waters’ Offspring Savitar: Fain are we for his holy ways. apā́m, áp-.Gen.Pl.F; nápātam, nápat-.Acc.Sg.M; ávase, ávas-.Dat.Sg.N; savitā́ram, savitár-.Acc.Sg.M; úpa, úpa; stuhi, √stu.2.Sg.Prs.Imp.Act; tásya, sá- ~ tá-.Gen.Sg.M/n; vratā́ni, vratá-.Nom/acc.Pl.N; uśmasi, √vaś.1.Pl.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) अत्र होता सामगमृत्विजम् अन्यं वा शस्त्रिणं ब्रूते। अवसे अस्मान् रक्षतुं सवितारम् उप स्तुहि। तस्य सवितुः संबन्धीनि व्रतानि कर्माणि सोमयागादिरूपाणि उश्मसि कामयामहे। कीदृशं सवितारम्। अपां नपातं जलस्य न पालकम्। संतापेन शोषकमित्यर्थः॥ अपाम्। उडिदम् इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम्। नपातम्। पा रक्षणे । अस्य शत्रन्तः पाच्छब्दः। तस्य नञा समासे नभ्राण्नपात् इत्यादिना नलोपप्रतिषेध इति वृत्तिकारः। अग्निर्ह्यपो न पाति तच्छोषकत्वात्। तर्हि कथम् अपाम् इति षष्ठी न लोकाव्ययनिष्ठाखलर्थ (पा.सू.२.३.६९) इति कर्मणि षष्ठ्याः प्रतिषेधात् इति चेत्, तर्ह्येषा शेषलक्षणास्तु। अग्न्यादित्यौ अपां कारणतया संबन्धिनौ अग्नेरापः (तै.आ.८.२) इति श्रुतेः। आदित्याज्जायते वृष्टिः (मनु.३.७६) इति स्मृतेश्च। अस्मिन्पक्षे उगिदचाम् इति नुमभावोऽपि निपातनादेवेति मन्तव्यम्। पातेः क्विबन्तस्य तुग्वा निपातनात् द्रष्टव्यः। अथवा न पातयति इति नपात्। पत्लृ गतौ इति धातोर्यन्तात्क्विप्। अग्न्यादित्यौ ह्यपां न प्रापकौ प्रत्युत तच्छोषकौ। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अवसे। तुमर्थे सेसेन् इत्यादिना असेन्। नित्त्वादाद्युदात्तः। उश्मसि। वश कान्तौ। अदिप्रभृतिभ्यः° इति शपो लुक्। इदन्तो मसि इति इकारोपजनः॥
vibhaktā́raṁ havāmahe, vásoś citrásya rā́dhasaḥ savitā́raṁ nṛcákṣasam O men, as we accept God who is the just distributor of the fruits of actions of the souls and whose Light of knowledge is in all human beings as their inner most spirit and Who is the Generator of all wonderful objects and wealth in the form of wisdom, gold and righteous vast kingdom so you should also accept Him as such.
sákhāya ā́ ní ṣīdata, savitā́ stómyo nú naḥ dā́tā rā́dhāṁsi śumbhati O men! come hither and take your seats as friends. Glorify or praise God who is the Lord of all wealth. He is to be praised by us, as He is the Giver of good gifts, He makes us beautiful or charming on account of His wonderful merits.
ágne pátnīr ihā́ vaha, devā́nām uśatī́r úpa tváṣṭāraṁ sómapītaye The Agni which brings home to us the manifesting protective powers of the earth and other useful things possessing divine attributes for the proper use of all objects, the sun and the artist, should be scientifically and methodically utilized.
(Griffith:) O Agni, here bring to us the willing Spouses of the Deities, And Tvastar, to the Soma draught. ágne, agní-.Voc.Sg.M; pátnīḥ, pátnī-.Acc.Pl.F; ihá, ihá; ā́, ā́; vaha, √vah.2.Sg.Prs.Imp.Act; devā́nām, devá-.Gen.Pl.M; uśatī́ḥ, √vaś.Acc.Pl.F.Prs.Act; úpa, úpa; tváṣṭāram, tváṣṭar-.Acc.Sg.M; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) अग्निष्टोमे प्रातःसवने अग्ने पत्नीरिहा वह इति नेष्टुः प्रस्थितयाज्या। प्रशास्ता ब्राह्मणाच्छंसी इति खण्डे सूत्रितम् – अग्ने पत्नीरिहा वहोक्षान्नाय वशान्नाय (आश्व.श्रौ.५.५) इति॥ हे अग्ने उशतीः कामयमानाः देवानां पत्नीः इन्द्राण्याद्याः इह देवयजनदेशे आ वह। तथा त्वष्टारं देवं सोमपीतये सोमपानार्थम् उप समीपे आ वह॥ पत्नीः। डत्यन्तः पतिशब्द आद्युदात्तः। पत्युर्नो यज्ञसंयोगे (पा.सू.४.१.३३) इति ङीप् ; तत्संनियोगेन नकारश्च। डीपः पित्त्वात् डतिस्वर एव। उशतीः। वश कान्तौ। लटः शतृ। अदिप्रभृतिभ्यः शपः इति शपो लुक्। शतुर्ङित्वात् ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम्। उगितश्च इति ङीप्। शतुरनुमः० इति ङीप् उदात्तः॥
ā́ gnā́ agna ihā́vase, hótrāṁ yaviṣṭha bhā́ratīm várūtrīṁ dhiṣáṇāṁ vaha O scientist, expert in mixing and analyzing various articles, obtain and make proper use of the earth, the oblations put in the fire, the sunshine, day and night and the enlightened and effective speech for the protection of all in the activities of arts, crafts and industries.
(Griffith:) Most youthful Agni, here bring their Spouses, Hotra, Bharati, Varutri, Dhisana, for aid. ā́, ā́; gnā́ḥ, gnā́-.Acc.Pl.F; agne, agní-.Voc.Sg.M; ihá, ihá; ávase, ávas-.Dat.Sg.N; hótrām, hótrā-.Acc.Sg.F; yaviṣṭha, yáviṣṭha-.Voc.Sg.M; bhā́ratīm, bhā́ratī-.Acc.Sg.F; várūtrīm, várūtrī-.Acc.Sg.F; dhiṣáṇām, dhiṣáṇā-.Acc.Sg.F; vaha, √vah.2.Sg.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने अवसे अस्मानवितुं ग्नाः देवपत्नीः इह आ वह। तथा हे यविष्ठ युवतमाग्ने होत्रां होमनिष्पादकाग्निपत्नीं भारतीं भरतनामकस्य आदित्यस्य पत्नीं वरूत्रीं वरणीयां धिषणां वाग्देवीं च आ वह। वाग्वै धिषणा इति वाजसनेयकम्। भरत आदित्यः (निरु.८.१३) इति यास्केन उक्तत्वात् तस्य पत्नी भारती इत्युच्यते॥ गम्यन्त इति ग्नाः। गम्लृ सृप्लृ गतौ। औणादिको ड्नप्रत्ययः। डित्त्वात् टिलोपः। प्रत्ययस्वरः। होत्राम्। हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन् (उ.सू.४.६०७) इति त्रनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः। अतिशयेन युवा यविष्ठः। अतिशायने तमबिष्ठनौ (पा.सू.५.३.५५)। स्थूलदूर (पा.सू.६.४.१५६) इत्यादिना यणादिपरस्य लोपः पूर्वस्य च गुणः। भारतीम्। शार्ङ्गरवादेः अवृत्कृतत्वात् ङीनन्तो नित्त्वादाद्युदात्तः। वरूत्रीम्। ग्रसितस्कभित° (पा.सू.७.२.३४) इत्यादौ यद्यपि वरूतृशब्दः तृजन्त इत्युक्तं तथापि अन्ते इतिकरणस्य प्रदर्शनार्थत्वात् वरूतृशब्दः तृनन्तोऽपि द्रष्टव्यः। तेन नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। शेषनिघातेन ऋकारस्य अनुदात्तत्वात् उदात्तयणो हल्पूर्वात् इत्यपि न ङीप उदात्तत्वम्। धिषणाम्। क्युप्रत्ययानुवृत्तौ – धृषेर्धिष च संज्ञायाम् (उ.सू.२.२४०) इति क्युः॥
abhí no devī́r ávasā, maháḥ śármaṇā nṛpátnīḥ áchinnapatrāḥ sacantām May these learned wives of the wise actively engaged in the performance of good works like swift birds whose wings have not been cut, be united with great domestic happiness along with protection, knowledge and noble deeds.
(Griffith:) Spouses of Heroes, Goddesses, with whole wings may they come to us With great protection and with aid. abhí, abhí; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; devī́ḥ, devī́-.Nom.Pl.F; ávasā, ávas-.Ins.Sg.N; maháḥ, máh-.Gen.Sg.M; śármaṇā, śárman-.Ins.Sg.N; nṛpátnīḥ, nṛpátnī-.Nom.Pl.F; áchinnapatrāḥ, áchinnapatra-.Nom.Pl.F; sacantām, √sac.3.Pl.Prs.Imp.Med.(सायणभाष्यम्) देवीः देव्यः देवपत्न्यः अवसा रक्षणेन महः महता शर्मणा च सुखेन च सह नः अस्मान् अभि सचन्ताम् आभिमुख्येन सेवन्ताम्। कीदृश्यो देव्यः। नृपत्नीः मनुष्याणां पालयित्र्यः अच्छिन्नपत्राः अच्छिन्नपक्षाः। न हि पक्षिरूपाणां देवपत्नीनां पक्षाः केनचित् छिद्यन्ते॥ देवीः। पुंयोगादाख्यायाम् (पा.सू.४.१.४८) इति ङीषन्तः प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः। दीर्घाञ्जसि च (पा.सू.६.१.१०५) इति प्रतिषेधस्य वा छन्दसि (पा.सू.६.१.१०६) इति पाक्षिकस्योक्तेः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम्। अवसा। अव रक्षणे । असुन्। नित्वादाद्युदात्तः। महः। मह पूजायाम् । क्विप्। सुपां सुपो भवन्ति (पा.म.७.१.३९) इति तृतीयैकवचनस्य ङसादेशः। सावेकाचः° इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। नृपत्नीः। समासान्तोदात्तत्वे प्राप्ते परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। अच्छिन्नपत्राः। न च्छिन्नानि अच्छिन्नानि॥ अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अच्छिन्नानि पत्राणि यासां ताः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
ihéndrāṇī́m úpa hvaye, varuṇānī́ṁ svastáye agnā́yīṁ sómapītaye I – a householder – accept as my wife for everlasting and admirable happiness in this domestic life, a lady who possesses the power of the sun or the air, who is endowed with the power of the water in the form of peace and sweetness and who is full of the power of the fire. I accept her for the enjoyment of prosperity and wealth (material as well as spiritual). You should also do likewise.
(Griffith:) Indrani, Varunani, and Agnayi here I invite, For weal, to drink the Soma juice. ihá, ihá; indrāṇī́m, indrāṇī́-.Acc.Sg.F; úpa, úpa; hvaye, √hvā.1.Sg.Prs.Ind.Med; varuṇānī́m, varuṇānī́-.Acc.Sg.F; svastáye, svastí-.Dat.Sg.M/f/n; agnā́yīm, agnā́yī-.Acc.Sg.F; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) इह अस्मिन्कर्मणि स्वस्तये अस्माकमविनाशाय सोमपीतये सोमपानाय च इन्द्रवरुणाग्नीनां पत्नीः आह्वयामि॥ इन्द्राणीम्। वरुणानीम्। इन्द्रवरुण (पा.सू.४.१.४९) इत्यादिना पुंयोगे ङीष्प्रत्ययः आनुगागमश्च। प्रत्ययस्वरः। अग्नायीम्। वृषाकप्यग्निकुसितकुसिदानामुदात्तः (पा.सू.४.१.३७) इति ङीप्; तत्संनियोगेन इकारस्य ऐकार उदात्तः। सोमपीतये। असकृत्। पूर्वोक्तम्॥ द्वितीये छन्दोमे वैश्वदेवशस्त्रे मही द्यौः पृथिवी च नः इति द्यावापृथिव्यनिविद्धानीयस्तृचः। द्वितीयस्याग्निं वः इति खण्डे सूत्रितं – मही द्यौः पृथिवी च नो युवाना पितरा पुनः (आश्व.श्रौ.८.१०) इति। आग्रयणेष्टौ मही द्यौः इत्येषा द्यावापृथिव्यैककपालस्य अनुवाक्या। आग्रयणं व्रीहिश्यामाक० इति खण्डे सूत्रितं – ये के च ज्मा महिनो अहिमाया मही द्यौः पृथिवी च नः। (आश्व.श्रौ.२.९) इति। अग्निमन्थनेऽप्येषा विनियुक्ता। प्रातर्वैश्वदेव्याम् इति खण्डे सूत्रितम् – अभि त्वा देव सवितर्मही द्यौः पृथिवी च नः (आश्व.श्रौ.२.१६) इति। विष्यन्दमानं सांनाय्यमनयैव आहवनीयदेशे निनयेत्। विध्यपराधे इति खण्डे तथैव सूत्रितं – विष्यन्दमानं मही द्यौः पृथिवी च न इत्यन्तःपरिधिदेशे निनयेयुः (आश्व.श्रौ.३.१०) इति। आश्विनशस्त्रेऽप्येषा संस्थितेष्वाश्विनाय इति खण्डे सूत्रितं -मही द्यौः पृथिवी च नस्ते हि द्यावापृथिवी विश्वशंभुवा (आश्व, श्रौ.६.५) इति॥
mahī́ dyaúḥ pṛthivī́ ca naḥ-, imáṁ yajñám mimikṣatām pipṛtā́ṁ no bhárīmabhiḥ O preachers and the persons to be preached, you should try to blend or make proper use of the shining objects like electricity and the solar world and the earth (representing worlds without light) which with their nourishing qualities fill our Yajna in the form or the activities of arts, crafts and industries with happiness and pleasure.
(Griffith:) May Heaven and Earth, the Mighty Pair, bedew for us our ritual, And feed us full with nourishments. mahī́, máh-.Nom.Sg.F; dyaúḥ, dyú- ~ div-.Nom.Sg.F; pṛthivī́, pṛthivī́-.Nom.Sg.F; ca, ca; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; imám, ayám.Acc.Sg.M; yajñám, yajñá-.Acc.Sg.M; mimikṣatām, √myakṣ.3.Du.Prs.Imp.Act; pipṛtā́m, √pṛ.3.Du.Prs.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; bhárīmabhiḥ, bhárīman-.Ins.Pl.M.(सायणभाष्यम्) मही महती द्यौः द्युलोकदेवता पृथिवी भूमिदेवता च नः अस्मदीयम् इमं यज्ञं मिमिक्षतां स्वकीयसारभूतेन रसेन मिमिक्षतां सेक्तुमिच्छताम्। तथा भरीमभिः भरणैः पोषणैः नः अस्मान् पिपृताम् उभे देव्यौ पूरयताम्॥ मही। महच्छब्दात् उगितश्च (पा.सू.४.१.६) इति ङीप्। अच्छब्दलीपश्छान्दसः। बृहन्महतोरुपसंख्यानम् (पा.सू.६.१.१७३.१) इति ङीप उदात्तत्वम्। द्यौः। दिव्शब्दः प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तः। गोतो णित् (पा.सू.७.१.९०) इति ततः परस्य सोः णिद्वद्भावात् भवन्ती वृद्धिरपि स्थानिवद्भावेनोदात्ता। पृथिवी। प्रथ प्रख्याने। प्रथेः षिवन्संप्रसारणं च (उ.सू.१.१४८) इति षिवन्प्रत्ययः। षिद्गौरादिभ्यश्च (पा.सू.४.१.४१) इति ङीष्। प्रत्ययस्वरः। मिमिक्षताम्। मिह सेचने। सनि द्विर्भावहलादिशेषौ। ढत्वकत्वषत्वानि। पिपृताम्। पॄ पालनपूरणयोः । ह्रस्व इत्येके। शपः श्लुः। अर्तिपिपर्त्योश्च (पा.सू.७.४.७७) इति अभ्यासस्य अकारस्य इकारः। तिङः प्रत्ययस्वरः। भरीमभिः। डुभृञ् धारणपोषणयोः। हुस्तॄभृधृस्वृसृभ्य ईमन् (दश.पा.६) इति ईमन्। नित्त्वादाद्युदात्तः॥
táyor íd ghṛtávat páyo, víprā rihanti dhītíbhiḥ gandharvásya dhruvé padé Wise men use the shining worlds and the earth without light) with their attributes of upholding and attracting. They then use the air-craft in the region of the air (middle region). They take and make proper use of the sap full of admirable pure water.
(Griffith:) Their water rich with fatness, there in the Gandharva’s steadfast place, The singers taste through sacred songs. táyoḥ, sá- ~ tá-.Gen.Du.F; ít, ít; ghṛtávat, ghṛtávant-.Nom/acc.Sg.N; páyaḥ, páyas-.Nom/acc.Sg.N; víprāḥ, vípra-.Nom.Pl.M; rihanti, √rih.3.Pl.Prs.Ind.Act; dhītíbhiḥ, dhītí-.Ins.Pl.F; gandharvásya, gandharvá-.Gen.Sg.M; dhruvé, dhruvá-.Loc.Sg.N; padé, padá-.Loc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) गन्धर्वस्य ध्रुवं पदम् अन्तरिक्षम्। तथा च तापनीयशाखायां समाम्नायते – यक्षगन्धर्वाप्सरोगणसेवितमन्तरिक्षम् (नृ.ता.१.२) इति। तेनान्तरिक्षेण उपलक्षिते आकाशे वर्तमानयोः तयोरित् द्यावापृथिव्योरेव संबन्धि पयः जलं घृतवत् घृतसदृशं विप्राः मेधाविनः प्राणिनः धीतिभिः कर्मभिः रिहन्ति लिहन्ति। यद्वा। घृतवत् घृतं सारं तेनोपेतं रिहन्ति॥ लिहेर्व्यत्ययेन रेफः। गन्धर्वस्य। धृञ् धारणे। गवि गन् धृञो वः इति वप्रत्ययः; तत्संनियोगेन गोशब्दस्य च गन्नादेशः॥
syonā́ pṛthivi bhava-, -anṛkṣarā́ nivéśanī yáchā naḥ śárma sapráthaḥ The earth which is free from thorns and pits, vast and gIver of vast happiness, the resting place for all durable substances gives us delight and pleasure by providing fruits and corns etc.
áto devā́ avantu no, yáto víṣṇur vicakramé pṛthivyā́ḥ saptá dhā́mabhiḥ May wise men protect us by giving instructions about the all-pervading God who has made these worlds with seven substances that uphold all, consisting of the earth, water, fire, air, Virat, atom and Matter.
idáṁ víṣṇur ví cakrame, tredhā́ ní dadhe padám sámūḷham asya pāṁsuré Men should adore that Omnipresent God only Who made this world in three ways i.e. (1) This visible earth without light (2) invisible subtle world in the form of atoms etc. (3) Shining solar world. He made the form of the universe that can be logically known in the firmament (Yaskacharya explains this Mantra in his well-known work Nirukta 12.19 in the above manner).
trī́ṇi padā́ ví cakrame, víṣṇur gopā́ ádābhyaḥ áto dhármāṇi dhāráyan Because this inviolable, Protector and Omnipresent God upholds this world consisting of the earth, middle region and heaven (which are to be known and attained) therefore being created by Him, all these substances follow the eternal laws ordained by Him.
víṣṇoḥ kármāṇi paśyata, yáto vratā́ni paspaśé índrasya yújyaḥ sákhā O men, look at the works of that Omnipresent, Absolutely Pure and Omnipotent God Who is the true friend of the soul, the giver of all Happiness. You must know His acts of the creation, Protection, Justice and dissolution of the world by which a man is able to do the noble deeds of truth and justice etc.
tád víṣṇoḥ paramám padáṁ, sádā paśyanti sūráyaḥ divī̀va cákṣur ā́tatam Righteous, wise, active learned devotees of God see within their own spotless souls with pure knowledge the All-pervading Blissful State of God who is Omnipresent and All-bliss. They see it within, as ordinary men see the grand sun in the sky.
(Griffith:) The princes evermore behold that loftiest place where Visnu is, Laid as it were an eye in heaven. tát, sá- ~ tá-.Acc.Sg.N; víṣṇoḥ, víṣṇu-.Gen.Sg.M; paramám, paramá-.Acc.Sg.N; padám, padá-.Acc.Sg.N; sádā, sádā; paśyanti, √paś.3.Pl.Prs.Ind.Act; sūráyaḥ, sūrí-.Nom.Pl.M; diví, dyú- ~ div-.Loc.Sg.M; iva, iva; cákṣuḥ, cákṣus-.Nom/acc.Sg.N; ā́tatam, √tan.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) सूरयः विद्वांस ऋत्विगादयः विष्णोः संबन्धि परमम् उत्कृष्टं तत् शास्त्रप्रसिद्धं पदं स्वर्गस्थानं शास्त्रदृष्ट्या सर्वदा पश्यन्ति। तत्र दृष्टान्तः। दिवीव। आकाशे यथा आततं सर्वतः प्रसृतं चक्षुः निरोधाभावेन विशदं पश्यति तद्वत्॥ सदा। सर्वैकान्य (पा.सू.५.३.१५) इति दाप्रत्ययः। सर्वस्य सोऽन्यतरस्यां दि (पा.सू.५.३.६) इति सर्वशब्दस्य सभावः। व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्। दिवि। उडिदम् इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम्। इवेन विभक्त्यलोपः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च इति तदेव शिष्यते। चक्षुः। नब्विषयस्य° इत्याद्युदात्तत्वम्। आततम्। तनोतेः कर्मणि क्तः। यस्य विभाषा इति इट्प्रतिषेधः। अनुदात्तोपदेश इत्यादिना नलोपः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते गतिरनन्तरः इति गतेरुदात्तत्वम्॥
tád víprāso vipanyávo, jāgṛvā́ṁsaḥ sám indhate víṣṇor yát paramám padám It is only wise men devoted to God or singing His songs, ever alert in the discharge of their duties, who attain the Blissful light of All-pervading God that is to be attained by all.
tīvrā́ḥ sómāsa ā́ gahi-, āśī́rvantaḥ sutā́ imé vā́yo tā́n prásthitān piba These sharp and desirable substances are present here. It is the Vayu (wind) that covers them from all sides and it is again the wind that takes them in, when they move.
ubhā́ devā́ divispṛ́śā, -indravāyū́ havāmahe asyá sómasya pītáye We invoke both Indra and Yayu (fire and wind) which help the air-craft in touching the firmament for the joy of the objects of the world created by God.
indravāyū́ manojúvā, víprā havanta ūtáye sahasrākṣā́ dhiyás pátī Wise men for preservation or the desire of accomplishment in action, invoke electricity and wind, possessing thousands of means and protectors of the Yajna of art and industries. Why should not others also try to understand their nature?
(Griffith:) The singers’ for their aid, invoke Indra and Vayu, swift as mind, The thousand-eyed, the Lords of thought. indravāyū́, indra-vāyú-.Acc.Du.M; manojúvā, manojū́-.Acc.Du.M; víprāḥ, vípra-.Nom.Pl.M; havante, √hū.3.Pl.Prs.Ind.Med; ūtáye, ūtí-.Dat.Sg.F; sahasrākṣā́, sahasrākṣá-.Acc.Du.M; dhiyáḥ, dhī́-.Gen.Sg.F; pátī, páti-.Acc.Du.M.(सायणभाष्यम्) विप्राः मेधाविनः ऋत्विग्यजमानाः ऊतये रक्षणार्थम् इन्द्रवायू हवन्ते आह्वयन्ति। कीदृशौ मनोजुवौ मन इव वेगवेत्तरौ सहस्राक्षा सहस्रनयनयुक्तौ। यद्यपि इन्द्र एव सहस्राक्षः तथापि च्छत्रिन्यायेन वायुरपि तथोच्यते। धियस्पती कर्मणः बुद्धेर्वा पालकौ॥ मनोजुवा। जवतिर्गतिकर्मा। मनोवत् जवतः इति मनोजुवा मन इव वेगयुक्तौ। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। सुपां सुलुक्° इति आकारः। विप्राः। औणादिको रन्। रन्प्रत्ययान्तः आद्युदात्तः। ऊतये। ऊतियूति इत्यादिना क्तिनः उदात्तत्वम्। सहस्राक्षा। सहस्रम् अक्षीणि ययोस्तौ। बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः (पा.सू.५.४.११३) इति षच् समासान्तः। बहुव्रीहिस्वरे प्राप्ते समासान्तप्रत्ययस्य सतिशिष्टत्वात् चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। धियः। सावेकाचः इति ङस उदात्तत्वम्। षष्ठ्याः पतिपुत्र इति संहितायां विसर्जनीयस्य सकारः। पती। डत्यन्तः आद्युदात्तः॥
mitráṁ vayáṁ havāmahe, váruṇaṁ sómapītaye jajñānā́ pūtádakṣasā We industrious persons accept or take in Prana which is the cause of life present within and without and Udana which is the cause of the movement upwards and strength, for the enjoyment of the suitable substances causing happiness, as they are of pure strength.
ṛténa yā́v ṛtāvṛ́dhāv, ṛtásya jyótiṣas pátī tā́ mitrā́váruṇā huve I invoke or remember the sun and the wind which are created and upheld by the Absolutely True God, are increasers of true material cause (Matter) or water and guardians of true light.
(Griffith:) Those who by Law uphold the Law, Lords of the shining light of Law, Mitra I call, and Varuna. ṛténa, ṛtá-.Ins.Sg.N; yaú, yá-.Nom/acc.Du.M; ṛtāvṛ́dhau, ṛtāvṛ́dh-.Nom.Du.M; ṛtásya, ṛtá-.Gen.Sg.N; jyótiṣaḥ, jyótis-.Gen.Sg.N; pátī, páti-.Nom/acc.Du.M; tā́, sá- ~ tá-.Acc.Du.M; mitrā́váruṇā, mitrā́váruṇa-.Acc.Du.M; huve, √hū.1.Sg.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) यौ मित्रावरुणौ ऋतेन सत्यवचनेन यजमानानुग्रहकारिणा ऋतावृधौ ऋतम् अवश्यंभावितया सत्यं कर्मफलं तस्य वर्धकौ ऋतस्य सत्यस्य प्रशस्तस्य ज्योतिषः प्रकाशस्य पती पालकौ। श्रुत्यन्तरे मित्रावरुणयोः अदितिपुत्रत्वेन श्रुतत्वात् द्वादशादित्येष्वन्तर्भूतत्वेन ज्योतिष्पालकत्वं युक्तम्। श्रुत्यन्तरे च अष्टौ पुत्रासो अदितेः इत्युपक्रम्य मित्रश्च वरुणश्च (तै.आ.१.१३.२-३) इत्यादिकमाम्नातम्। ता मित्रावरुणा तथाविधौ मित्रावरुणौ हुवे आह्वयामि॥ ऋतावृधौ। वृधु वृद्धौ। क्विप् च इति क्विप्। अन्येषामपि दृश्यते इति दीर्घः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ज्योतिषः। द्युत दीप्तौ। द्युतेरिसिन्नादेश्च जः (उ.सू.२.२६७) इति इसिन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तः। षष्ठ्याः पतिपुत्र° इति संहितायां विसर्जनीयस्य सत्वम्। मित्रावरुणा। देवताद्वन्द्वे च (पा.सू.६.३.२६) इति आनङ्। देवताद्वन्द्वे च (पा.सू.६.२.१४१) इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम्। सुपां सुलुक्° इति पूर्वसवर्णदीर्घ आकारः। हुवे। ह्वेञ्। आत्मनेपदोत्तमपुरुषैकवचने संप्रसारणे परपूर्वत्वे च कृते बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। टेः एत्वम्। गुणे प्राप्ते क्ङिति च (पा.सू.१.१.५) इति प्रतिषेधः। उवङादेशः। तिङ्ङतिङः इति निघातः॥
váruṇaḥ prāvitā́ bhuvat-, mitró víśvābhir ūtíbhiḥ káratāṁ naḥ surā́dhasaḥ When utilized properly, the air becomes our special protector with all its protective powers along with all substances. The sun also protects us with all its protective and guarding forces. They make us full of the admirable wealth of wisdom and vast good government by making us healthy.
marútvantaṁ havāmahe-, índram ā́ sómapītaye sajū́r gaṇéna tṛmpatu As we invoke Indra (electricity) associated with Vayu (air) in this world for the legitimate enjoyment of all objects, which (electricity) gladdens us from all sides, along the band of winds, so you should also do.
(Griffith:) Indra, by Maruts girt, we call to drink the Soma juice: may he Appease him in union with his troop. marútvantam, marútvant-.Acc.Sg.M; havāmahe, √hū.1.Pl.Prs.Ind.Med; índram, índra-.Acc.Sg.M; ā́, ā́; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F; sajū́s, sajū́s; gaṇéna, gaṇá-.Ins.Sg.M; tṛmpatu, √tṛp.3.Sg.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) मरुत्वन्तं मरुद्भिर्युक्तम् इन्द्रं सोमपीतये सोमपानाय आ हवामहे आह्वयामः। स च इन्द्रः गणेन मरुत्समूहेन सजूः सह तृम्पतु तृप्तो भवतु॥ मरुत्वन्तम्। मरुतः अस्य सन्तीति मरुत्वान्। झयः (पा.सू.८.२.१०) इति मतुपो वत्वम्। तसौ मत्वर्थे (पा.सू.१.४.१९) इति भसंज्ञायां पदसंज्ञाया बाधितत्वात् जश्त्वाभावः। मतुप्सुपौ पित्त्वादनुदात्तौ। ननु ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप् (पा.सू.६.१.१७६) इति मतुप उदात्तत्वेन भवितव्यं, स्वरविधौ व्यञ्जनमविद्यमानवत् (परिभा० ७९) इति तकारस्य अविद्यमानवत्वेन ह्रस्वात् परत्वात्। न। ह्रस्वनुड्भ्याम् इत्यत्र नुङ्ग्रहणसामर्थ्यात् अविद्यमानपरिभाषा नाश्रीयते इति वृत्तावुक्तम् (का.६.१.१७६)। अतो मरुच्छब्दस्य स्वर एव शिष्यते। सजूः। जुषी प्रीतिसेवनयोः। संपदादिलक्षणः क्विप्। समाना प्रीतिः यस्य इति बहुव्रीहिः। समानस्य च्छन्दसि इति सभावः। ससजुषो रुः (पा.सू.८.२.६६) इति रुत्वम्। र्वोरुपधायाः° (पा.सू.८.२.७६) इत्युपधादीर्घः। बहुव्रीहिस्वरे प्राप्ते त्रिचक्रादीनां छन्दसि (पा.सू.६.२.१९९.१) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। तृम्पतु। तृप तृम्प तृप्तौ। तुदादिभ्यः शः। शे तृम्पादीनाम्। (पा.सू.७.१.५९.१) इति नुमागमः॥
índrajyeṣṭhā márudgaṇāḥ-, dévāsaḥ pū́ṣarātayaḥ víśve máma śrutā hávam The divine winds which have the sun as their Chief and benefactor, cause my invocations or sounds to hear. The same is the case with the sounds produced by you.
hatá vṛtráṁ sudānavaḥ-, índreṇa sáhasā yujā́ mā́ no duḥśáṁsa īśata O learned persons, the winds give us (health and strength) so generously, being associated with the sun or the lightning, destroy the cloud. Let not evil-minded persons ever prevail upon us or give us trouble.
víśvān devā́n havāmahe, marútaḥ sómapītaye ugrā́ hí pṛ́śnimātaraḥ We desirous of knowledge, invoke the Maruts (winds) which are fierce, rapid and powerful and which are born out of the firmament, helpful in the functions of arts and industries with the combination of knowledge and action, in order to enjoy all objects properly.
(Griffith:) We call the Universal Deities, and Maruts to the Soma draught, For passing strong are Prsni’s Sons. víśvān, víśva-.Acc.Pl.M; devā́n, devá-.Acc.Pl.M; havāmahe, √hū.1.Pl.Prs.Ind.Med; marútaḥ, marút-.Acc.Pl.M; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F; ugrā́ḥ, ugrá-.Nom.Pl.M; hí, hí; pṛ́śnimātaraḥ, pṛ́śnimātar-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) मरुतः मरुत्संज्ञकान् विश्वान् सर्वान् देवान् सोमपीतये हवामहे सोमपानार्थम् आह्वयामः। ते च मरुतः उग्राः शत्रुभिरसह्यबलाः पृश्निमातरः पृश्नेः नानावर्णयुक्ताया भूमेः पुत्राः। हिशब्दः प्रसिद्ध्यर्थः। सा च प्रसिद्धिः पृश्नेः पुत्राः (ऋ.सं.५.५८.५) इति मन्त्रान्तरादवगन्तव्या॥ पृश्निमातरः। पृश्निः माता येषां ते। पृश्निशब्दः घृणिपृश्नि (उ.सू.४.४९२) इति उणादावाद्युदात्तो निपातितः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
jáyatām iva tanyatúr, marútām eti dhṛṣṇuyā́ yác chúbhaṁ yāthánā naraḥ O you men who lead people to the path of righteousness and and artistic activities, as a king gets victory with the help of conquering heroes, in the same way, with the aid of the Maruts (winds) the lightning or electricity possessing the quality of rapidity and firmness, gives heat to the cloud. By using that electricity, obtain whatever happiness full of welfare is there.
(Griffith:) Fierce comes the Maruts’ thundering voice, like that of conquerors, when you go Forward to victory, O Men. jáyatām, √ji.Gen.Pl.M/n.Prs.Act; iva, iva; tanyatúḥ, tanyatú-.Nom.Sg.M; marútām, marút-.Gen.Pl.M; eti, √i.3.Sg.Prs.Ind.Act; dhṛṣṇuyā́, dhṛṣṇuyā́; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; śúbham, śúbh-.Acc.Sg.F; yāthána, √yā.2.Pl.Prs.Ind.Act; naraḥ, nár-.Voc.Pl.Mv.(सायणभाष्यम्) मरुतां देवानां तन्यतुः शब्दः धृष्णुया धार्ष्ट्ययुक्तः सन् एति गच्छति। केषामिव। जयतां विजययुक्तानां शूराणां भटानाम् इव। हे नरः नेतारः मरुतः यूयं यत् यदा शुभं शोभनं देवयजनं याथन प्राप्नुथ। तदा त्वदीयः शब्दो गच्छतीति पूर्वत्रान्वयः॥ तन्यतुः। तनु विस्तारे। ऋतन्यञ्जि° (उ.सू.४.४४२) इत्यादिना यतुच्प्रत्ययः। धृष्णुया। ञिधृषा प्रागल्भ्ये। त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः क्नुः (पा.सू.३.२.१४०)। सुपां सुलुक्° इति सोः याजादेशः। चित्त्वादन्तोदात्तः। याथन। तप्तनसनथनाश्च इति थनादेशः। यच्छब्दयोगात् निघाताभावः॥
haskārā́d vidyútas pári-, áto jātā́ avantu naḥ marúto mṛḷayantu naḥ Because the lightnings born from the bright sky, give us happiness, (by raining) therefore, we should utilize them properly from all sides. The winds also cause happiness to us, therefore we should use them methodically in various works.
(Griffith:) Born of the laughing lightning. may the Maruts guard us everywhere May they be gracious unto Us. haskārā́t, haskārá-.Abl.Sg.M/n; vidyútaḥ, vidyút-.Abl.Sg; pári, pári; átas, átas; jātā́ḥ, √jan.Nom.Pl.M; avantu, √av.3.Pl.Prs.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; marútaḥ, marút-.Nom.Pl.M; mṛḷayantu, √mṛḍ.3.Pl.Prs.Ind.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl.(सायणभाष्यम्) हस्कारात् दीप्तिकरात् विद्युतः विशेषेण दीप्यमानात् अतः अन्तरिक्षात् परि जाताः सर्वत उत्पन्ना मरुतः नः अस्मान् अवन्तु रक्षन्तु। तथाविधाः मरुतः नः अस्मान् मृळयन्तु सुखयन्तु॥ हस्कारात्। हसे हसने । अत्र तु प्रकाशमात्रे वर्तते। अस्मात् संपदादिलक्षणः क्विप्। अस्मिन् उपपदे डुकृञ् करणे इत्यस्मात् कर्मण्यम् (पा, सू.३.२.१) इति अण्प्रत्ययः। तत्पुरुषे तुल्यार्थ इत्यादिना पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते गतिकारक इत्यादिना कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अतः कृकमि (पा.सू.८.३, ४६) इत्यादिना विसर्जनीयस्य सत्वम्॥
ā́ pūṣañ citrábarhiṣam, ā́ghṛṇe dharúṇaṁ diváḥ ā́jā naṣṭáṁ yáthā paśúm As a shepherd brings back and reveals before others a lost animal, in the same way, this bright-rayed sun having made the firmament wondrous from its light, illuminates the earth by scattering its rays.
(Griffith:) Like some lost animal, drive to us, bright Pusan, him who bears up heaven, Resting on many-coloured grass. ā́, ā́; pūṣan, pūṣán-.Voc.Sg.M; citrábarhiṣam, citrábarhiṣ-.Acc.Sg.M/f; ā́ghṛṇe, ā́ghṛṇi-.Voc.Sg.M; dharúṇam, dharúṇa-.Acc.Sg.M; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; ā́, ā́; aja, √aj.2.Sg.Prs.Imp.Act; naṣṭám, √naś.Acc.Sg.M.Pass; yáthā, yáthā; paśúm, paśú-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे पूषन् चित्रबर्हिषं विचित्रैर्दर्भैर्युक्तं धरुणं यागस्य धारकं सोमं दिवः आ द्युलोकात् आहर इति शेषः। पूषा विशेष्यते। आघृणे अगतदीप्तियुक्त। तत्र दृष्टान्तः। हे अज गमनशील यथा लोके नष्टं पशुं महारण्यादौ अन्वीक्ष्य कश्चिदाहरति तद्वत्॥ आघृणे। घृ क्षरणदीप्त्योः इत्यस्मात् घृणिपृश्नि इति निप्रत्ययो निपातितः। ऋवर्णाच्चेति वक्तव्यम् इति णत्वम्। प्रादिसमासः। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। धरुणम्। धृञ् धारणे। अस्मात् ण्यन्ताद्धातोः धारेर्णिलुक्च (दश.पा.५) इति उनन्प्रत्ययः। व्यत्ययेन नित्स्वराभावे प्रत्ययस्वरः। दिवः। ऊडिदम् इत्यादिना षष्ठ्या उदातत्वम्। अज। अज गतिक्षेपणयोः॥
pūṣā́ rā́jānam ā́ghṛṇir, ápagūḷhaṁ gúhā hitám ávindac citrábarhiṣam Because this Resplendent God who is the nourisher of all by His might knows fully the hidden soul or Atman dwelling in the cave of the heart or intellect doing many noble deeds, He is Omnipotent.
(Griffith:) Pusan the Bright has found the King, concealed and hidden in a cave, Who rests on grass of many hues. pūṣā́, pūṣán-.Nom.Sg.M; rā́jānam, rā́jan-.Acc.Sg.M; ā́ghṛṇiḥ, ā́ghṛṇi-.Nom.Sg.M; ápagūḷham, √guh.Nom/acc.Sg.M/n; gúhā, gúhā; hitám, √dhā.Nom/acc.Sg.M/n; ávindat, √vid.3.Sg.Iprf.Ind.Act; citrábarhiṣam, citrábarhiṣ-.Acc.Sg.M/f.(सायणभाष्यम्) आघृणिः पूषा राजानं सोमम् अविन्दत् अलभत। कीदृशम्। अपगूळ्हम् अत्यन्तगूढम्। तत्र हेतुः। गुहा हितं गुहासदृशे दुर्गमे द्युलोके स्थितं तथा चित्रबर्हिषम्॥ अपगूळ्हम्। गुहू संवरणे। निष्ठा इति कर्मणि क्तः। हो ढः (पा.सू.८.२.३१) इति ढत्वम्। झषस्तथोर्धोऽधः (पा.सू.८.२, ४०) इति धकारः। ष्टुत्वढलोपदीर्घाः। समासे गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। गुहा। सुपां सुलुक् इति सप्तम्या लुक्। हितम्। निष्ठायां दधातेर्हिः॥
utó sá máhyam índubhiḥ, ṣáḍ yuktā́m̐ anuséṣidhat góbhir yávaṁ ná carkṛṣat As a cultivator who plows with steers brings corn, this God successively brings to me – a righteous industrious person, the spring and other six seasons along with Juicy substances and with cattle, horses, and other useful animals, barley and other kinds of corn. Therefore, I regard Him alone as most acceptable and Adorable Supreme Being.
ambáyo yanty ádhvabhir, jāmáyo adhvarīyatā́m pṛñcatī́r mádhunā páyaḥ As kinsmen always cause happiness to their kith and kin by their suitable conduct, in the same manner, these waters which are protectors of the people who are desirous of offering non-violent sacrifices, flow by the paths of the Yajnas qualifying or mixing with their sweetness a sap causing happiness to us.
amū́r yā́ úpa sū́rye, yā́bhir vā sū́ryaḥ sahá tā́ no hinvantv adhvarám Those waters which are contiguous to the sun or its light and those with which the sun is associated are propitious to our non-violent and inviolable Yajna. They are useful in the performance of the non-violent sacrifice for sprinkling, sipping (Achaman) touching of the organs and other purposes.
(Griffith:) May Waters gathered near the Sun, and those wherewith the Sun is joined, Speed forth this ritual of ours. amū́ḥ, asaú.Nom.Pl.F; yā́ḥ, yá-.Nom.Pl.F; úpa, úpa; sū́rye, sū́rya-.Loc.Sg.M; yā́bhiḥ, yá-.Ins.Pl.F; vā, vā; sū́ryaḥ, sū́rya-.Nom.Sg.M; sahá, sahá; tā́ḥ, sá- ~ tá-.Nom.Pl.F; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; hinvantu, √hi.3.Pl.Prs.Imp.Act; adhvarám, adhvará-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) याः अमूः आपः सूर्ये उप समीपेन अवस्थिताः। आपः सूर्ये समाहिताः (तै.आ.१.८.१) इति श्रुत्यन्तरात्। वा अथवा सूर्यः याभिः अद्भिः सह वर्तते। पूर्वत्रापां प्राधान्यम् उतरत्र सूर्यस्येति विशेषः। ताः तादृश्य आपो नः अस्मदीयम् अध्वरं यागं हिन्वन्तु प्रीणयन्तु। याभिः। सावेकाचः इति विभक्त्युदात्तस्य न गोश्वन्साववर्ण° इति प्रतिषेधः। शेषा तु प्रक्रिया स्पष्टा॥
apó devī́r úpa hvaye, yátra gā́vaḥ píbanti naḥ síndhubhyaḥ kártvaṁ havíḥ I invoke the waters for the performance of Yajna where the rays of the sun touch from the oceans or rivers in order to enjoy happiness which they give.
apsv àntár amṛ́tam apsú bheṣajám, apā́m utá práśastaye dévā bhávata vājínaḥ O learned persons, for your all-round development you should know that there is Amrita (Ambrosia or the power of destroying diseases that cause death) in the waters. There is healing balm or there are medicinal herbs in the waters. Know this and by their proper use become enlightened and wise.
(Griffith:) Amrit is in the Waters in the Waters there is healing balm Be swift, you Deities, to give them praise. apsú, áp-.Loc.Pl.F; antár, antár; amṛ́tam, amṛ́ta-.Nom/acc.Sg.N; apsú, áp-.Loc.Pl.F; bheṣajám, bheṣajá-.Nom/acc.Sg.N; apā́m, áp-.Gen.Pl.F; utá, utá; práśastaye, práśasti-.Dat.Sg.F; dévāḥ, devá-.Voc.Pl.M; bhávata, √bhū.2.Pl.Prs.Imp.Act; vājínaḥ, vājín-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) अप्सु जलेषु अन्तः मध्ये अमृतं पीयूषं वर्तते। तस्य अब्विकारत्वात्। अमृतं वा आपः। (तै.सं.५.६.२.१-२) इति श्रुत्यन्तराच्च। तथैव अप्सु भेषजम् औषधं वर्तते। क्षुद्रोगनिवर्तकस्य अन्नस्य अप्कार्यत्वात्। उत अपि च तादृशीनाम् अपां देवतानां प्रशस्तये प्रशंसार्थं हे देवाः ऋत्विजादयो ब्राह्मणाः। एते वै देवाः प्रत्यक्षं यद्ब्राह्मणाः (तै.सं.१.७.३.१) इति श्रुत्यन्तरात्। वाजिनः वेगवन्तः भवत। शीघ्रं स्तुतिं कुरुतेत्यर्थः॥ अप्सु। ऊडिदम् इत्यादिना सप्तम्या उदात्तत्वम्। संहितायाम् उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितः० इति स्वरितत्वम्। अमृतम्। नञो जरमरमित्रमृताः (पा.सू.६.२.११६) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। प्रशस्तये। तादौ च निति (पा.सू.६.२.५०) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। भवत। आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत् इति पूर्वस्यामन्त्रितस्य अविद्यमानवत्वेन पादादित्वात् न निघातः॥
apsú me sómo abravīd, antár víśvāni bheṣajā́ agníṁ ca viśváśambhuvam, ā́paś ca viśvábheṣajīḥ Soma (Moon the king of all herbs or the Soma-moon creeper) denotes to me that within the waters dwell all balms that heal. The waters contain all healing herbs. The agni particularly in the form of electricity is also the benefactor of the Universe.
(Griffith:) Within the Waters – Soma thus has told me – dwell all balms that heal, And Agni, he who blesses all. The Waters hold all medicines. apsú, áp-.Loc.Pl.F; me, ahám.Dat/gen.Sg; sómaḥ, sóma-.Nom.Sg.M; abravīt, √brū.3.Sg.Iprf.Ind.Act; antár, antár; víśvāni, víśva-.Nom/acc.Pl.N; bheṣajā́, bheṣajá-.Nom.Pl.N; agním, agní-.Acc.Sg.M; ca, ca; viśváśambhuvam, viśváśambhū-.Acc.Sg.M; dā́paḥ, áp-.Acc.Pl.F; ca, ca; viśvábheṣajīḥ, viśvábheṣaja-.Acc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) कारीर्याम् उत्तरस्य आज्यभागस्य अप्सु मे इत्येषा अनुवाक्या। वर्षकामेष्टिः इति खण्डे अप्स्वग्ने सधिष्टवाप्सु मे सोमो अब्रवीत् (आश्व.श्रौ.२.१३) इति सूत्रितम्॥ अप्सु जलेषु अन्तः मध्ये विश्वानि भेषजा सर्वाणि औषधानि सन्तीति मे मह्यं मन्त्रदर्शिने मुनये सोमः देवः अब्रवीत्। तथा विश्वशंभुवं सर्वस्य जगतः सुखकरम् एतन्नामकं च अग्निं च अप्सु वर्तमानं सोमोऽब्रवीत्। तथा च तैत्तिरीयाः अग्नेस्त्रयो ज्यायांसः इत्यनुवाके सोऽपः प्राविशत् (तै.सं.२.६.६.१) इति अग्नेः अप्सु प्रवेशमामनन्ति। लतागुल्मवृक्षमूलादीनाम् औषधानां वृष्टिजन्यत्वेन जलवर्तित्वं प्रसिद्धम्। विश्वभेषजीः विश्वानि भेषजानि यासु तथाविधाः अपः अपि अब्रवीत्॥ भेषजा। सुपां सुलुक् इति आकारः। विश्वशंभुवम्। भवतेरन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप्। व्यत्ययेन पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। यद्वा। विश्वे सर्वेऽपि व्यापाराः सुखकरा यस्य। बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् (पा.सू.६.२.१०६) इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। आपः। कर्मणि शसि प्राप्ते व्यत्ययेन जस्। अप्तृन् (पा.सू.६.४.११) इत्यादिना उपधादीर्घः। विश्वभेषजीः। विश्वशंभुवमितिवत्॥
ā́paḥ pṛṇītá bheṣajáṁ, várūthaṁ tanvè máma jyók ca sū́ryaṁ dṛśé Men should properly use the Pranas (Vital airs or principles of life) that fill all disease – dispelling medicaments (properties) to keep our body safe from harm, so that we may long see the sun.
(Griffith:) O Waters, teem with medicine to keep my body safe from harm, So that I long may see the Sun. ā́paḥ, áp-.Voc.Pl.F; pṛṇītá, √pṝ.2.Pl.Prs.Imp.Act; bheṣajám, bheṣajá-.Nom/acc.Sg.N; várūtham, várūtha-.Nom/acc.Sg.N; tanvè, tanū́-.Dat.Sg.F; máma, ahám.Gen.Sg; jyók, jyók; ca, ca; sū́ryam, sū́rya-.Acc.Sg.M; dṛśé, √dṛś.Dat.Sg.(सायणभाष्यम्) हे आपः मम तन्वे शरीरार्थं वरूथं रोगनिवारकं भेषजम् औषधं पृणीत पूरयत। किंच ज्योक् चिरं सूर्यं दृशे द्रष्टुं नीरोगा वयं शक्नुवाम इति शेषः॥ पृणीत। पॄ पालनपूरणयोः। लोण्मध्यमबहुवचनं थ। तस्य तस्थस्थमिपाम् इति तादेशः। क्र्यादिभ्यः श्ना। प्वादीनां हस्वः इति ह्रस्वः। ई हल्यघोः इति ईत्वम्। ऋवर्णाच्च° इति णत्वम्। सतिशिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः इति तिङः स्वरः शिष्यते। आपः इत्यस्य आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्। इति अविद्यमानवत्त्वे पादादित्वात् निघाताभावः। वरूथम्। वृञ् वरणे। जॄवृञ्भ्यामूथन्। (उ.सू.२.१६३)। नित्त्वादाद्युदात्तः। तन्वे। ङिति ह्रस्वश्च (पा.सू.१.४.६) इति नदीसंज्ञा पाक्षिकी इति आडागमाभावः। उदात्तयणो हल्पूर्वात् इति विभक्त्युदात्तत्वे प्राप्ते व्यत्ययेन उदात्तस्वरितयोः० इति स्वरितत्वम्। दृशे। दृशे विख्ये च (पा.सू.३.४.११) इति तुमर्थे निपात्यते॥
idám āpaḥ prá vahata, yát kíṁ ca duritám máyi yád vāhám abhidudróha, yád vā śepá utā́nṛtam Whatever sin caused by evil nature is there in me or the merit, whether I have pronounced imprecations (curses) against holy men or have shown mercy to others, whether I have wrought evil out of jealousy or have shown friendship, whether I have lied or spoken the truth, all this my Pranas (life breaths) take with me.
(Griffith:) Whatever sin is found in me, whatever evil I have wrought. If I have lied or falsely sworn, Waters, remove it far from me. idám, ayám.Nom/acc.Sg.N; āpaḥ, áp-.Voc.Pl.F; prá, prá; vahata, √vah.2.Pl.Prs.Imp.Act; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; kím, ká-.Nom/acc.Sg.N; ca, ca; duritám, duritá-.Nom/acc.Sg.N; máyi, ahám.Loc.Sg; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; vā, vā; ahám, ahám.Nom.Sg; abhidudróha, √druh.1.Sg.Prf.Ind.Act; dyát, yá-.Nom/acc.Sg.N; vā, vā; śepé, √śap.1.Sg.Prf.Ind.Med; utá, utá; ánṛtam, ánṛta-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) पशौ मार्जने इदमापः प्र वहत इत्येषा विनियुक्ता। हुतायां वपायाम् इति खण्डे सूत्रितम् – इदमापः प्र वहत (आश्व.श्रौ, ३.५) इति। एषैव अवभृथेष्टौ स्नाने विनियुक्ता। पत्नीसंयाजैश्चरित्वा इति खण्डे इदमापः प्र वहत सुमित्र्या न आप ओषधयः सन्तु (आश्व.श्रौ.६.१३) इति सूत्रितम्॥ मयि यजमाने यत् किं च दुरितम् अज्ञानात् निष्पन्नं वा अथवा अहं यजमानः अभिदुद्रोह सर्वतो बुद्धिपूर्वकं द्रोहं कृतवानस्मि वा अथवा शेपे साधुजनं शप्तवानस्मीति यत् अस्ति उत अपि च अनृतम् उक्तवान् इति यत् अस्ति तत् इदं सर्वमपराधजातं प्र वहत मत्तोऽपनीय प्रवाहेणान्यतो नयत॥ मयि। मपर्यन्तस्य त्वमावेकवचने इति मादेशे कृते अतो गुणे इति पररूपे च सति योऽचि इति दकारस्य यकारादेशः। एकादेशस्वरेण मकारात् परस्य अकारस्योदात्तत्वम्। दुद्रोह। द्रुह जिघांसायाम्। णलि गुणे द्विर्वचनह्रस्वहलादिशेषाः लिति इति प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम्। यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः। शेपे। शप आक्रोशे। लिटि व्यत्ययेन तङ्। उत्तमैकवचनम् इट्। टेः एत्वम्। अत एकहलमध्ये (पा.सू.६.४.१२०) इति एत्वाभ्यासलोपौ। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम्। पूर्ववत् निघाताभावः॥
ā́po adyā́nv acāriṣaṁ, rásena sám agasmahi páyasvān agna ā́ gahi, tám mā sáṁ sṛja várcasā We have mingled today with the essence of waters full of sap and we have taken them properly. Being full of vigor and sap. I get the reward of what I do. The fire with which I have come in contact in my previous life or the present one, fills me, the doer of actions, with vigor and splendor. Therefore it should be utilized properly and methodically.
(Griffith:) The Waters I this day have sought, and to their moisture have we come: O Agni, rich in milk, come you, and with your splendour cover me. ā́paḥ, áp-.Acc.Pl.F; adyá, adyá; ánu, ánu; acāriṣam, √car.1.Sg.Aor.Ind.Act; rásena, rása-.Ins.Sg.M; sám, sám; agasmahi, √gam.1.Pl.Aor.Ind.Med; páyasvān, páyasvant-.Nom.Sg.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act; dtám, sá- ~ tá-.Acc.Sg.M; mā, ahám.Acc.Sg; sám, sám; sṛja, √sṛj.2.Sg.Prs.Imp.Act; várcasā, várcas-.Ins.Sg.N.(सायणभाष्यम्) पशौ आहवनीयोपस्थाने आपो अद्यान्वचारिषम् इत्येषा। मनोतायै संप्रेषित इति खण्डे सूत्रितम् – एत्योपतिष्ठन्त आपो अद्यान्वचारिषम् (आश्व.श्रौ.३.६) इति॥ अद्य अस्मिन् दिने अवभृथार्थम् आपः अन्वचारिषं जलान्यनुप्रविष्टोऽस्मि। प्रविश्य च रसेन जलसारेण समगस्महि संगताः स्मः। हे अग्ने पयस्वान् जले वर्तमानत्वेन पयोयुक्तः त्वम् आ गहि। अस्मिन् कर्मण्यागच्छ। तं मा तादृशं स्नातं मां वर्चसा तेजसा सं सृज संयोजय॥ आपः। कर्मणि शसि प्राप्ते व्यत्ययेन जस्। अचारिषम्। चर गत्यर्थः। लुङि च्लेः सिच्। आर्धधातुकस्येड्वलादेः (पा.सू.७.२.३५) इति इट्। नेटि (पा.सू.७.२.४) इति वृद्धिप्रतिषेधे प्राप्ते तदपवादतया अतो ल्रान्तस्य (पा.सू.७.२.२) इति उपधाया वृद्धिः। अगस्महि। समो गम्यृच्छि° (पा.सू.१.३.२९) इति आत्मनेपदम्। च्लेः सिच्। मन्त्रे घस० इत्यादिना च्लेर्लुगभावश्छान्दसः। एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् (पा.सू.७.२.१०) इति इट्प्रतिषेधः। वा गमः (पा.सू.१.२.१३) इति सिचः कित्त्वात् अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः। गहि। लोटि गमेः सिपो हिः। अपित्त्वेन ङित्त्वात् अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः। अतो हेः इति लुक् न भवति ; असिद्धवदत्रा भात् इति मलोपस्यासिद्धत्वात्॥
sám māgne várcasā sṛja, sám prajáyā sám ā́yuṣā vidyúr me asya devā́ḥ-, índro vidyāt sahá ṛ́ṣibhiḥ God and enlightened seers and men know that the fire in the form of electricity confers upon me vigor, progeny and life. They also know that the good or bad actions done by me are the cause of my birth. Therefore I should always keep company with such enlightened persons and have communion with God.
(Griffith:) Fill me with splendour, Agni; give offspring and length of days; the Deities Shall know me even as I am, and Indra with the Rsis, know. sám, sám; mā, ahám.Acc.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; várcasā, várcas-.Ins.Sg.N; sṛja, √sṛj.2.Sg.Prs.Imp.Act; sám, sám; prajáyā, prajā́-.Ins.Sg.F; sám, sám; ā́yuṣā, ā́yus-.Ins.Sg.N; vidyúḥ, √vid.3.Pl.Prf.Opt.Act; me, ahám.Dat/gen.Sg; asya, ayám.Gen.Sg.M/n; devā́ḥ, devá-.Nom.Pl.M; díndraḥ, índra-.Nom.Sg.M; vidyāt, √vid.3.Sg.Prf.Opt.Act; sahá, sahá; ṛ́ṣibhiḥ, ṛ́ṣi-.Ins.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने वर्चःप्रजायुर्भिः मां संयोजय। देवाः सोमपातारः अस्य मे यजमानस्य विद्युः अनुष्ठानं जानीयुः। किंच इन्द्रः च ऋषिगणैः सह ममानुष्ठानं विद्यात् जानीयात्॥ विद्युः। विद ज्ञाने। लिङि झेर्जुस् (पा सू.३.४.१०८)। यासुट्। लिङः सलोपः इति सकारलोपः। उस्यपदान्तात् (पा.सू.६.१.९६) इति पररूपत्वम्। यासुट उदात्तत्वेन एकादेश उकारोऽपि उदात्तः। अस्य। इदमोऽन्वादेशे° इति अशनुदात्तः। विभक्तिरपि सुप्त्वेन अनुदात्ता। सह ऋषिभिः इत्यत्र ऋत्यकः (पा.सू.६.१.१२८) इति प्रकृतिभावः॥
ásya nūnáṁ katamásyāmṛ́tānām, mánāmahe cā́ru devásya nā́ma kó no mahyā́ áditaye púnar dāt, pitáraṁ ca dṛśéyam mātáraṁ ca Who is that God pervading immortal and eternal emancipated souls and Himself One Eternal Imperishable Supreme Being, the Resplendent Giver of Bliss whose auspicious name we may invoke and always remember? Who will send us – the liberated souls, back to the great earth that we may again behold our parents.
(Griffith:) Who now is he, what Deity among Immortals, of whose auspicious name we may bethink us? Who shall to mighty Aditi restore us, that I may see my Father and my Mother? kásya, ká-.Gen.Sg.M/n; nūnám, nūnám; katamásya, katamá-.Gen.Sg.M/n; amṛ́tānām, amṛ́ta-.Gen.Pl.M/f/n; mánāmahe, √man.1.Pl.Aor.Sbjv.Med; cā́ru, cā́ru-.Acc.Sg.N; devásya, devá-.Gen.Sg.M; nā́ma, nā́man-.Acc.Sg.N; káḥ, ká-.Nom.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; mahyaí, máh-.Dat.Sg.F; áditaye, áditi-.Dat.Sg.F; púnar, púnar; dāt, √dā.3.Sg.Aor.Inj.Act; pitáram, pitár-.Acc.Sg.M; ca, ca; dṛśéyam, √dṛś.1.Sg.Aor.Opt.Act; mātáram, mātár-.Acc.Sg.F; ca, ca.(सायणभाष्यम्) प्रथममण्डलस्य षष्ठे अनुवाके सप्त सूक्तानि। तत्र कस्य नूनम् इति पञ्चदशर्चं प्रथमं सूक्तम्। अजीगर्तपुत्रस्य शुनःशेपस्य आर्षं त्रैष्टुभम्। अभि त्वा देव इति तृचो गायत्रः। आद्याया अनिरुक्तत्वात् प्रजापतिर्देवता। अग्नेर्वयम् इत्यस्य अग्निः। अभि त्वा देव इत्यस्य तृचस्य सविता। भगभक्तस्य इत्येषा भगदेवताका वा। शेष वारुण्यः। तथा च अनुक्रान्तं – कस्य पञ्चोनाजीगर्तिः शुनःशेपः स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातो वारुणं तु त्रैष्टुभमादौ काय्याग्नेय्यौ सावित्रस्तृचो गायत्रोऽस्यान्त्या भागी वा इति। राजसूये अभिषेचनीयेऽहनि मरुत्वतीये परिसमाप्ते सति एतदादिकं सूक्तसप्तकम् अभिषिक्तस्य पुत्रादिभिः परिवृतस्य राज्ञः पुरस्तात् होत्राख्यातव्यम्। तथा च सूत्रेऽभिहितम्-संस्थिते मरुत्वतीये दक्षिणत आहवनीयस्य हिरण्यकशिपावासीनोऽभिषिक्ताय पुत्रामात्यपरिवृताय राज्ञे शौनःशेपमाचक्षीत (आश्व.श्रौ.९.३) इति। ब्राह्मणं च भवति – तदेतत्परऋक्शतगाथं शौनःशेपमाख्यानं तद्धोता राज्ञेऽभिषिक्तायाचष्टे हिरण्यकशिपावासीन आचष्टे हिरण्यकशिपावासीनः प्रतिगृणाति (ऐ.ब्रा.७.१८) इति॥ कस्य इत्यनयर्चा शुनःशेपो यूपे बद्धः कांदिशीकः कं देवम् उपधावानि इति विचिकित्सति। तथा च आम्नायते – हन्ताहं देवता उपधावामीति स प्रजापतिमेव प्रथमं देवतानामुपससार (ऐ.ब्रा.७.१६) इति। वयं शुनःशेपनामकाः अमृतानां देवतानां मध्ये कतमस्य किंजातीयस्य कस्य देवस्य चारु शोभनं नाम मनामहे उच्चारयामः। कः देवो मां मुमूर्षुं पुनः अपि मह्यै महत्यै अदितये पृथिव्यै दात् दद्यात्। तेन दानेन अहममृतः सन् पितरं मातरं च दृशेयं पश्येयम्। को वै नाम प्रजापतिः (ऐ.ब्रा.३.२१) इति श्रुतेः कस्य इति शब्दसामान्यात् अनया प्रजापतिरेव उपसृतः इति गम्यते॥ कतमस्य। किंशब्दात् वा बहूनां जातिपरिप्रश्ने डतमच् (पा.सू.५.३.९३)। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। अमृतानाम्। नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वे प्राप्ते नञो जरमरमित्रमृताः इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। मनामहे मन ज्ञाने। व्यत्ययेन शप्। पादादित्वादनिघातः। मह्यै। उदात्तयणो हल्पूर्वात् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। दात्। गातिस्था (पा.सू.२.४.७७) इति सिचो लुक्। बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि इति अडागमाभावः। दृशेयम्। दृशिर् प्रेक्षणे। आशीर्लिङि मिपः अम्। दृशेरग्वक्तव्यः (पा.म.३.१.८६.२) इति अक्प्रत्ययः शपोऽपवादः। कित्वागेत् लघूपधगुणाभावः। लिङ्याशिष्यङ् (पा.सू.३.१.८६) इति अङि हि सति ऋदृशोऽङि गुणः (पा.सू.७.४.१६) इति गुणः स्यात्। यासुट्। सलोपः। अतो येयः। आद्गुणः। यासुटः स्वरेण एकार उदात्तः। मातरं च इत्यत्र चशब्दात् दृशेयम् इति अनुषज्यते। अतः तदपेक्षयैषा तिङ्विभक्तिः प्रथमा इति चवायोगे प्रथमा इति न निहन्यते।
agnér vayám prathamásyāmṛ́tānām, mánāmahe cā́ru devásya nā́ma sá no mahyā́ áditaye púnar dāt, pitáraṁ ca dṛśéyam mātáraṁ ca We learned eternal souls invoke or remember the auspicious name of that Omniscient, unparalleled, One Supreme Leader of the Eternal, immortal emancipated souls, the Giver of all things in creation and their Illuminator. It is He who gives us birth again on this great earth possessing great properties that we may again behold our parents, wives and kinsmen.
(Griffith:) Agni the Deity the first among the Immortals, of his auspicious name let us bethink us. He shall to mighty Aditi restore us, that I may see my Father and my Mother. agnéḥ, agní-.Gen.Sg.M; vayám, ahám.Nom.Pl; prathamásya, prathamá-.Gen.Sg.M/n; amṛ́tānām, amṛ́ta-.Gen.Pl.M/f/n; mánāmahe, √man.1.Pl.Aor.Sbjv.Med; cā́ru, cā́ru-.Acc.Sg.N; devásya, devá-.Gen.Sg.M; nā́ma, nā́man-.Acc.Sg.N; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; mahyaí, máh-.Dat.Sg.F; áditaye, áditi-.Dat.Sg.F; púnar, púnar; dāt, √dā.3.Sg.Aor.Inj.Act; dpitáram, pitár-.Acc.Sg.M; ca, ca; dṛśéyam, √dṛś.1.Sg.Aor.Opt.Act; mātáram, mātár-.Acc.Sg.F; ca, ca.(सायणभाष्यम्) इत्थं प्रथमया ऋचा विचिकित्सां कृत्वा प्रजापतेः सकाशात् तं देवम् अग्निं निश्चित्य अनया तुष्टाव। तथा च श्रूयते-तं प्रजापतिरुवाचाग्निर्वै देवानां नेदिष्ठस्तमेवोपधावेति सोऽग्निमुपससाराग्नेर्वयं प्रथमस्यामृतानामित्येतयर्चा (ऐ.ब्रा.७.१६) इति। पूर्ववत् योजना। दात् ददातु दृशेयं पश्यानि इत्येवम् आशीःपरत्वेन पदद्वयं योज्यम्॥
abhí tvā deva savitar, ī́śānaṁ vā́ryāṇām sádāvan bhāgám īmahe O Creator and ever Protector God. We pray to You who are the Lord of the earth and other acceptable or useful things, the Superintendent of the Universe and Adorable.
(Griffith:) To you, O Savitar, the Lord of precious things, who help us Continually, for our share we come - abhí, abhí; tvā, tvám.Acc.Sg; deva, devá-.Voc.Sg.M; savitar, savitár-.Voc.Sg.M; ī́śānam, √īś.Nom/acc.Sg.M/n.Med; vā́ryāṇām, vā́rya-.Gen.Pl.M/n; sádā, sádā; avan, √av.Voc.Sg.M.Prs.Act; bhāgám, bhāgá-.Acc.Sg.M; īmahe, √yā.1.Pl.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) प्रथमे छन्दोमे वैश्वदेवशस्त्रे अभि त्वा देव सवितः इति सावित्रस्तृचः सूक्तस्थानीयः। अथ च्छन्दोमाः इति खण्डे अभि त्वा देव सवितः प्रेतां यज्ञस्य शंभुवा (आश्व.श्रौ.८.९) इति सूत्रितम्। अभि त्वा इत्येषा अग्निमन्थनेऽपि विनियुक्ता। प्रातर्वैश्वदेव्याम् इति खण्डे अभि त्वा देव सवितर्मही द्यौः पृथिवी च नः (आश्व.श्रौ.२.१६) इति सूत्रितम्। श्रूयते च – अभि त्वा देव सवितरिति सावित्रीमन्वाह (ऐ.ब्रा.१.१६) इति। तथा प्रवर्ग्येऽपि एषैव विनियुक्ता। अथोत्तरम् इति खण्डे अभि त्वा देव सवितः समी वत्सं न मातृभिः (आश्व.श्रौ.४, ७) इति सूत्रितम्। तथा ग्रावस्तोत्रेऽपि। एतस्मिन् काले ग्रावस्तुत् इति खण्डे मध्यमस्वरेणेदं सवनमभि त्वा देव सवितः (आश्व.श्रौ.५.१२) इति सूत्रितम्॥ अथ अग्निना प्रेरितः सन् सवितारम् अभि त्वा इत्यनेन तृचेन प्रार्थयते। तथैव श्रूयते – तमग्निरुवाच सविता वै प्रसवानामीशे तमेवोपधावेति स सवितारमुपससाराभि त्वा देव सवितरित्येतेन तृचेन (ऐ.ब्रा.७.१६) इति। हे सदावन् सदा सर्वदा रक्षक हे सवितः देव वार्याणां वरणीयानां धनानाम् ईशानं स्वामिनं त्वां प्रति भागं भजनीयं धनम् अभि सर्वतः ईमहे याचामहे॥ ईशानम्। ईश ऐश्वर्ये। लटः शानच्। तास्यनुदात्तेत् इति लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः। वार्याणाम्। वृङ् संभक्तौ। ऋहलोर्ण्यत्। ईडवन्द इत्यादिनाद्युदात्तत्वम्। अवन्। आमन्त्रितनिघातः। भागम्। कर्षात्वतः इति घञोऽन्तः उदात्तः॥
yáś cid dhí ta itthā́ bhágaḥ, śaśamānáḥ purā́ nidáḥ adveṣó hástayor dadhé O soul, as I – God who am free from hatred or envy, put in your hands (who are doer of noble deeds) admirable good wealth as Amalaka or Enblic Myrobalan in one’s hands and take away this wealth from the hands of an unrighteous person who censures noble men and Dharma, so you should also act.
(Griffith:) Wealth, highly lauded ere reproach has fallen on it, which is laid, Free from all hatred, in your hands. yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; cit, cit; hí, hí; te, tvám.Dat/gen.Sg; itthā́, itthā́; bhágaḥ, bhága-.Nom.Sg.M; śaśamānáḥ, √śam.Nom.Sg.M.Prf.Med; purā́, purā́; nidáḥ, níd-.Abl.Sg.F; adveṣáḥ, adveṣás-.Acc.Sg.N; hástayoḥ, hásta-.Loc.Du.M; dadhé, √dhā.3.Sg.Prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे सवितः यः भगः भजनीयो धनविशेषः ते तव हस्तयोर्दधे धृतोऽभूत् तं धनविशेषम् ईमहे इति पूर्वत्रान्वयः। चिच्छब्दः पूजार्थे हिशब्दः प्रसिद्धौ। धनस्य पूज्यत्वं सर्वत्र प्रसिद्धम्। तामेव पूज्यत्वप्रसिद्धिं विशदयति। इत्था शशमानः अनेन प्रकारेण शस्यमानः स्तूयमानः। धनस्तुतिप्रकारं च सर्वे जानन्ति। ननु स्वकीये धने वैरिभिः अपहृते सति वैरिगृहीतं धनं सर्वो लोको निन्दति द्वेष्टि च। अतो धनस्तुतिः न नियता इत्याशङ्क्याह। निदः पुरा अद्वेषः निन्दायाः पूर्वं स्वकीयत्वेन व्यवस्थिते सति तदानीं द्वेषरहितः। तस्मात् स्वकीयत्वाभिप्रायेण स्तूयमानत्वमुक्तमित्यर्थः॥ इत्था। प्रकारवचने इदमस्थमुः (पा.सू.५.३.२४)। सुपां सुलुक्। इति व्यत्ययेन विभक्तेः डादेशः। टिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण आकार उदात्तः। शशमानः। शश प्लुतगतौ। इह तु स्तुत्यर्थः। ताच्छील्यवयोवचन (पा.सू.३.२.१२९) इति ताच्छीलिकानश्। कर्तरि शप्। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। निदः। णिदि कुत्सायाम्। संपदादिलक्षणः क्विप्। सावेकाचः° इति पञ्चम्या उदात्तत्वम्। अद्वेषः। न विद्यते द्वेषोऽस्य इति बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। दधे। कर्मणि लिट्। तस्य आर्धधातुकत्वेन अभ्यस्तानामादिः इत्याद्युदात्तो न भवति। प्रत्ययस्वर एव शिष्यते। यद्वृत्तयोगात् निघाताभावः॥
bhágabhaktasya te vayám, úd aśema távā́vasā mūrdhā́naṁ rāyá ārábhe O God, let us attain the reputation of You whose devotees become revered everywhere. Let us therefore be assiduous in attaining the summit of affluence, through Your protection who are the Possessor of wealth. Let us be engaged in doing noble works.
(Griffith:) Through your protection may we come to even the height of affluence Which Bhaga has dealt out to us. bhágabhaktasya, bhágabhakta-.Gen.Sg.M/n; te, tvám.Dat/gen.Sg; vayám, ahám.Nom.Pl; út, út; aśema, √naś.1.Pl.Aor.Opt.Act; táva, tvám.Gen.Sg; ávasā, ávas-.Ins.Sg.N; mūrdhā́nam, mūrdhán-.Acc.Sg.M; rāyáḥ, rayí- ~ rāy-.Gen.Sg.M; ārábhe, √rabh.Dat.Sg.(सायणभाष्यम्) हे सवितः ते त्वदीयाः वयं शुनःशेपनामानः भगभक्तस्य धनेन संयुक्तस्य तवावसा रक्षणेन उदशेम उत्कर्षेण व्याप्नुमः। किं कर्तुम्। रायः धनस्य मूर्धानम् उत्कर्षम् आरभे प्रारब्धुम्। धनिकत्वप्रसिद्धया व्याप्ता भूयामेत्यर्थः ?॥ भगशब्दो वृषादित्वादाद्युदात्तः। तृतीया कर्मणि इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अशेम। अशू व्याप्तौ। लिङि व्यत्ययेन परस्मैपदम्। शप्। रायः। ऊडिदम् इति षष्ठ्या उदात्तत्वम्। आरभे। कृत्यार्थे तवैकेन्” इति तुमर्थे केन्प्रत्ययः। नित्स्वरेणा-.द्युदात्तत्वम्॥
nahí te kṣatráṁ ná sáho ná manyúṁ, váyaś canā́mī́ patáyanta āpúḥ némā́ ā́po animiṣáṁ cárantīr, ná yé vā́tasya praminánty ábhvam O God, these various visible or invisible worlds or the birds that are flying through the air, cannot attain to Your inviolable Dominion or Your might, nor these waters that flow on for ever or the Pranas can measure Your Prowess. None can compete with Your Wealth. The gale of wind can never surpass Your speed. None of these wonderful things can deny Your existence or Your might. They all denote Your glory.
(Griffith:) Never have those birds that fly through air attained to your high dominion or your might or spirit; Nor these the waters that flow on for ever, nor hills, abaters of the wind’s wild fury. nahí, nahí; te, tvám.Dat/gen.Sg; kṣatrám, kṣatrá-.Nom/acc.Sg.N; ná, ná; sáhaḥ, sáhas-.Nom/acc.Sg.N; ná, ná; manyúm, manyú-.Acc.Sg.M; váyaḥ, ví-.Nom.Pl.M; caná, caná; amī́, asaú.Nom.Pl.M; patáyantaḥ, √pat.Nom.Pl.M.Prs.Act; āpúḥ, √āp.3.Pl.Prf.Ind.Act; ná, ná; imā́ḥ, ayám.Nom.Pl.F; ā́paḥ, áp-.Nom.Pl.F; animiṣám, animiṣá-.Nom/acc.Sg.M/n; cárantīḥ, √car.Nom.Pl.F.Prs.Act; dná, ná; yé, yá-.Nom.Pl.M; vā́tasya, vā́ta-.Gen.Sg.M; praminánti, √mī.3.Pl.Prs.Ind.Act; ábhvam, ábhva-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) अथ सवित्रा प्रेरितः शुनःशेपः एतदादिसूक्तशेषेण उत्तरेण च सूक्तेन वरुणं तुष्टाव। तथा च श्रूयते-तं सवितोवाच वरुणाय वै राज्ञे नियुक्तोऽसि तमेवोपधावेति स वरुणं राजानमुपससारात उत्तराभिरेकत्रिंशता (ऐ.ब्रा.७.१६) इति। हे वरुण पतयन्तः प्रौढे वियत्युत्पतन्तः अमी दृश्यमानाः वयश्चन श्येनादयः पक्षिणोऽपि ते क्षत्रं त्वदीयं शरीरबलं नहि आपुः नैव प्राप्ताः। त्वत्सदृशं शरीरबलं पक्षिणामपि नास्तीत्यर्थः। तथा सहः त्वदीयं पराक्रमं तव सामर्थ्यमपि न प्रापुः। तथा मन्युं त्वदीयं कोपमपि न प्रापुः। त्वयि क्रुद्धे सति सोढुमशक्ता इत्यर्थः। अनिमिषं सर्वदा चरन्तीः प्रवाहरूपेण गच्छन्त्यः आपः त्वदीयं बलं न प्रापुः। वातस्य वायोः ये गतिविशेषाः त्वदीयम् अभ्वं वेगं न प्रमिनन्ति न हिंसन्ति। अतिक्रमं कर्तुं न शक्ता इत्यर्थः। तेऽपि न प्रापुरिति पूर्वत्रान्वयः॥ पतयन्तः। पत गतौ। चुरादिरदन्तः। लटः शतृ। शप्। गुणायादेशौ। अदुपदेशात्। लसार्वधातुकानुदात्तत्वे णिचः स्वरः। आपुः। आप्लृ व्याप्तौ । लिट्युसि द्विर्भावहलादिशेषौ। अत आदेः (पा.सू.७.४.७०) इति आत्वम्। अत्र न सहो न मन्युम् इत्यादिभिः आपुः इत्यस्य संबन्धात् तदपेक्षया प्राथम्यात् चादिलोपे विभाषा इति प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते। चरन्तीः। वा छन्दसि इति पूर्वसवर्णदीर्घः। प्रमिनन्ति। मीञ् हिंसायाम्। क्र्यादिभ्यः श्ना। श्नाभ्यस्तयोरातः इति आकारलोपः। मीनातेर्निगमे (पा.सू.७.३.८१) इति ह्रस्वत्वम्। प्रत्ययस्वरः। तिङि चोदात्तवति (पा.सू.८.१.७१) इति गतिरनुदात्तः। यद्वृत्तयोगादनिघातः॥
abudhné rā́jā váruṇo vánasya-, -ūrdhváṁ stū́paṁ dadate pūtádakṣaḥ nīcī́nā sthur upári budhná eṣām, asmé antár níhitāḥ ketávaḥ syuḥ O men you should know that the shining sun of pure vigor abiding in baseless firmament sustains on high a heap of light, the rays of which are pointed down wards while their base is above. There are waters below. May the rays of the sun become concentrated in us as the source of healthy existence. May we use the heat of the sun properly in order to keep ourselves healthy.
urúṁ hí rā́jā váruṇaś cakā́ra, sū́ryāya pánthām ánvetavā́ u apáde pā́dā prátidhātave ()kar, utā́pavaktā́ hṛdayāvídhaś cit The Resplendent God who is the Sustainer of the world has made a spacious pathway, for the sun were with to travel on its axis, even in the middle region where there was no path. He made it to set its footstep. He is the piercer of the heart of an unrighteous person. He is therefore to be adored by all. Men should know this certainly.
(Griffith:) King Varuna has made a spacious pathway, a pathway for the Sun wherein to travel. Where no way was he made him set his footstep, and warned afar whatever afflicts the spirit. urúm, urú-.Acc.Sg.M; hí, hí; rā́jā, rā́jan-.Nom.Sg.M; váruṇaḥ, váruṇa-.Nom.Sg.M; cakā́ra, √kṛ.3.Sg.Prf.Ind.Act; sū́ryāya, sū́rya-.Dat.Sg.M; pánthām, pánthā- ~ path-.Acc.Sg.M; ánvetavaí, √i.Dat.Sg; u, u; apáde, apád-.Dat.Sg.M; pā́dā, pád-.Acc.Du.M; prátidhātave, √dhā.Dat.Sg; kar, √kṛ.3.Sg.Aor.Inj.Act; dutá, utá; apavaktā́, apavaktár-.Nom.Sg.M; hṛdayāvídhaḥ, hṛdayāvídh-.Gen.Sg; cit, cit.(सायणभाष्यम्) वरुणः राजा सूर्याय सूर्यस्य पन्थां मार्गम् उरुं विस्तीर्णं चकार। हिशब्दः प्रसिद्धौ। उत्तरायणदक्षिणायनॊमार्गस्य विस्तारः प्रसिद्धः। किमर्थमेवं कृतवान् इति तदुच्यते। अन्वेतवा उ अनुक्रमेण उदयास्तमयौ गन्तुमेव। तथा अपदे पादरहिते अन्तरिक्षे पादा प्रतिधातवे पादौ प्रक्षेप्तुम् अकः मार्गं कृतवान्। पूर्वत्र रथस्य मार्गः अत्र पादयोरिति विशेषः। यद्वा। अपदे यूपे बद्धेन मया गन्तुमशक्ये भूप्रदेशे पादौ प्रक्षेप्तुम् उपाय बन्धविमोचनरूपं करोत्वित्यर्थः। उत अपि च हृदयाविधश्चित् अस्मदीयवेधकस्ये शत्रोरपि अपवक्ता अपवदिता निराकर्ता भवतु॥ चकार। लित्स्वरेण आकार उदात्तः। हि च इति निघातप्रतिषेधः। पन्थाम्। पथिमथ्यृभुक्षामात् (पा.सू.७.१.८५) इति द्वितीयायामपि व्यत्ययेन आत्वम्। पथिन्शब्दस्य पतेस्थ च (उ.सू.४.४५२) इति प्रत्ययान्तत्वेन अन्तोदात्तत्वे प्राप्ते पथिमथोः सर्वनामस्थाने (पा.सू.६.१.१९९) इत्याद्युदात्तत्वम्। अन्वेतवै। अनुपूर्वात् एतेः तुमर्थे सेसेन् इनि तवैप्रत्ययः। तवै चान्तश्च युगपत् (पा.सू.६.२.५१) इति आद्यन्तयोरुदात्तत्वम्। पादा। सुपां सुलुक् इति आकारः। प्रतिधातवे। दधातेः तुमर्थ इति सूत्रेणैव तवेन्प्रत्ययः। तादौ च निति° (पा.सू.६.२.५०) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। अकः। करोतेः छन्दसि लुङ्लङलिटः इति लोडर्थे लुङ्। तस्य तिप्। मन्त्रे घस (पा.सू.२.४.८०) इत्यादिना च्लेर्लुक्। गुणो रपरत्वम्। हल्ङ्याब्भ्यः (पा.सू.६.१.६८) इति तिपो लोपः। अडागमः। हृदयाविधः। हृञ् हरणे। वृहोः षुग्दुकौ च (उ.सू.४.५४०) इति कयन्। व्यध ताडने । क्विप्। नहिवृति (पा.सू.६.३.११६) इत्यादिना पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
śatáṁ te rājan bhiṣájaḥ sahásram, urvī́ gabhīrā́ sumatíṣ ṭe astu bā́dhasva dūré nírṛtim parācaíḥ, kṛtáṁ cid énaḥ prá mumugdhy asmát O rulers or subjects, your physician. who is the destroyer of all diseases, has a hundred, nay a thousand healing balms or medicaments. Deep or wide-reaching be your good intellect. Being endowed with that wisdom, protect the earth. Keep away from us a man of unrighteous nature. Put away from us the sin committed by wicked persons and destroy them by giving them suitable punishment for their ignoble deeds. Liberate us from the sin in the form of the fear from enemies, thieves and plunderers.
(Griffith:) A hundred balms are yours, O King, a thousand; deep and wide-reaching also be your favours. Far from us, far away drive you Destruction. Put from us even the sin we have committed. śatám, śatá-.Nom.Sg.N; te, tvám.Dat/gen.Sg; rājan, rā́jan-.Voc.Sg.M; bhiṣájaḥ, bhiṣáj-.Nom.Pl.M; sahásram, sahásra-.Nom.Sg.N; urvī́, urú-.Nom.Sg.F; gabhīrā́, gabhīrá-.Nom.Sg.F; sumatíḥ, sumatí-.Nom.Sg.F; te, tvám.Dat/gen.Sg; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; bā́dhasva, √bādh.2.Sg.Prs.Imp.Med; dūré, dūrá-.Loc.Sg.M/n; nírṛtim, nírṛti-.Acc.Sg.F; parācaís, parācaís; dkṛtám, √kṛ.Nom/acc.Sg.M/n; cit, cit; énaḥ, énas-.Nom/acc.Sg.N; prá, prá; mumugdhi, √muc.2.Sg.Prf.Imp.Act; asmát, ahám.Abl.Pl.(सायणभाष्यम्) हे राजन् वरुण ते तव शतं भिषजः बन्धनिवारकाणि शतसंख्याकानि औषधानि वैद्या वा सन्ति। ते तव सुमतिः अस्मदनुग्रहबुद्धिः उर्वी विस्तीर्णा गभीरा गाम्भीर्योपेता स्थिर अस्तु। निर्ऋतिम् अस्मदनिष्टकारिणीं निर्ऋतिं पापदेवतां पराचैः पराङ्मुखां कृत्वा दूरे अस्मत्तो व्यवहिते देशे स्थापयित्वा तां बाधस्व। कृतं चित् अस्माभिरनुष्ठितमपि एनः पापम् अस्मत् प्र मुमुग्धि प्रकर्षेण मुक्तं नष्टं कुरु॥ सुमतिः। तादौ च इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते मन्क्तिन इत्यादिनोत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। संहितायां विसर्जनीयसकारस्य। युष्मत्तत्ततक्षुःष्वन्तःपादम् (पा.सू.८.३.१०३) इति षत्वम्। बाधस्व। बाधृ विलोडने। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। तिङ्श्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वर एव शिष्यते। निर्ऋतिम्। तादौ च इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। मुमुग्धि। मुच्लृ मोक्षणे । बहुलं छन्दसि इति श्लुः। हुझल्भ्यो हेर्धिः (पा.सू.६.४.१०१)। तस्य अपित्त्वेन ङित्त्वाद्गुणाभावः। चोः कुः (पा.सू.८.२.३०) इति कुत्वम्॥
amī́ yá ṛ́kṣā níhitāsa uccā́, náktaṁ dádṛśre kúha cid díveyuḥ ádabdhāni váruṇasya vratā́ni, vicā́kaśac candrámā náktam eti We ask whither by day depart the constellations, moon and stars etc. that shine at nigh, set high in heaven above us? The holy laws of God are inviolable and Immutable and by whose command through the night the moon moves on in splendor? The answer is that God is the Creator and Illuminator of the Universe.
(Griffith:) Whither by day depart the constellations that shine at night, set high in heaven above us? Varuna’s holy laws remain unweakened, and through the night the Moon moves on in splendor. amī́, asaú.Nom.Pl.M; yé, yá-; ṛ́kṣāḥ, ṛ́kṣa-.Nom.Pl.M; níhitāsaḥ, √dhā.Nom.Pl.M; uccā́, uccā́; náktam, nákt-.Acc.Sg.F; dádṛśre, √dṛś.3.Pl.Prf.Ind.Med; kúha, kúha; cit, cit; dívā, dívā; īyuḥ, √i.3.Pl.Prf.Ind.Act; ádabdhāni, ádabdha-.Nom/acc.Pl.N; váruṇasya, váruṇa-.Gen.Sg.M; vratā́ni, vratá-.Nom/acc.Pl.N; dvicā́kaśat, √kāś.Nom.Sg.M.Prs.Act; candrámāḥ, candrámas-.Nom.Sg.M; náktam, nákt-.Acc.Sg.F; eti, √i.3.Sg.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) अमी रात्रावस्माभिर्दृश्यमानाः ऋक्षाः सप्त ऋषयः। तथा च वाजसनेयिन अमनन्ति – ऋक्षा इति ह स्म वै पुरा सप्त ऋषीनाचक्षते इति। यद्वा। ऋक्षाः सर्वेऽपि नक्षत्रविशेषाः। ऋक्षाः स्तुभिरिति नक्षत्राणाम् (निरु.३.२०) इति यास्केन उक्तत्वात्। उच्चा उच्चैः उपरि द्युप्रदेशे निहितासः स्थापिताः ये सन्ति ते ऋक्षाः नक्तं रात्रौ ददृश्रे सर्वैरपि दृश्यन्ते। दिवा अहमि कुह चित् ईयुः क्वापि गच्छेयुः। न दृश्यन्ते इत्यर्थः। वरुणस्य राज्ञः व्रतानि कर्माणि नक्षत्रदर्शनादिरूपाणि अदब्धानि केनापि अहिंसितानि। किंच वरुणस्य आज्ञयैव चन्द्रमाः नक्तं रात्रौ विचाकशत् विशेषेण दीप्यमानः एति गच्छति॥ निहितासः। आज्जसेरसुक्। थाथादिस्वरेणोत्तरपदान्तोदात्तत्वे प्राप्ते (पा.सू.६.२.१४४) गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। ददृशे। दृशेर्लिटि इरयो रे (पा.सू.६.४.७६) इति रेआदेशः। व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्। यद्वृत्तयोगादनिघातः। कुह। वा ह च च्छन्दसि (पा.सू.५.३.१३) इति किंशब्दादुत्तरस्य त्रलो हादेशः। कु तिहोः (पा.सू.७.२.१०४) इति किंशब्दस्य कुआदेशः। स्थानिवद्भावात् लित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम्। विचाकशत्। कशेर्दीप्त्यर्थात् यङ्लुगन्तात् शतृप्रत्ययः। अभ्यस्तानामादिः इत्याद्युदात्तत्वम्। समासे कृत्स्वरः। यद्वा। काशतेर्वा व्यत्ययेन उपधाह्रस्वत्वम्। चन्द्रमाः। चन्द्रे माङो डित् (उ.सू.४.६६७) इति.असिप्रत्ययः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
tát tvā yāmi bráhmaṇā vándamānas, tád ā́ śāste yájamāno havírbhiḥ áheḷamāno varuṇehá bodhi-, úruśaṁsa mā́ na ā́yuḥ prá moṣīḥ O God praised by many devotees, I glorifying You with the Vedic hymns and adoring (never showing disrespect) approach You to give that Happiness which the performer of the threefold Yajna (non-violent sacrifice) desires to achieve taking shelter in You. Kindly be known to me i.e. enlighten me so that I may know You well and do not snatch away or end our life (prematurely).
(Griffith:) I ask this of you with my prayer adoring; your worshipper craves this with his oblation. Varuna, stay you here and be not angry; steal not our life from us, O you Wide-Ruler. tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; tvā, tvám.Acc.Sg; yāmi, √yā.1.Sg.Prs.Ind.Act; bráhmaṇā, bráhman-.Ins.Sg.N; vándamānaḥ, √vand.Nom.Sg.M.Prs.Med; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; ā́, ā́; śāste, √śās.3.Sg.Prs.Ind.Med; yájamānaḥ, √yaj.Nom.Sg.M.Prs.Med; havírbhiḥ, havís-.Ins.Pl.N; áheḷamānaḥ, áheḷamāna-.Nom.Sg.M; varuṇa, váruṇa-.Voc.Sg.M; ihá, ihá; bodhi, √bhū.2.Sg.Aor.Imp.Act; dúruśaṁsa, uruśáṁsa-.Voc.Sg.M; mā́, mā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ā́yuḥ, ā́yus-.Nom/acc.Sg.N; prá, prá; moṣīḥ, √muṣ.2.Sg.Aor.Inj.Act.(सायणभाष्यम्) एकादशिनस्य वारुणस्य पशोर्वपापुरोडाशयोः तत्त्वा यामि इति द्वे ऋचौ याज्ये। सूत्रितं च – तत्त्वा यामि ब्रह्मणा वन्दमान इति द्वे अस्तभ्नाद्द्याम् (आश्व.श्रौ.३.७) इति। वरुणप्रघासेषु वारुणस्य हविषो याज्या तत्त्वा यामि इत्येषा पञ्चम्यां पौर्णमास्याम् इत्यत्र सूत्रितम् – इमं मे वरुण श्रुधि तत्त्वा यामि ब्रह्मणा वन्दमानः (आश्व.श्रौ.२.१७) इति॥ हे वरुण मुमूर्षुरहं त्वां प्रति तत् आयुः यामि याचे। कीदृशः। ब्रह्मणा प्रौढेन स्तोत्रेण वन्दमानः स्तुवन्। सर्वत्र यजमानः अपि हविर्भिः तत् आयुः आ शास्ते प्रार्थयते। त्वं च इह कर्मणि अहेळमानः अनादरमकुर्वन् बोधि अस्मदपेक्षितं बुध्यस्व। हे उरुशंस बहुभिः स्तुत्य नः अस्मदीयम् आयुः मा प्र मोषीः प्रमुषितं मा कुरु। सप्तदशसंख्याकेषु याञ्चाकर्मसु ईमहे यामि (नि.३.१९.१) इति पठितम्। चाशब्दलोपश्छान्दसः॥ अहेळमानः। हेडृ अनादरे । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे शपश्च पित्त्वादनुदात्तत्वे सति धातुस्वरः शिष्यते। ततो नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। बोधि। बुध अवगमने । लोटः सेर्हिः। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। वा छन्दसि (पा सू ३.४.८८) इति अपित्त्वाभावेन ङित्त्वाभावात् लघू – पधगुणः। हुझल्म्यो हेर्धिः इति हेर्धिरादेशः। धातोरन्त्यलोपश्छान्दसः। मोषीः। मुष स्तेये । लोडर्थे छान्दसो लुङ्। वदव्रज (पा.सू ७.२.३) इति प्राप्ताया वृद्धेः नेटि (पा.सू ७ २.४) इति प्रतिषेधे सति लघूपधगुणः। बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि इति अडभावः॥
tád ín náktaṁ tád dívā máhyam āhus, tád ayáṁ kéto hṛdá ā́ ví caṣṭe śúnaḥśépo yám áhvad gṛbhītáḥ, só asmā́n rā́jā váruṇo mumoktu Learned persons who are desirous of knowledge by night and by day repeat this knowledge based upon the Vedas and other Shastras. This too the thought of my own heart, repeat. May He – the Sovereign God Whom a man with a touch of knowledge invokes or sincerely prays, release us from all sins. May the knowledge acquired from the study of the Vedas set us – industrious and righteous persons free from all sinful tendencies.
(Griffith:) Nightly and daily this one thing they tell me, this too the thought of mine own heart repeats. May he to whom prayed fettered Sunahsepa, may he the Sovran Varuna release us. tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; ít, ít; náktam, nákt-.Acc.Sg.F; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; dívā, dívā; máhyam, ahám.Dat.Sg; āhuḥ, √ah.3.Pl.Prf.Ind.Act; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; ayám, ayám.Nom.Sg.M; kétaḥ, kéta-.Nom.Sg.M; hṛdáḥ, hā́rdi ~ hṛd-.Abl.Sg.N; ā́, ā́; ví, ví; caṣṭe, √cakṣ.3.Sg.Prs.Ind.Med; śúnaḥśépaḥ, śúnaḥśépa-.Nom.Sg.M; yám, yá-.Acc.Sg.M; áhvat, √hū.3.Sg.Aor.Ind.Med; gṛbhītáḥ, √gṛbh.Nom.Sg.M; dsáḥ, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; asmā́n, ahám.Acc.Pl; rā́jā, rā́jan-.Nom.Sg.M; váruṇaḥ, váruṇa-.Nom.Sg.M; mumoktu, √muc.3.Sg.Prf.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) तदित् तदेव वरुणविषयं स्तोत्रं नक्तं रात्रौ मह्यं शुनःशेपाय आहुः कर्तव्यत्वेनाभिज्ञाः कथयन्ति। तथा दिवा अपि तत् एव आहुः। हृदः मदीयमनसो निष्पन्नः अयं केतः प्रज्ञाविशेषोऽपि तत् एव कर्तव्यत्वेन आ वि चष्टे सर्वतो विशेषेण प्रकाशयति। गृभीतः गृहीतः यूपे बद्धः शुनःशेपः एतन्नामको जनः यं वरुणम् अह्वत् आहूतवान् सः वरुणः राजा अस्मान् शुनःशेपान् मुमोक्तु बन्धात् मुक्तं करोतु॥ मह्यम्। ङयि च इत्याद्युदात्तत्वम्। आहुः। ब्रुवः पञ्चानाम् (पा.सू.३.४.८४) इति ब्रूञो लटि झेः उसादेशः, धातोः आहादेशश्च। हृदः। पद्दन् (पा.सू.६.१.६३) इत्यादिना हृदयशब्दस्य हृदादेशः। उडिदंपदादिः इति पञ्चम्या उदात्तत्वम्। शुनःशेपः। शुन इव शेपो यस्य इति समासे शुनः शेपपुच्छलाङ्गूलेषु संज्ञायां षष्ठ्या अलुग्वक्तव्यः (पा.सू.६.३.२१.४) इति अलुक्। पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते उभे वनस्पत्यादिषु (पा.सू.६.२.१४०) इति पूर्वोत्तरपदयोः युगपत् प्रकृतिस्वरत्वम्। अह्वत्। ह्वेञो लुङि लिपिसिचिह्वश्च (पा.सू.३.१.५३) इति च्लेः अङादेशः। आतो लोप इटि च (पा.सू.६.४.६४) इति आकारलोपः। अडागम उदात्तः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। गृभीतः। हृग्रहोर्भः इति भत्वम्। सो अस्मान्। प्रकृत्यान्तःपादम् इति प्रकृतिभावः। मुमोक्तु। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य श्लुः॥
śúnaḥśépo hy áhvad gṛbhītás, triṣv ā̀dityáṁ drupadéṣu baddháḥ ávainaṁ rā́jā váruṇaḥ sasṛjyād, vidvā́m̐ ádabdho ví mumoktu pā́śān O men, as a learned person who has a touch of the wisdom of the wise, invokes Immortal God or the Prana for the acquisition of knowledge, action and contemplation, so let us also invoke and accept Him (God). When so invoked, He reveals to us the real nature of these three i.e. knowledge, action and Contemplation or communion. As air is utilized by scientists for the manufacture of air-craft, etc. with the wooden planks of the tree and other things, let us also do so. As God who is the Best knower and irresistible leader commands us to utilize things of the world, we should utilize them in the same manner. O God, deliver us from all bonds caused by sinful acts. Thus utilized by us properly and methodically, all things of the world like the sun, air etc. loosen all our bonds of poverty. You should also therefore utilize them properly.
áva te héḷo varuṇa námobhir, áva yajñébhir īmahe havírbhiḥ kṣáyann asmábhyam asura pracetaḥ-, rā́jann énāṁsi śiśrathaḥ kṛtā́ni O Resplendent Omniscient God dwelling in our Pranas or vital breaths, O Giver of knowledge to us, as You loosen the bonds of the sins committed by us (by giving true knowledge) therefore, we desire to acquire Your knowledge by homages, by Yajnas (noble deeds consisting or knowledge, communion with God and good actions) and hy putting in fire the arlicles worthy of being given and taken.
úd uttamáṁ varuṇa pā́śam asmád, ávādhamáṁ ví madhyamáṁ śrathāya áthā vayám āditya vraté táva-, -ánāgaso áditaye syāma O God, Dispeller of all darkness, immortal and most acceptable, cast asunder from us all fetters of higher kind (belonging to mind) of middle nature (regarding progeny, wealth and reputation) and of lower nature (belonging to sexual impulse etc.) so that, O imperishable Supreme Being, being thus free and sinless may we be fit for attaining immortality and emancipation.
(Griffith:) Loosen the bonds, O Varuna, that hold me, loosen the bonds above, between, and under. So in your holy law may we made sinless belong to Aditi, O you Aditya. út, út; uttamám, uttamá-.Acc.Sg.M; varuṇa, váruṇa-.Voc.Sg.M; pā́śam, pā́śa-.Acc.Sg.M; asmát, ahám.Abl.Pl; áva, áva; adhamám, adhamá-.Acc.Sg.M; ví, ví; madhyamám, madhyamá-.Acc.Sg.M; śrathāya, √śrath.2.Sg.Prs.Imp.Act; átha, átha; vayám, ahám.Nom.Pl; āditya, ādityá-.Voc.Sg.M; vraté, vratá-.Loc.Sg.N; táva, tvám.Gen.Sg; dánāgasaḥ, ánāgas-.Nom.Pl.M; áditaye, áditi-.Dat.Sg.F; syāma, √as.1.Pl.Prs.Opt.Act.(सायणभाष्यम्) हे वरुण उत्तमम् उत्कृष्टं शिरसि बद्धं पाशम् अस्मत् अस्मत्तः उत् श्रथाय उत्कृष्य शिथिलं कुरु। अधमं निकृष्टं पादेऽवस्थितं पाशम् अव श्रथाय अधस्तादवकृष्य शिथिलीकुरु। मध्यमं नाभिप्रदेशगतं पाशं वि श्रथाय वियुज्य शिथिलीकुरु। अथ अनन्तरं हे आदित्य अदितेः पुत्र वरुण वयं शुनःशेपाः तव व्रते त्वदीये कर्मणि अदितये खण्डनराहित्याय अनागसः अपराधरहिताः स्याम भवेम॥ उत्तमम्। तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वेन आद्युदात्तत्वे प्राप्ते उत्तमशश्वत्तमौ सर्वत्र (पा.सू.६.१.१६० ग.) इति उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तत्वम्। अधमम्। अवद्यावमाधमार्वरेफाः कुत्सिते (उ.सू.५.७३२) इति अवतेः अमच्; वस्य धः। श्रथाय। श्रथ दौर्बल्ये। संहितायां छान्दसो दीर्घः। तव। युष्मदस्मदोर्ङसि इत्याद्युदात्तत्वम्। अनागसः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। नञ्सुभ्याम् इति तु व्यत्ययेन प्रवर्तते। यद्वा। आगस्शब्दात् अस्मायामेधा (पा.सू.५, २.१२१) इति मत्वर्थीयो विनिः। तस्य विन्मतोर्लुक् (पा.सू.५.३.६५) इति लुक्। नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
yác cid dhí te víśo yathā, prá deva varuṇa vratám minīmási dyávi-dyavi O God, the most acceptable and the Best, the Giver of happiness, as when one’s sons or subjects commit errors day by day but that man or king is just to them as well as kind, in the same manner, although we men, transgress or violate Your laws day after day, You are Just but at the same time Kind to us.
mā́ no vadhā́ya hatnáve, jihīḷānásya rīradhaḥ mā́ hṛṇānásya manyáve O most Acceptable God, do not allow us to kill the person who insults us through ignorance and never impel us to show wrath to a person who is ashamed of the mistake committed by him in our presence.
(Griffith:) Give us not as a prey to death, to be destroyed by you in wrath, To your fierce anger when displeased. mā́, mā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; vadhā́ya, vadhá-.Dat.Sg.M; hatnáve, hatnú-.Dat.Sg.M; jihīḷānásya, √hīḍ- ~ √hīḷ.Gen.Sg.M/n.Prf.Med; rīradhaḥ, √randh.2.Sg.Aor.Inj.Act; mā́, mā́; hṛṇānásya, √hṝ.Gen.Sg.M/n.Prs.Med; manyáve, manyú-.Dat.Sg.Mv.(सायणभाष्यम्) हे वरुण जिहीळानस्य अनादरं कृतवतः हत्नवे हन्तुः पापिहननशीलस्य तव संबन्धिने त्वत्कर्तृकाय वधाय नः अस्मान् मा रीरधः संसिद्धान् विषयभूतान् मा कुरु। हृणानस्य हृणीयमानम्य क्रुद्धस्य तव मन्यवे क्रोधाय मा अस्मान् रीरधः॥ वधाय। हनश्च वधः (पा.सू.३.३.७६) इति अबन्तो वधशब्दः। उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तः। हत्नवे। हन हिंसागत्योः। कृहनिभ्यां क्नुः (उ.सू.३.३१०) इति क्नुप्रत्ययः; धातोर्नकारस्य तकारः। जिहीळानस्य। हेडृ अनादरे। अस्मात् लिटः कानच्। द्विर्भावहलादिशेषह्रस्वचुत्वजश्त्वानि। एकारस्य ईकारादेशश्छन्दसः। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। रीरधः। राध साध संसिद्धौ। चङि णिलोपे उपधाह्रस्वत्वम्। द्विर्वचनहलादिशेषह्रस्वत्वसन्वद्भावेत्वाभ्यासदीर्घाः। न माङयोगे इति अडभावः। हृणानस्य। हृणीङ् लज्जायम्। अस्मात् शानचि पृषोदरादित्वात् अभिमतरूपसिद्धिः॥
ví mṛḷīkā́ya te máno, rathī́r áśvaṁ ná sáṁditam gīrbhír varuṇa sīmahi O God! As a charioteer ties his weary horse, so we bind Your knowledge and Your love in our hearts with refined words of praises for the attainment of good happiness.
(Griffith:) To gain your mercy, Varuna, with hymns we bind your heart, as binds The charioteer his tethered horse. ví, ví; mṛḷīkā́ya, mṛḷīká-.Dat.Sg.N; te, tvám.Dat/gen.Sg; mánaḥ, mánas-.Nom/acc.Sg.N; rathī́ḥ, rathī́-.Nom.Sg.M; áśvam, áśva-.Acc.Sg.M; ná, ná; sáṁditam, √dā.Acc.Sg.M; gīrbhíḥ, gír- ~ gīr-.Ins.Pl.F; varuṇa, váruṇa-.Voc.Sg.M; sīmahi, √sā- ~ si.1.Pl.Aor.Opt.Med.(सायणभाष्यम्) हे वरुण मृळीकाय अस्मत्सुखाय ते तव मनः गीर्भिः स्तुतिभिः वि सीमहि विशेषण बध्नीमः प्रसादयाम इत्यर्थः। तत्र दृष्टान्तः। रथीः रथस्वामी संदितं सम्यक् खण्डितं दूरगमनेन श्रान्तम् अश्व न अश्वमिव। यथा स्वामी श्रान्तमश्वं घासप्रदानादिना प्रसादयति तद्वत्॥ रथीः। मत्वर्थीय ईकारः। संदितम्। दो अवखण्डने। निष्ठा इति क्तः। द्यतिस्यतिमास्थाम् (पा.सू.७.४.४०) इति इकारान्तादेशः। गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। गीर्भिः। सावेकाचः० इति भिस उदात्तत्वम्। सीमहि। षिवु तन्तुसताने। व्यत्ययेनात्मनेपदम्। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। वलि लोपः (पा.सू.६.१.६६)। यद्वा। षिञ् बन्धने इत्यस्मात् विकरणस्य लुक्। दीर्घश्छन्दसः॥
párā hí me vímanyavaḥ, pátanti vásya: iṣṭaye váyo ná vasatī́r úpa O God, As birds flee to distant places having left off their nests, in the same manner, let persons given to anger may go away from my residence, in order to attain wealth.
(Griffith:) They flee from me dispirited, bent only on obtaining wealths As to their nests the birds of air. párā, párā; hí, hí; me, ahám.Dat/gen.Sg; vímanyavaḥ, vímanyu-.Nom.Pl.M; pátanti, √pat.3.Pl.Prs.Ind.Act; vásya: iṣṭaye, vásya: iṣṭi-.Dat.Sg.F; váyaḥ, ví-.Nom.Pl.M; ná, ná; vasatī́ḥ, vasatí-.Acc.Pl.F; úpa, úpa.(सायणभाष्यम्) हे वरुण मे मम शुनःशेपस्य विमन्यवः क्रोधरहिता बुद्धयः वस्यइष्टये वसीयसः अतिशयेन वसुमतो जीवनस्य प्राप्तये परा पतन्ति पराङ्मुखाः पुनरावृत्तिरहिताः प्रसरन्ति। हिशब्दः अस्मिन्नर्थे सर्वजनप्रसिद्धिमाह। परापतने दृष्टान्तः। वयो न। पक्षिणो यथा वसतीः निवासस्थानानि उप सामीप्येन प्राप्नुवन्ति तद्वत्॥ पतन्ति। पादादित्वात् निघाताभावः। वस्यइष्टये। वसुमच्छब्दात् विन्मतोर्लुक् इति मतुपो लुकि टिलोपे ईयसुनो यकारलोपश्छान्दसः। वसतीः। शतुरनुमः इति ङीप उदात्तत्वम्॥
kadā́ kṣatraśríyaṁ náram, ā́ váruṇaṁ karāmahe mṛḷīkā́yorucákṣasam When shall we for our happiness enjoy the prosperity of the vast and good government by taking shelter in Varuna (God) Who is infallible, the Guide of men and Who is variously glorified in the Vedas.
(Griffith:) When shall we bring, to be appeased, the Hero, Lord of warrior might, Him, the far-seeing Varuna? kadā́, kadā́; kṣatraśríyam, kṣatraśrī́-.Acc.Sg.M; náram, nár-.Acc.Sg.M; ā́, ā́; váruṇam, váruṇa-.Acc.Sg.M; karāmahe, √kṛ.1.Pl.Aor.Sbjv.Med; mṛḷīkā́ya, mṛḷīká-.Dat.Sg.N; urucákṣasam, urucákṣas-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) मृळीकाय अस्मत्सुखाय वरुणं कदा कस्मिन् काले आ करामहे अस्मिन् कर्मणि आगतं करवाम। कीदृशम्। क्षत्रश्रियं बलसेविनं नरं नेतारं उरुचक्षसं बहूनां द्रष्टारम्। क्षत्रश्रियम्। क्षत्राणि श्रयतीति क्षत्रश्रीः। क्विब्वचि° (पा.३.२.१७८, २) इत्यादिना क्विप् दीर्घश्च। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। नरम्। ऋदोरप् इति अबन्तः आद्युदात्तः। करामहे। करोतेः व्यत्ययेन शप्। उरुचक्षसम्। चक्षेर्बहुलं शिच्च (उ.सू.४.६७२) इत्यसुन्। शिद्वद्भावात् ख्याञादेशाभावः॥
tád ít samānám āśāte, vénantā ná prá yuchataḥ dhṛtávratāya dāśúṣe The two (Mitra and Varuna or the air and the sun) like the two players on musical instruments who give happiness are equally conferrers of delight to the righteous observers of truth and other vows who offers oblations in the fire of construct vehicles like the air-craft etc.
(Griffith:) This, this with joy they both accept in common: never do they fail The ever-faithful worshipper. tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; ít, ít; samānám, samāná-.Nom/acc.Sg.M/n; āśāte, √naś.3.Du.Prf.Ind.Med; vénantā, √ven.Nom.Du.M.Prs.Act; ná, ná; prá, prá; yuchataḥ, √yu.3.Du.Prs.Ind.Act; dhṛtávratāya, dhṛtávrata-.Dat.Sg.M/n; dāśúṣe, dāśváṁs-.Dat.Sg.M/n.(सायणभाष्यम्) धृतव्रताय अनुष्ठितकर्मणे दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय वेनन्तौ कामयमानौ मित्रावरुणाविति शेषः। तावुभौ समानं साधारणं तदित् अस्माभिर्दत्तं तदेव हविः आशाते अश्नुवाते। न प्र युच्छतः कदाचिदपि प्रमादं न कुरुतः॥ आशाते। अश्नोतेर्लिटि द्विर्भावहलादिशेषौ। अत आदेः (पा.सू.७.४.७०) इति आत्वम्। अनित्यमागमशासनम् इति वचनात् अश्नोतेश्च (पा.सू.७.४.७२) इति नुडभावः। वेनन्ता। वेनतिः कान्तिकर्मा। सुपां सुलुक् इति आकारः। प्र युच्छतः। युच्छ प्रमादे। दाशुषे। दाशृ दाने इत्यस्मात् दाश्वान् साह्वान् इति क्वसुप्रत्ययो निपातितः। वसोः संप्रसारणम् इति संप्रसारणम्। शासिवसिघसीनां च इति षत्वम्॥
védā yó vīnā́m padám, antárikṣeṇa pátatām véda nāváḥ samudríyaḥ The person dwelling on sea shore, who knows the path of the birds and air-craft flying through the air, who also knows the course of ships, can accomplish artistic activities and none else.
(Griffith:) He knows the path of birds that fly through heaven, and, Sovran of the sea, He knows the ships that are thereon. véda, √vid.3.Sg.Prf.Ind.Act; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; vīnā́m, ví-.Gen.Pl.M; padám, padá-.Nom/acc.Sg.N; antárikṣeṇa, antárikṣa-.Ins.Sg.N; pátatām, √pat.Gen.Pl.M.Prs.Act; véda, √vid.3.Sg.Prf.Ind.Act; nāváḥ, naú- ~ nā́v-.Gen.Sg.F; samudríyaḥ, samudríya-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) अन्तरिक्षेण पतताम् आकाशमार्गेण गच्छतां वीनां पक्षिणां पदं यः वरुणः वेद। तथा समुद्रियः समुद्रेऽवस्थितः वरुणः नावः जले गच्छन्त्याः पदं वेद जानाति सोऽस्मान् बन्धनान्मोचयत्विति शेषः॥ वेद। विद ज्ञाने। विदो लटो वा (पा.सू.३.४.८३) इति तिपो णल्। लित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम्। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घः। वीनाम्। नामन्यतरस्याम् इति नाम उदात्तत्वम्। पतताम्। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः। नावः। सावेकाचः इति षष्ठ्या उदात्तत्वम्। समुद्रियः। भवार्थे समुद्राभ्राद्धः (पा.सू.४.४.११८) इति घप्रत्ययः॥
véda māsó dhṛtávrato, dvā́daśa prajā́vataḥ védā yá upajā́yate The learned person who observes the vows of truth, non-violence etc. and knows the twelve months in which various beings are born (or with their productions) and the thirteenth month which is supplementally engendered, knowing all the different parts of time, utilizes it properly for doing good to others.
(Griffith:) True to his holy law, he knows the twelve moons with their progeny: He knows the moon of later birth. véda, √vid.3.Sg.Prf.Ind.Act; māsáḥ, mā́s-.Acc.Pl.M; dhṛtávrataḥ, dhṛtávrata-.Nom.Sg.M; dvā́daśa, dvā́daśa-.Acc.Pl.M; prajā́vataḥ, prajā́vant-.Acc.Pl.M; véda, √vid.3.Sg.Prf.Ind.Act; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; upajā́yate, √jan.3.Sg.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) धृतव्रतः स्वीकृतकर्मविशेषो यथोक्तमहिमोपेतो वरुणः प्रजावतः तदा तदोत्पद्यमानप्रजायुक्तान् द्वादश मासः चैत्रादीन् फाल्गुनान्तान् वेद जानाति। यः त्रयोदशोऽधिकमासः उपजायते संवत्सरसमीपे स्वयमेवोत्पद्यते तमपि वेद। वाक्यशेषः पूर्ववत्॥ मासः।पद्दन्° (पा.सू.६.१.६३) इत्यादिना मासशब्दस्य मास् इति आदेशः। ऊडिदम् इत्यादिना शस उदात्तत्वम्। द्वादश। द्वौ च दश च इति द्वन्द्वः। द्व्यष्टनः संख्यायाम् (पा.सू.६.३.४७) इति आत्वम्। संख्या (पा.सू.६.२.३५) इति सूत्रेण पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। प्रजावतः। जनी प्रादुर्भावे। प्रपूर्वात् जनसनखनक्रमगमो विट्प्रत्ययः (पा.सू.३.२.६७)। *विड्वनोः० (पा.सू.६.४.४१) इति आत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। प्रजा एषां सन्तीति तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप् (पा.सू.५.३.९४)। मादुपधायाः० (पा.सू.८.२.९) इति मतुपो वत्वम्। उपजायते। जनेः कर्मकर्तरि लट्। कर्मवद्भावात् आत्मनेपदं यक् (पा.सू.३.१.८७)। जनादीनामुपदेश एवात्वं वक्तव्यम् (पा.सू.६.१.१९५.३) इति वचनात् अचः कर्तृयकि (पा.सू.६.१.१९५) इत्याद्युदात्तत्वम्। तिङि चोदात्तवति (पा.सू.८.१.७१) इति उपसर्गस्य निघातः। न च तिङ्ङतिङः इति निघातः, यद्वृत्तान्नित्यम् इति प्रतिषेधात्॥
véda vā́tasya vartaním, urór ṛṣvásya bṛhatáḥ védā yé adhyā́sate The person who knows the path of the wind, vast very useful and endowed with many attributes going and coming everywhere, excellent and mighty and who knows all the articles that are there, becomes certainly the knower of the properties of Geography.
(Griffith:) He knows the pathway of the wind, the spreading, high, and mighty wind: He knows the Deities who dwell above. véda, √vid.3.Sg.Prf.Ind.Act; vā́tasya, vā́ta-.Gen.Sg.M; vartaním, vartaní-.Acc.Sg.F; uróḥ, urú-.Gen.Sg.M; ṛṣvásya, ṛṣvá-.Gen.Sg.M; bṛhatáḥ, bṛhánt-.Gen.Sg.M; véda, √vid.3.Sg.Prf.Ind.Act; yé, yá-; adhyā́sate, √ās.3.Pl.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) उरोः, विस्तीर्णस्य ऋष्वस्य दर्शनीयस्य बृहतः गुणैरधिकस्य वातस्य वायोः वर्तनिं मार्गं वेद वरुणो जानाति। ये देवाः अध्यासते उपरि तिष्ठन्ति तानपि वेद जानाति॥ वातस्य। असिहसि इत्यादिना तन्प्रत्ययान्तो वातशब्दो नित्त्वादाद्युदात्तः। वर्तनिम्। वर्ततेऽनेनेति। वर्तनिः स्तोत्रे (पा.सू.६.१.१६०.ग.) इति स्तोत्रवाचकस्य वर्तनिशब्दस्य अन्तोदात्तत्वसिद्ध्यर्थम् उञ्छादिषु पाठात् अस्य प्रत्ययस्वरेण मध्योदात्तत्वे प्राप्ते व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम्। बृहतः। बृहन्महतोरुपसंख्यानम् इति ङस उदात्तत्वम्। अध्यासते। लसार्वधातुकानुदात्तत्वे सति धातुस्वरः॥
ní ṣasāda dhṛtávrato, váruṇaḥ pastyā̀sv ā́ sā́mrājyāya sukrátuḥ As a man who has taken the vow of truth, non-violence etc. and who is a man of noble intellect and actions sits among his subjects for discharging the duties of an emperor shining on account of his virtues, we should also conduct ourselves similarly.
(Griffith:) Varuna, true to holy law, sits down among his people; he, Most wise, sits there to govern all. ní, ní; sasāda, √sad.3.Sg.Prf.Ind.Act; dhṛtávrataḥ, dhṛtávrata-.Nom.Sg.M; váruṇaḥ, váruṇa-.Nom.Sg.M; pastyā̀su, pastyā̀-.Loc.Pl.F; ā́, ā́; sā́mrājyāya, sā́mrājya-.Dat.Sg.N; sukrátuḥ, sukrátu-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) धृतव्रतः पूर्वोक्तः वरुणः पस्त्यासु दैवीषु प्रजासु आ नि षसाद आगत्य निषण्णवान्। किमर्थम्। प्रजानां साम्राज्यसिद्ध्यर्थं सुक्रतुः शोभनकर्मा॥ नि षसाद। सदिरप्रतेः (पा.सू.८.३.६६) इति षत्वम्। साम्राज्याय। सम्राजो भावः साम्राज्यम्। गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः (पा.सू.५.१.१२४) इति ष्यञ्। ञ्नित्यादिर्नित्यम् इत्याद्युदात्तत्वम्। सुक्रतुः। क्रत्वादयश्च इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्॥
áto víśvāny ádbhutā, cikitvā́m̐ abhí paśyati kṛtā́ni yā́ ca kártvā Because a righteous, highly learned and just man sees all actions that have been done by a man and which will be done, he becomes, fit to be a judge.
(Griffith:) From thence percerving he beholds all wondrous things, both what has been, And what hereafter will be done. átas, átas; víśvāni, víśva-.Acc.Pl.N; ádbhutā, ádbhuta-.Acc.Pl.N; cikitvā́n, √cit.Nom.Sg.M.Prf.Act; abhí, abhí; paśyati, √paś.3.Sg.Prs.Ind.Act; kṛtā́ni, √kṛ.Acc.Pl.N; yā́, yá-.Acc.Pl.N; ca, ca; kártvā, kártva-.Acc.Pl.N.(सायणभाष्यम्) अतः अस्मात् वरुणात् विश्वानि अद्भुता सर्वाण्याश्चर्याणि चिकित्वान् प्रज्ञावान् अभि पश्यति सर्वतोऽवलोकयति या कृतानि यान्याश्चर्याणि पूर्वं वरुणेन संपादितानि। चकारात् अन्यानि यान्याश्चर्याणि कर्त्वा इतः परं कर्तव्यानि तानि सर्वाण्यभिपश्यतीति पूर्वत्रान्वयः॥ अद्भुता। शेश्छन्दसि बहुलम् (पा.सू.६.१.७०) इति शेर्लोपः। प्रत्ययलक्षणेन नपुंसकस्य झलचः (पा.सू.७.१.७२) इति नुम्। नलोपः। चिकित्वान्। कित ज्ञाने। लिटः क्वसुः। अभ्यासहलादिशेषचुत्वानि। वेस्वेकाजाद्धसाम् इति नियमात् इडभावः। रुत्वानुनासिकावुक्तौ संहितायाम्। पश्यति। पाघ्रा इत्यादिना दृशेः पश्यादेशः। कर्त्वा। कृत्यार्थे तवैकेन्केन्यत्वनः (पा.सू.३.४.१४) इति करोतेः त्वन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। पूर्ववत् शेर्लोपः॥
sá no viśvā́hā sukrátur, ādityáḥ supáthā karat prá ṇa ā́yūṁṣi tāriṣat May God who is Imperishable, Eternal and Omniscient keep us on the right path all our days and prolong our lives.
bíbhrad drāpíṁ hiraṇyáyaṁ, váruṇo vasta nirṇíjam pári spáśo ní ṣedire God the most acceptable and the Best in whom all embodied beings and things abide, covers all from all sides, wearing the resplendent armor of knowledge.
ná yáṁ dípsanti dipsávo, ná drúhvāṇo jánānām ná devám abhímātayaḥ O men, you should know that God as Adorable whom enemies of false dealing dare not offend, nor those who tyrannise over men, nor haughty persons whose minds are bent on wrong.
(Griffith:) The Deity whom enemies threaten not, nor those who tyrannize over men, Nor those whose minds are bent on wrong. ná, ná; yám, yá-.Acc.Sg.M; dípsanti, √dabh.3.Pl.Prs.Ind/des.Act; dipsávaḥ, dipsú-.Nom.Pl.M.Des; ná, ná; drúhvāṇaḥ, drúhvan-.Nom.Pl.M; jánānām, jána-.Gen.Pl.M; ná, ná; devám, devá-.Acc.Sg.M; abhímātayaḥ, abhímāti-.Nom.Pl.F.(सायणभाष्यम्) दिप्सवः हिंसितुमिच्छन्तो वैरिणः यं वरुणं न दिप्सन्ति भीताः सन्तो हिंसितुमिच्छां परित्यजन्ति। जनानां प्राणिनां द्रुह्वाणः द्रोग्धारोऽपि यं वरुणं प्रति न द्रुह्यन्ति। अभिमातयः पाप्मानः। पाप्मा वा अभिमातिः (तै.सं.२.१.३.५) इति श्रुत्यन्तरात्। देवं तं वरुणं न स्पृशन्ति॥ दिप्सन्ति। दम्भु दम्भे। अस्मात् सनि सनीवन्तर्ध° (पा.सू.७.२.४९) इत्यादिना इडभावः। हलन्ताच्च (पा.सू.१.२.१०) इत्यत्र हल्ग्रहणस्य जातिवाचित्वात् सनः कित्वात् दम्भ इच्च (पा.सू.७.४.५६) इति दकारात् परस्य अकारस्य इकारः। अनिदिताम् इति नलोपः। भष्भावाभावश्छन्दसः (पा.सू.८.२.३७)। अत्र लोपोऽभ्यासस्य (पा.सू.७.४.५८) इति अभ्यासलोपः। शपः पित्वादनुदात्तत्वम्। तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण सनो नित्त्वात् नित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम्। यद्वृत्तयोगात् अनिघातः। दिप्सवः। सनन्तात् दम्भेः सनाशंसभिक्ष उः (पा.सू.३.२.१६८) इति उप्रत्ययः। प्रत्ययस्वरः। द्रुह्वाणः। द्रुह जिघांसायाम्। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति क्वनिप्। प्रत्ययस्य पित्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम्॥
utá yó mā́nuṣeṣv~ā́, yáśaś cakré ásāmy ā́ asmā́kam udáreṣv ā́ Why should not men always adore that God who has given complete glory and food to mankind and whose glory is manifest in all living and non-living or inanimate objects.
(Griffith:) He who gives glory to mankind, not glory that is incomplete, To our own bodies giving it. utá, utá; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; mā́nuṣeṣu, mā́nuṣa-.Loc.Pl.M; ā́, ā́; yáśaḥ, yáśas-.Nom/acc.Sg.N; cakré, √kṛ.3.Sg.Prf.Ind.Med; ásāmi, ásāmi-.Acc.Sg.N; ā́, ā́; asmā́kam, ahám.Gen.Pl; udáreṣu, udára-.Loc.Pl.N; ā́, ā́.(सायणभाष्यम्) उत अपि च यः वरुणः मानुषेषु यशः अन्नम् आ चक्रे सर्वतः कृतवान् स वरुणः कुर्वन्नपि आ सर्वतः असामि संपूर्णं चक्रे न तु न्यूनं कृतवान्। विशेषतः अस्माकम् उदरेषु॥ सर्वतः चक्रे॥ मानुषेषु। मनोर्जातावन्यतौ षुक् च (पा.सू.४.१.१६१) इति अन्। ञ्नित्यादिर्नित्यम् इत्याद्युदात्तत्वम्। चक्रे। प्रत्ययस्वरः। असामि। अव्यये नञ्कुनिपातानामिति वक्तव्यम् (पा.सू.६.२.२.३) इति अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। यशः। अशेर्युट् च (उ.सू.४.६३०) इति असुन्। उदरेषु। उदि दृणातेरजलौ पूर्वपदान्त्यलोपश्च (उ.सू.५.६९७) इति अल्। लित्स्वरः। गतिकारकोपपदात् इत्युत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
párā me yanti dhītáyo, gā́vo ná gávyūtīr ánu ichántīr urucákṣasam As the kine return to the pastures, in the same way, thoughts come back to me – soul, whose knowledge is of various kinds and who is the doer of deeds.
sáṁ nú vocāvahai púnar, yáto me mádhv ā́bhṛtam hóteva kṣádase priyám As a priest gives sweet satisfactory knowledge gathered by the wise to the performer of the Yajna for giving him strength to dispel darkness of ignorance, so let us – the teachers and the taught – speak to one another lovingly, so that our wisdom may grow from day to day.
(Griffith:) Once more together let us speak, because my meath is brought: priest-like You eat what is dear to you. sám, sám; nú, nú; vocāvahai, √vac.1.Du.Aor.Sbjv.Med; púnar, púnar; yátas, yátas; me, ahám.Dat/gen.Sg; mádhu, mádhu-.Nom.Sg.N; ā́bhṛtam, √bhṛ.Nom/acc.Sg.N; hótā, hótar-.Nom.Sg.M; iva, iva; kṣádase, √kṣad.Dat.Sg; priyám, priyá-.Nom.Sg.N.(सायणभाष्यम्) यतः यस्मात् कारणात् मे मज्जीवनार्थं मधुरं हविः आभृतं अञ्जःसवाख्ये कर्मणि संपादितं अतः कारणात् होतेव होमकर्तेव त्वमपि प्रियं हविः क्षदसे अश्नासि। पुनः हविःस्वीकारादूर्ध्वं तृप्तस्त्वं जीवन्नहं च नु अवश्यं सं वोचावहै संभूय प्रियवार्तां करवावहै॥ वोचावहै। लोडर्थे छान्दसे लुङि ब्रुवो वचिः। अस्यतिवक्ति इति च्लेः अङादेशः। वच उम् इति उमागमे गुणः। व्यत्ययेन टेः ऐत्वम्। यद्वा। लोट एव लुङादेशः। स्थानिवद्भावात् ऐत्वम्। आभृतम्। ह्रग्रहोर्भः०। गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्॥
dárśaṁ nú viśvádarśataṁ, dárśaṁ rátham ádhi kṣámi etā́ juṣata me gíraḥ O You men, being established in the conduct full of forgiveness and endurance, you should lovingly listen to these my words which are refined on account of the noble Vedic teaching, in order to see God who is worthy of being realized by all wise men and also to visualized charming air-craft and other suitable vehicles for your happiness.
(Griffith:) Now saw I him whom all may see, I saw his chariot above the earth: He has accepted these my songs. dárśam, √dṛś.1.Sg.Prs.Sbjv.Act; nú, nú; viśvádarśatam, viśvádarśata-.Acc.Sg.M; dárśam, √dṛś.1.Sg.Prs.Sbjv.Act; rátham, rátha-.Acc.Sg.M; ádhi, ádhi; kṣámi, kṣám-.Loc.Sg.F; etā́ḥ, eṣá.Acc.Pl.F; juṣata, √juṣ.3.Sg.Aor.Inj.Med; me, ahám.Dat/gen.Sg; gíraḥ, gír- ~ gīr-.Acc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) विश्वदर्शतं सर्वैर्दर्शनीयम् अस्मदनुग्रहार्थमत्राविर्भूतं वरुणं दर्शं नु अहं दृष्टवान् खलु। क्षमि क्षमायां भूमौ रथं वरुणसंबन्धिनम् अधि दर्शम् आधिक्येन दृष्टवानस्मि। एताः उच्यमानाः मे गिरः मदीयाः स्तुतीः जुषत वरुणः सेवितवान्॥ दर्शम्। दृशेः इरितो वा (पा.सू.३.१.५७) इति चेः अङादेशः। ऋदृशोऽङि गुणः (पा.सू.७.४.१६) इति गुणः। विश्वदर्शतम्। दृशेः भृमृदृशि° (उ.सू.३.३९०) इत्यादिना अतच्प्रत्ययान्तो दर्शतशब्दः। मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् (पा.सू.६.२.१०६.२)। यद्वा। विश्वं दर्शनीयमस्येति बहुव्रीहिः। बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। क्षमि। आतो धातोः (पा.सू.६.४.१४०) इत्यत्र आतः इति योगविभागात् आकारलोपः॥
imám me varuṇa śrudhī, hávam adyā́ ca mṛḷaya tvā́m avasyúr ā́ cake In the case of God the meaning is – Hear this my call O God (the most acceptable or the Best) and show Your gracious love today, Desiring protection and knowledge, I long for You.
(Griffith:) Varuna, hear this call of mine: be gracious unto us this day Longing for help I cried to you. imám, ayám.Acc.Sg.M; me, ahám.Dat/gen.Sg; varuṇa, váruṇa-.Voc.Sg.M; śrudhi, √śru.2.Sg.Aor.Imp.Act; hávam, háva-.Nom/acc.Sg.M/n; adyá, adyá; ca, ca; mṛḷaya, √mṛḍ.2.Sg.Prs.Imp.Act; tvā́m, tvám.Acc.Sg; avasyúḥ, avasyú-.Nom.Sg.M/f; ā́, ā́; cake, √kā.1.Sg.Prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) वरुणप्रघासेषु इमं मे वरुण इति वारुणस्य हविषः अनुवाक्या। पञ्चम्यां पौर्णमास्याम् इति खण्डे सूत्रितम् – इमं मे वरुण श्रुधि तत्त्वा यामि ब्रह्मणा वन्दमानः (आश्व.श्रौ.२.१७) इति॥ हे वरुण मे मदीयम् इमं हवम् आह्वानं श्रुधि ऋणु। किं च अद्य अस्मिन् दिने मृळय अस्मान् सुखय। अवस्युः रक्षणेच्छुः अहं त्वां वरुणम् आभिमुख्येन चके शब्दयामि स्तौमीत्यर्थः॥ श्रुधि। श्रु श्रवणे। लोटो हिः। श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि इति हेर्धिरादेशः। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। अन्येषामपि दृश्यते इति संहितायां दीर्घः। अवस्युः। अवस् शब्दात् सुप आत्मनः क्यच्। क्याच्छन्दसि इति उप्रत्ययः। आ चके। कै गै शब्दे । अस्मात् लिटि आदेचः (पा.सू.६.१.४५) इति आत्वम्। द्विर्भावचुत्वे। आतो लोप इटि च। (पा.सू.६.४.६४) इति आकारलोपः। तिङ्ङतिङः इति निघातः॥
tváṁ víśvasya medhira, diváś ca gmáś ca rājasi sá yā́mani práti śrudhi As God who shines over heaven and earth and all the world at all times, listens to our prayers, so O wise man, you should also do and respond to our call.
(Griffith:) You, O wise Deity, are Lord of all, you are the King of earth and heaven Hear, as you go on your way. tvám, tvám.Nom.Sg; víśvasya, víśva-.Gen.Sg.N; medhira, médhira-.Voc.Sg.M; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; ca, ca; gmáḥ, kṣám-.Gen.Sg.F; ca, ca; rājasi, √rāj.2.Sg.Prs.Ind.Act; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; yā́mani, yā́man-.Loc.Sg.N; práti, práti; śrudhi, √śru.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे मेधिर मेधाविन वरुण त्वं दिवश्च द्युलोकस्यापि ग्मश्च भूलोकस्यापि एवमात्मकस्य विश्वस्य सर्वस्य जगतो मध्ये राजसि दीप्यसे। सः तादृशः त्वं यामनि क्षेमप्रापणे अस्मदीये प्रति श्रुधि प्रतिश्रवणम् आज्ञापनं कुरु। रक्षिष्यामि इति प्रत्युत्तरं देहीत्यर्थः॥ दिवः। ऊडिदम्। इत्यादिना षष्ठ्या उदात्तत्वम्। ग्मः। ग्मा (नि.१.१.२) इत्येतत् भूनामसु पठितम्। आतो धातोः इत्यत्र आतः इति योगविभागात् आतो लोपः इति प्रतिषेधेऽपि (?) व्यत्ययेन आकारलोपः। उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम्। यामनि। या प्रापणे। आतो मनिन्क्वनिब्बनिपश्च इति मनिन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। श्रुधि। उक्तम्॥
úd uttamám mumugdhi no, ví pā́śam madhyamáṁ cṛta ávādhamā́ni jīváse O God the Destroyer of the darkness of ignorance, release us from the upper bond (belonging to mental plane) untie the bond between (belonging to Prana or vital plane) and loose the bonds below (belonging to the body) that we may live long and happily).
(Griffith:) Release us from the upper bond, untie the bond between, and loose The bonds below, that I may live. út, út; uttamám, uttamá-.Acc.Sg.M; mumugdhi, √muc.2.Sg.Prf.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ví, ví; pā́śam, pā́śa-.Acc.Sg.M; madhyamám, madhyamá-.Acc.Sg.M; cṛta, √cṛt.2.Sg.Prs.Imp.Act; áva, áva; adhamā́ni, adhamá-.Nom/acc.Pl.N; jīváse, √jīv.Dat.Sg.(सायणभाष्यम्) नः अस्माकम् उत्तमं शिरोगतं पाशम् उत् मुमुग्धि उत्कृष्य मोचय। मध्यमम् उदरगतं पाशं वि चृत वियुज्य नाशय। जीवसे जीवितुम् अधमानि मदीयान् पादगतान् पाशान् अव चृत अवकृष्य नाशय॥ उत्तमम्। उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तत्वम्। मुमुग्धि। मुच्लृ मोक्षणे । बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य श्लुः। द्विर्भावः। हलादिशेषः। हुझल्भ्यो हेर्धिः (पा.सू.६.४.१०१) इति हेर्धिरादेशः। तिङ्ङतिङः इति निघातः। चृत। चृती हिंसाग्रन्थनयोः। लोटो हिः। तुदादिभ्यः शः। अतो हेः इति हेर्लुक्। जीवसे। जीव प्राणधारणे। तुमर्थे सेसेन् इति असेप्रत्ययः। प्रत्ययस्वरः॥
vásiṣvā hí miyedhya, vástrāṇy ūrjām pate sémáṁ no adhvaráṁ yaja O protector of strength, force and food, O caster of various substances in the firmament (through fire in the Yajna), O priest or performer of the Yajna, put on these clothes of cotton, wool or silk and perform this our non-violent sacrifice of three kinds.
ní no hótā váreṇyaḥ, sádā yaviṣṭha mánmabhiḥ ágne divítmatā vácaḥ O powerful Yajamana full of knowledge, you should always associate with a learned person who is selected by us, because he is giver of happiness on account of his industriousness, wisdom and other virtues and who unites our speech with resplendent knowledge.
(Griffith:) Sit ever to be chosen, as our Priest, most youthful, through our hymns, O Agni, through our heavenly word. ní, ní; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; hótā, hótar-.Nom.Sg.M; váreṇyaḥ, váreṇya-.Nom.Sg.M; sáda, √sad.2.Sg.Aor.Imp.Act; yaviṣṭha, yáviṣṭha-.Voc.Sg.M; mánmabhiḥ, mánman-.Ins.Pl.N; ágne, agní-.Voc.Sg.M; divítmatā, divítmant-.Ins.Sg.N; vácaḥ, vácas-.Ins.Sg.N.(सायणभाष्यम्) सदा यविष्ठ सर्वदा युवतम हे अग्ने वरेण्यः वरणीयस्त्वं नः अस्माकं होता होमनिष्पादको भूत्वा दिवित्मता दीप्तिमता वचः वचसा स्तूयमानः सन् नि षीद इति शेषः। कीदृशस्त्वम्। मन्मभिः ज्ञापकैः तेजोभिर्युक्त इति शेषः॥ यविष्ठ। युवशब्दात् इष्ठनि स्थूलदूर (पा.सू.६.४.१५६) इत्यादिना यणादिपरस्य लोपः; पूर्वस्य उकारस्य गुणश्च। अवादेशः। आमन्त्रितनिघातः। मन्मभिः। मन ज्ञाने। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति मनिन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। दिवित्मता। दिवु क्रीडादौ। इक्श्तिपौ धातुनिर्देशे (पा.सू.३.३.१०८.२) इति इक्प्रययः। तेन च धातुवाचिना दिविशब्देन धात्वर्थो दीप्तिर्लक्ष्यते। यद्वा। औणादिको भावे किप्रत्ययः। दिविशब्दात् मतुपि तकारोपजनश्छन्दसः। यद्वा। बाहुलकात् दिवेर्भावे इतक्। मतुपि तसौ मत्वर्थे इति भत्वात् जश्त्वाभावः। वचः। सुपां सुलुक् इति तृतीयैकवचनस्य लुक्॥
ā́ hí ṣmā sūnáve pitā́-, -āpír yájaty āpáye sákhā sákhye váreṇyaḥ When addressed to God the meaning is clear. You O Omniscient God are verily as a loving father to a son, as a kinsman giving happiness to a virtuous kinsman, as the most acceptable friend to a friend.
(Griffith:) For here a Father for his son, Kinsman for kinsman worships, And Friend, choice-worthy, for his friend. ā́, ā́; hí, hí; sma, sma; sūnáve, sūnú-.Dat.Sg.M; pitā́, pitár-.Nom.Sg.M; āpíḥ, āpí-.Nom.Sg.M; yájati, √yaj.3.Sg.Prs.Ind.Act; āpáye, āpí-.Dat.Sg.M; sákhā, sákhi-.Nom.Sg.M; sákhye, sákhi-.Dat.Sg.M; váreṇyaḥ, váreṇya-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने वरेण्यः वरणीयः पिता पितृस्थानीयः त्वं सूनवे पुत्रस्थानीयाय मह्यम् अभीष्टं देहीति शेषः। हि ष्म इति निपातद्वयं सर्वथेत्यमुमर्थमाचष्टे। अभीष्टदाने दृष्टान्तद्वयमुच्यते। यथा आपिः बन्धुः आपये बन्धवे आ यजति हि स्म। सर्वथा ददातीति शेषः। सखा प्रियः सख्ये प्रियाय अभीष्टं सर्वथा ददाति तथा त्वमपि देहि॥ स्मा सूनवे। निपातस्य च इति दीर्घः॥ यजतीत्यस्य सखा सख्ये इत्यत्राप्यनुषङ्गात् तदपेक्षयेयं प्रथमा इति चादिलोपे विभाषा इति न निहन्यते। यद्वा। हि च इति निघातप्रतिषेधः। सख्ये। समाने ख्यश्चोदात्तः इति सखिशब्दः इण्प्रत्ययान्त आद्युदात्तः। सुपः पित्त्वादनुदात्तत्वे स एव शिष्यते॥
ā́ no barhī́ riśā́daso, váruṇo mitró aryamā́ sī́dantu mánuṣo yathā O men, sit down on your seats which are pleasant as cultured men who are destroyers of internal and external fees or diseases, well versed in various sciences, friendly to all and dispensers of justice do in assemblies, so you should also do.
pū́rvya hotar asyá no, mándasva sakhyásya ca imā́ u ṣú śrudhī gíraḥ O performer or priest of the Yajna whose friendship has been made by experienced learned persons, be pleased with and desire this our friendship and listen to these our words refined by the study of the Vedas, make us hear then again and again.
(Griffith:) O ancient Herald, be you glad in this our rite and fellowship: Listen you well to these our songs. pū́rvya, pūrvyá-.Voc.Sg.M; hotar, hótar-.Voc.Sg.M; asyá, ayám.Gen.Sg.M/n; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; mándasva, √mand.2.Sg.Prs.Imp.Med; sakhyásya, sakhyá-.Gen.Sg.N; ca, ca; imā́ḥ, ayám.Acc.Pl.F; u, u; sú, sú; śrudhi, √śru.2.Sg.Aor.Imp.Act; gíraḥ, gír- ~ gīr-.Acc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे पूर्व्य अस्मदादेः पूर्वमुत्पन्न होतः होमनिष्पादकाग्ने नः अस्मदीयस्य अस्य प्रवर्तमानस्य यज्ञस्य सख्यस्य च अस्मदनुग्रहस्य च सिद्ध्यर्थं मन्दस्व त्वं हृष्टो भव। इमाः अस्माभिः प्रयुज्यमानाः गिरः उ षु स्तुतिरूपा वाचोऽपि श्रुधि शृणु॥ पूर्व्य। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। होतः इत्यस्य – नामन्त्रिते समानाधिकरणे इति पूर्वस्य विद्यमानत्वात् आष्टमिको निघातः। अस्य। ऊडिदम् इति षष्ठ्या उदात्तत्वम्। मन्दस्व। मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः। अपादादौ इति पर्युदासात् आष्टमिकनिघाताभावः। सख्यस्य। सख्युः कर्म सख्यम्। सख्युर्यः (पा.सू.५.१.१२६) इति यप्रत्ययः। यस्य इति लोपे प्रत्ययस्वरः। उ षु। सुञः (पा.सू.८.३.१०७) इति षत्वम्। श्रुधि। श्रु श्रवणे। श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि इति हेर्धिरादेशः। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्॥
yác cid dhí śáśvatā tánā, deváṁ-devaṁ yájāmahe tvé íd dhūyate havíḥ O men, whatever object like the earth etc. or learned persons we come across in this world, is produced by the eternal and vast material cause-Matter. The fire in which oblation is put is also the product of Matter. You should also put oblation in the fire born out of matter.
(Griffith:) Whatever in this perpetual course we ritual to Deity and Deity, That gift is offered up in you. yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; cit, cit; hí, hí; śáśvatā, śáśvant-.Ins.Sg.F; tánā, tán-.Ins.Sg.F; deváṁ-devam, devá-.Acc.Sg.M; yájāmahe, √yaj.1.Pl.Prs.Ind.Med; tvé, tvám.Loc.Sg; ít, ít; hūyate, √hu.3.Sg.Prs.Ind.Pass; havíḥ, havís-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने यच्चिद्धि यद्यपि शश्वता शाश्वतेन नित्येन तना विस्तृतेन हविषा देवंदेवम् अन्यमन्यं वरुणेन्द्रादिरूपं नानाविधं देवताविशेषं यजामहे तथापि तत् हविः सर्वं त्वे इत् त्वय्येव हूयते। अतो देवतान्तरविषयो यागोऽपि त्वदीयैव सेवेत्यर्थः॥ तना। तनु विस्तारे। क्विप् च इति क्विप्। यद्वा। पचाद्यच्। सुपां सुलुक् इति तृतीयाया आकारः। देवंदेवम्। नित्यवीप्सयोः इति द्विर्भावः। तस्य परमाम्रेडितम्। इत्युत्तरस्य आम्रेडितसंज्ञायाम् अनुदात्तं च इति सर्वानुदात्तत्वम्। यजामहे। निपातैयद्यदिहन्त° इति निघातप्रतिषेधः। त्वे। युष्मच्छब्दात् सप्तम्येकवचनस्य सुपां सुलुक् इति शेआदेशः। त्वमावेकवचने इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः। शेषलोपे अतो गुणे इति परपूर्वत्वम्। शे (पा.सू.१.१.१३) इति प्रगृह्यसंज्ञायां प्लुतप्रगृह्या अचि (पा.सू.६.१.१२५) इति प्रकृतिभावः। हूयते। अकृत्सार्वधातुकयोः (पा.सू.७.४.२५) इति दीर्घः॥
priyó no astu viśpátir, hótā mandró váreṇyaḥ priyā́ḥ svagnáyo vayám O men, as we (subjects) who perform Yajnas well and who use fire that gives us happiness for various purposes are loved by the rulers and the protector of men (the President) who performs Yajnas, is praise-worthy righteous person elected by us is dear to us, so let all others have love towards one another.
(Griffith:) May he be our dear household Lord, Priest, pleasant and, choice-worthy may We, with bright fires, be dear to him. priyáḥ, priyá-.Nom.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; viśpátiḥ, viśpáti-.Nom.Sg.M; hótā, hótar-.Nom.Sg.M; mandráḥ, mandrá-.Nom.Sg.M; váreṇyaḥ, váreṇya-.Nom.Sg.M; priyā́ḥ, priyá-.Nom.Pl.M; svagnáyaḥ, svagní-.Nom.Pl.M/f; vayám, ahám.Nom.Pl.(सायणभाष्यम्) विश्पतिः विशां प्रजानां पालकः होता होमनिष्पादकः मन्द्रः हृष्टः वरेण्यः वरणीयोऽग्निः नः अस्माकं प्रियः अस्तु। वयम् अपि स्वग्नयः शोभनाग्नियुक्ताः सन्तः तव प्रियाः भूयास्मेति शेषः॥ विश्पतिः। पत्यावैश्वर्ये इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। वरेण्यः। वृञ एण्यः (उ.सू.३.३७८)। वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम्। स्वग्नयः। बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्॥
svagnáyo hí vā́ryaṁ devā́so, dadhiré ca naḥ svagnáyo manāmahe As enlightened virtuous persons possessed of holy fires have kept for us the group of useful things, so we also performing Yajnas may learn from them various sciences.
(Griffith:) The Deities, adored with brilliant fires. have granted precious wealth to us So, with bright fires, we pray to you. svagnáyaḥ, svagní-.Nom.Pl.M/f; hí, hí; vā́ryam, vā́rya-.Nom/acc.Sg.M/n; devā́saḥ, devá-.Nom.Pl.M; dadhiré, √dhā.3.Pl.Prf.Ind.Med; ca, ca; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl.M/f; svagnáyaḥ, svagní-.Nom.Pl.M/f; manāmahe, √man.1.Pl.Aor.Sbjv.Med.(सायणभाष्यम्) स्वग्नयः शोभनाग्नियुक्ताः देवासः दीप्यमाना ऋत्विजः नः अस्मदीयं वार्यं वरणीयं हविः हि यस्मात् दधिरे धृतवन्तः तस्माद्वयं स्वग्नयः शोभनाग्नियुक्ताः सन्तः मनामहे त्वां याचामहे॥ वार्यम्। वृञ् वरणे। वृङ् संभक्तौ। ऋहलोर्ण्यत्। ईडवन्द इत्यादिनाद्युदात्तत्वम्। दधिरे। इरेचः चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्। हि च इति निघातप्रतिषेधः। मनामहे। मन ज्ञाने। व्यत्ययेन शप्॥
áthā na ubháyeṣām, ámṛta mártyānām mitháḥ santu práśastayaḥ O immortal God, by Your Grace, may the praise of mankind consisting of highly learned and ordinary persons be mutually the source of happiness to all, by the acceptance of good virtues and actions.
(Griffith:) And, O Immortal One, so may the eulogies of mortal men Belong to us and you alike. átha, átha; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ubháyeṣām, ubháya-.Gen.Pl.M; ámṛta, amṛ́ta-.Voc.Sg.M; mártyānām, mártya-.Gen.Pl.M; mithás, mithás; santu, √as.3.Pl.Prs.Imp.Act; práśastayaḥ, práśasti-.Nom.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने अमृत मरणरहिताग्ने अथ कर्मानुष्ठानमन्तरं मर्त्यानां मनुष्याणां नः अस्माकम् अस्मत्स्वामिनस्तव च उभयेषां मिथः परस्परं प्रशस्तयः प्रशंसारूपा वाचः सन्तु। सम्यगनुष्ठितमिति यजमानविषया प्रशंसा सम्यगनुगृहीतमित्यग्निविषया॥ अथ। निपातस्य च इति संहितायां दीर्घः। अमृत। अपादादौ इति पर्युदासात् षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम्। मर्त्यानाम्। मृङ् प्राणत्यागे। असिहसि (उ.सू.३ ३६६) इत्यादिना तन्प्रत्ययान्तो मर्तशब्दः। तस्मात् भवे छन्दसि (पा.सू.४.४.११०) इति यत्। यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वम्। सन्तु। श्नसोरल्लोपः । प्रशस्तयः। तादौ च इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्॥
víśvebhir agne agníbhir, imáṁ yajñám idáṁ vácaḥ cáno dhāḥ sahaso yaho O the son of an artist, a learned wise man, as a kindhearted learned man performs with all his energy this Yajna with all kinds of fire consisting of electricity, sun and the material fire, uses in praise words full of wisdom and takes proper food for giving happiness to all, so you should also do constantly.
(Griffith:) With all your fires, O Agni, find pleasure in this our ritual, And this our speech, O Son of Strength. víśvebhiḥ, víśva-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; agníbhiḥ, agní-.Ins.Pl.M; imám, ayám.Acc.Sg.M; yajñám, yajñá-.Acc.Sg.M; idám, ayám.Nom/acc.Sg.N; vácaḥ, vácas-.Nom/acc.Sg.N; cánaḥ, cánas-.Nom/acc.Sg.N; dhāḥ, √dhā.2.Sg.Aor.Inj.Act; sahasaḥ, sáhas-.Gen.Sg.N; yaho, yahú-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) सहसः बलस्य यहो पुत्र हे देवतारूप अग्ने विश्वेभिः अग्निभिः सर्वैराहवनीयादिभिर्युक्तस्त्वम् इमम् अस्मदीयं यज्ञम् इदम् अस्मदीयं वचः स्तोत्रं च सेवमानः चनः अन्नं धाः अस्मभ्यं धेहि॥ विश्वेभिः। बहुलं छन्दसि इति भिस ऐसादेशाभावः। चनः। चायृ पूजानिशामनयोः। चायेरन्ने ह्रस्वश्च (उ.सू.४.६३९) इति असुन्; तसंनियोगेन नुडागमश्च। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। धाः। लुङि – गातिस्था इति सिचो लुक्। बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि इति अडभावः। सहसो यहो इति सुबामन्त्रिते इति पराङ्गवद्भावात् आमन्त्रितस्य च इति षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायो निहन्यते॥
áśvaṁ ná tvā vā́ravantaṁ, vandádhyā agníṁ námobhiḥ samrā́jantam adhvarā́ṇām With homage, we engage ourselves in revering a learned person who shines in all kinds of Yajnas (non-violent noble acts beginning with the protection of State and up to Agni-hotra).
sá ghā naḥ sūnúḥ śávasā, pṛthúpragāmā suśévaḥ mīḍhvā́m̐ asmā́kam babhūyāt May our sons who are active, traveling in various good and vast conveyances and source of happiness, be the showerers of happiness, be the showers of Joy and bliss to us – who are industrious.
sá no dūrā́c cāsā́c ca, ní mártyād aghāyóḥ pāhí sádam íd viśvā́yuḥ From far away, and near do You the everlasting God from Whom all get happy life, protect our body and work of art and industry from a sinful person.
(Griffith:) Lord of all life, from near; from far, do you, O Agni evermore Protect us from the sinful man. sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; dūrā́t, dūrá-.Abl.Sg.N; ca, ca; āsā́t, āsā́t; ca, ca; ní, ní; mártyāt, mártya-.Abl.Sg.M; aghāyóḥ, aghāyú-.Abl.Sg.M; pāhí, √pā.2.Sg.Prs.Imp.Act; sádam, sádam; ít, ít; viśvā́yuḥ, viśvā́yu-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने विश्वायुः व्याप्तगमनः सः त्वं दूराच्च दूरेऽपि आसाच्च आसन्नदेशेऽपि अघायोः अघं पापमनिष्टं कर्तुमिच्छतः मर्त्यात् मनुष्यात् वैरिणः नः अस्मान् सदमित् सर्वदैव नि पाहि नितरां पालय॥ अघायोः। सुप आत्मनः क्यच्। अश्वाघस्यात् (पा.सू.७.४.३७) इति आत्वम्। पाहि। पादादित्वादनिघातः। विश्वायुः। इण् गतौ इत्यस्माद्भावे एतेर्णिच्च (उ.सू.२.२७५) इति उसिः। विश्वमयनं गमनं यस्येति बहुव्रीहिः। बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्॥
imám ū ṣú tvám asmā́kaṁ, saníṁ gāyatráṁ návyāṁsam ágne devéṣu prá vocaḥ O Omniscient God, awaken in our souls the wisdom of the four Vedas which gives ever new knowledge, which consists of Gayatri and other meters and which confers happiness on all beings, as You reveal to the meritorious souls (Agni, Vayu, Aditya and Angiras) in the beginning of creation.
(Griffith:) O Agni, graciously announce this our oblation to the Deities, And this our newest song of praise. imám, ayám.Acc.Sg.M; u, u; sú, sú; tvám, tvám.Nom.Sg; asmā́kam, ahám.Gen.Pl; saním, saní-.Acc.Sg.M; gāyatrám, gāyatrá-.Acc.Sg.M; návyāṁsam, návyas-.Acc.Sg.M; ágne, agní-.Voc.Sg.M; devéṣu, devá-.Loc.Pl.M; prá, prá; vocaḥ, √vac.2.Sg.Aor.Inj.Act.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वम् अस्माकम् अस्मत्संबन्धिनम् इममू षु पुरोदेशे अनुष्ठीयमानमपि सनिं हविर्दानं नव्यांसं नवतरं गायत्रं स्तुतिरूपं वचोऽपि देवेषु देवानामग्रे प्र वोचः प्रबूहि॥ ऊ षु। निपातस्य च इति संहितायां दीर्घत्वं। सुञः इति षस्वम्। नव्यांसम्। नवशब्दात् ईयसुनि ईकारलोपश्छान्दसः। ईयसुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। वोचः। छन्दसि लुङ्लङ्लिटः इति लोडर्थे प्रार्थनायां लुङि – अत्यतिवक्ति (पा.सू.३.१.५२) इति च्लेः अङादेशः। वच उम् (पा.सू.७.४.२०)॥
ā́ no bhaja paraméṣv, ā́ vā́jeṣu madhyaméṣu śíkṣā vásvo ántamasya O learned person, give us the teaching of all sciences at the time of the battles that cause us happiness (When victory over enemies is gained) or at tho time of the enjoyment of good food, on the occasion of the enjoyment of intermediate happiness and at the time of the struggles that put an end to all miseries. Give unto us all kinds of wealth (internal as well as external) that leads us to happy life.
(Griffith:) Give us a share of strength most high, a share of strength that is below, A share of strength that is between. ā́, ā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; bhaja, √bhaj.2.Sg.Prs.Imp.Act; paraméṣu, paramá-.Loc.Pl.M; ā́, ā́; vā́jeṣu, vā́ja-.Loc.Pl.M; madhyaméṣu, madhyamá-.Loc.Pl.M; śíkṣa, √śak.2.Sg.Prs.Imp/des.Act; vásvaḥ, vásu-.Gen.Sg.N; ántamasya, ántama-.Gen.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने परमेषु उत्कृष्टेषु द्युलोकवर्तिषु वाजेषु अन्नेषु नः अस्मान् आ भज सर्वतः प्रापय। मध्यमेषु अन्तरिक्षलोकवर्तिषु वाजेषु आ भज। अन्तमस्य अन्तिकतमस्य भूलोकस्य संबन्धीनि वस्वः वसूनि शिक्ष देहि॥ शिक्ष। शिक्ष विद्योपादाने। शपः पित्त्वात् धातुस्वरः। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घः। अन्तमस्य अन्तिकतमस्य। तमे तादेश्च (पा.सू.६.४.१४९.९) इति तिकशब्दलोपः॥
vibhaktā́si citrabhāno, síndhor ūrmā́ upāká ā́ sadyó dāśúṣe kṣarasi O learned person, endowed with the wonderful radiance of various sciences, you are analyzer and classifier of the sciences of various objects, like the waves or particles of the sea and soon rain true wisdom on the person who surrenders himself to you for acquiring knowledge. Why should not we revere such a lucky wise and learned man?
(Griffith:) You deal gifts, resplendent One; near, as with waves of Sindhu, you Swift stream to the worshipper. vibhaktā́, vibhaktár-.Nom.Sg.M; asi, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; citrabhāno, citrábhānu-.Voc.Sg.M; síndhoḥ, síndhu-.Gen.Sg.M; ūrmaú, ūrmí-.Loc.Sg.M; upāké, upāká-.Loc.Sg.N; ā́, ā́; sadyás, sadyás; dāśúṣe, dāśváṁs-.Dat.Sg.M/n; kṣarasi, √kṣar.2.Sg.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे चित्रभानो विचित्ररश्मियुक्ताग्ने विभक्ता विशिष्टस्य धनस्य प्रापयिता असि। तत्र दृष्टान्त उच्यते। आकार उपमार्थः। यथा सिन्धोः नद्याः उपाके समीपे ऊर्मौ ऊर्मिं तरङ्गोपलक्षितं कुल्यादिप्रवाहं विभजन्ति तद्वत्। दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय सद्यः तदानीमेव क्षरसि कर्मफलभूतां वृष्टिं करोषि॥ सिन्धोः। स्यन्दू प्रस्रवणे। स्यन्देः संप्रसारणं धश्च (उ.सू.१.११) इति उप्रत्ययः। नित् इत्यनुवृत्तेः आद्युदात्तत्वम्। ऊर्मिः। अर्तेरूच्च (उ.सू.४.४८४) इति मिः। प्रत्ययस्वरः। दाशुषे। धृतव्रताय दाशुषे (ऋ.सं.१.२५.६) इत्यत्रोक्तम्॥
yám agne pṛtsú mártyam, ávā vā́jeṣu yáṁ junā́ḥ sá yántā śáśvatīr íṣaḥ O God! The man whom You protect in battles (internal as well as external) and urge to acquire knowledge and strength becomes the restrainer of his foes and the lord of eternal food (of wisdom). You be for ever our Controller or Director is what we pray for.
(Griffith:) That man is lord of endless strength whom you protect in the fight, Agni, or urge to the fray. yám, yá-.Acc.Sg.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; pṛtsú, pṛ́t-.Loc.Pl.F; mártyam, mártya-.Acc.Sg.M; ávāḥ, √av.2.Sg.Prs.Sbjv.Act; vā́jeṣu, vā́ja-.Loc.Pl.M; yám, yá-.Acc.Sg.M; junā́ḥ, √jū.2.Sg.Prs.Sbjv.Act; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; yántā, √i.Nom.Du.M.Prs.Act; śáśvatīḥ, śáśvant-.Acc.Pl.F; íṣaḥ, íṣ-.Acc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने पृत्सु संग्रामेषु यं मर्त्यं यजमानम् अवाः अवसि रक्षसि। यं पुरुषं वाजेषु संग्रामेषु जुनाः प्रेरयसि। सः नरो यजमानः शश्वतीरिषः नित्यान्यन्नानि यन्ता नियन्तुं समर्थो भवति॥ पृत्सु। पदादिषु मांस्पृत्स्नूनामुपसंख्यानम् (पा.सू.६.१.६३.१) इति पृतनाशब्दस्य पृदादेशः। सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। अवाः आवः। अकाराकारयोर्विपर्ययः। यद्वा। लेटि अडागमः। इतश्च० इति सिप इकारस्य लोपः। जुनाः। जू इति गत्यर्थः सौत्रो धातुः। लङः सिप्। क्र्यादिभ्यः श्ना। बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि इति अडागमाभावः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। यन्ता। तृनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। शश्वतीः। उगितश्च इति ङीप्॥
nákir asya sahantya, paryetā́ káyasya cit vā́jo asti śravā́yyaḥ O learned person of enduring nature, you, who never transgress the limit of righteousness, should give all desirable objects to a person, who being a righteous hero wages a memorable battle. This is our injunction to you.
(Griffith:) Him, whosoever he may be, no man may vanquish, mighty One: Nay, very glorious power is his. nákiḥ, nákiḥ; asya, ayám.Gen.Sg.M/n; sahantya, sahantya-.Voc.Sg.M; paryetā́, paryetár-.Nom.Sg.M; káyasya, káya-.Gen.Sg.M/n; cit, cit; vā́jaḥ, vā́ja-.Nom.Sg.M; asti, √as.3.Sg.Prs.Ind.Act; śravā́yyaḥ, śravā́yya-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे सहन्त्य शत्रूणामभिभवनशीलाग्ने अस्य त्वद्भक्तस्य यजमानस्य कयस्य चित् कस्यापि पर्येता नकिः आक्रमिता नास्ति। किंच अस्य यजमानस्य श्रवाय्यः श्रवणीयः वाजः अस्ति बलविशेषोऽस्ति॥ कयस्य। यकारोपजनश्छान्दसः। श्रवाय्यः। श्रुदक्षिस्पृहिगृहिभ्य आय्यः। (उ.सू.३.३७६) इति आय्यप्रत्ययः॥
sá vā́jaṁ viśvácarṣaṇir, árvadbhir astu tárutā víprebhir astu sánitā May the person who considers it to be his duty to protect all people, who takes us away from miseries, followed by wise heroes and possessing a good army of the horses, elephants who leads us to victory defeating our enemies, be our commander-in-chief and giver of happiness to us.
(Griffith:) May he who dwells with all mankind bear us with war-steeds through the fight, And with the singers win the spoil. sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; vā́jam, vā́ja-.Acc.Sg.M; viśvácarṣaṇiḥ, viśvácarṣaṇi-.Nom.Sg.M; árvadbhiḥ, árvant-.Ins.Pl.M; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; tárutā, tárutar-.Nom.Sg.M; víprebhiḥ, vípra-.Ins.Pl.M; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; sánitā, sánitar-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) विश्वचर्षणिः सर्वैर्मनुष्यैरुपेतः सः अग्निः अर्वद्भिः अश्वैः वाजं संग्रामं तरुता तारयिता अस्तु। विप्रेभिः मेधाविभिः ऋत्विग्भिः सहितः तुष्टोऽग्निः सनिता फलस्य दाता अस्तु॥ विश्वचर्षणिः। विश्वे चर्षणयो यस्य। बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। अर्वद्भिः। ऋ गतौ। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति वनिप्। भिसि अर्वणस्त्रसावनञः (पा.सू.६.४.१२७) इति नकारस्य तृ इत्ययमादेशः। तरुता। तॄ प्लवनतरणयोः। अस्मात् ग्रसितस्कभित (पा.सू.७.२.३४) इत्यादौ तृनन्तो निपातितः। निपातनादेव इकारस्य उत्वम्॥
járābodha tád viviḍḍhi, viśé-viśe yajñíyāya stómaṁ rudrā́ya dṛ́śīkam O Commander of the army, you who are well-known on account of praise by others, deserve honor because you are engaged in bringing about the welfare of all people charmingly, admire a hero who makes unrighteous people weep and himself performs Yajnas and all other good actions.
sá no mahā́m̐ animānó, dhūmáketuḥ puruścandráḥ dhiyé vā́jāya hinvatu This vast, illimitable, smoke-bannered Agni (fire) which gives delight to many, leads us to great works and speed. Therefore it should be properly utilized.
sá revā́m̐ iva viśpátir, daívyaḥ ketúḥ śṛṇotu naḥ ukthaír agnír bṛhádbhānuḥ May the Refulgent, Omniscient and Adorable God ever well-wisher of the enlightened truthful persons, listen to our praises and prayers, as a rich lord of men listens to the requests of the poor.
(Griffith:) Like some rich Lord of men may he, Agni the banner of the Deities, Refulgent, hear us through our lauds. sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; revā́n, revánt-.Nom.Sg.M; iva, iva; viśpátiḥ, viśpáti-.Nom.Sg.M; daívyaḥ, daívya-.Nom.Sg.M; ketúḥ, ketú-.Nom.Sg.M; śṛṇotu, √śru.3.Sg.Prs.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ukthaíḥ, ukthá-.Ins.Pl.N; agníḥ, agní-.Nom.Sg.M; bṛhádbhānuḥ, bṛhádbhānu-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) सः अग्निः उक्थैः स्तोत्रैर्युक्तान् नः अस्मान् शृणोतु। तत्र दृष्टान्तः। रेवानिव। यथा लोके धनवान् राजा वन्दिनां स्तोत्रं शृणोति तद्वत्। कीदृशः। विश्पतिः प्रजापालकः दैव्यः देवानां संबन्धी। अग्निर्वै देवानां होता (ऐ.ब्रा.३.१४) इति श्रुत्यन्तरात्। केतुः दूतवत् ज्ञापकः। अग्निर्वै देवानां दूत आसीत् (तै.सं.२.५.८.५) इति श्रुतेः। बृहद्भानुः प्रौढरश्मिः॥ स रेवान्। एतत्तदोः (पा.सू.६.१.१३२) इति सोर्लोपः। रयेर्मतौ बहुलम् इति संप्रसारणम्। परपूर्वत्वम्। आद्गुणः। छन्दसीरः इति मतुपो वत्वम्। आरेशब्दाच्च मतुप उदात्तत्वं वक्तव्यम् (पा.सू.६.१.१७६.१) इति मतुप उदात्तत्वम्। विश्पतिः। परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। बृहद्भानुः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
námo mahádbhyo námo arbhakébhyo, námo yúvabhyo náma āśinébhyaḥ yájāma devā́n yádi śaknávāma, mā́ jyā́yasaḥ śáṁsam ā́ vṛkṣi devāḥ O educated persons, we respect highly learned men and give them food. We respect students of lesser virtues with food and satisfy them. We show honor to young and mighty persons and we revere old enlightened persons. We respect all to the best of our ability. May we not omit the praise of elderly wise men.
(Griffith:) Glory to Deities, the mighty and the lesser glory to Deities the younger and the elder! Let us, if we have power, pay the Deity worship: no better prayer than this, you Deities, acknowledge. námaḥ, námas-.Nom/acc.Sg.N; mahádbhyaḥ, mahā́nt-.Dat.Pl.M; námaḥ, námas-.Nom/acc.Sg.N; arbhakébhyaḥ, arbhaká-.Dat.Pl.M; námaḥ, námas-.Nom/acc.Sg.N; yúvabhyaḥ, yúvan-.Dat.Pl.M; námaḥ, námas-.Nom/acc.Sg.N; āśinébhyaḥ, āśiná-.Dat.Pl.M; yájāma, √yaj.1.Pl.Prs.Sbjv.Act; devā́n, devá-.Acc.Pl.M; yádi, yádi; śaknávāma, √śak.1.Pl.Prs.Sbjv.Act; dmā́, mā́; jyā́yasaḥ, jyā́yaṁs-; śáṁsam, śáṁsa-.Acc.Sg.M; ā́, ā́; vṛkṣi, √vṛj.1.Sg.Aor.Inj.Med; devāḥ, devá-.Voc.Pl.M.(सायणभाष्यम्) दर्शपूर्णमासयोः स्रुगादापनात् पूर्वभाविनि जपे नमो महद्भ्यः इत्येषा। ब्रह्मौदने प्राशिष्यमाणे इति खण्डे सूर्यो नो दिवस्पातु नमो महद्भ्यो नमो अर्भकेभ्यः (आश्व.श्रौ.१.४) इति सूत्रितम्॥ अग्निना प्रेरितः शुनःशेपो विश्वान् देवान् अनया तुष्टाव। तथा च आम्नायते – तमग्निरुवाच विश्वान्नु देवान् स्तुह्यथ त्वोत्स्रक्ष्याम इति स विश्वान्देवांस्तुष्टाव नमो महद्भ्यो नमो अर्भकेभ्य इत्येतयर्चा (ऐ.ब्रा.७.१६) इति। महान्तो गुणैरधिकाः। अर्भका गुणैर्न्यूनाः। युवानः तरुणाः। आशिनाः वयसा व्याप्ता वृद्धाः। यथोक्तचतुर्विधदेहयुक्तेभ्यो देवेभ्यो नमोऽस्तु। यदि शक्नवाम कथंचित् धनादिसंपत्त्या शक्ताश्चेत् तदानीं देवान् यजाम। हे देवाः ज्यायसः ज्येष्ठस्य देवताविशेषस्य आ सर्वतः प्रसृतं शंसं स्तोत्रं मा वृक्षि अहं विच्छिन्नं मा कार्षम्॥ आशिनेभ्यः। अशू व्याप्तौ। बहुलमन्यत्रापि (उ.सू.२.२०७) इति औणादिकः इनच्प्रत्ययः। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। यजाम। शपः पित्त्वानुदात्तत्वम्। तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः। शक्नवाम। शक्लृ शक्तौ। आडुत्तमस्य पिच्च इति तिङः पिद्वद्भावात् अनुदात्तत्वे सति विकरणस्वरः। निपातैर्यद्यदिहन्त° इति निघातप्रतिषेधः। ज्यायसः। प्रशस्यशब्दात् ईयसुनि ज्य च (पा.सू.५.३.६१) इति ज्यादेशः। ज्यादादीयसः (पा.सू.६.४.१६०) इति ईयसुन ईकारस्य आत्वम्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। शंसम्। हलश्च इति घञ्। वृक्षि। ओव्रश्चू छेदने। व्यत्ययेन आत्मनेपदोत्तमपुरुषैकवचनम् इट्। च्लेः सिच्। स्वरतिसूति इत्यादिना इडभावः। स्कोः संयोगाद्योः इति उपधासकारलोपः। व्रश्चादिना षत्वम्। षढोः कः सि इति कत्वम्। आदेशप्रत्यययोः इति षत्वम्। न माङयोगे इति अडभावः॥
yátra grā́vā pṛthúbudhnaḥ-, ūrdhvó bhávati sótave ulū́khalasutānām, ávéd v indra jalgulaḥ O performer of Yajnas, there where the broad-based stone is raised on high to put the juice out, take the substances ground in the mortar and guard them, use that mortar methodically for grinding the corn and make it sound again and again.
(Griffith:) There where the broad-based stone raised on high to press the juices out, O Indra, drink with eager thirst the droppings which the mortar sheds. yátra, yátra; grā́vā, grā́van-.Nom.Sg.M; pṛthúbudhnaḥ, pṛthúbudhna-.Nom.Sg.M; ūrdhváḥ, ūrdhvá-.Nom.Sg.M; bhávati, √bhū.3.Sg.Prs.Ind.Act; sótave, √su.Dat.Sg; ulū́khalasutānām, ulū́khalasuta-.Gen.Pl.M/n; dáva, áva; ít, ít; u, u; indra, índra-.Voc.Sg.M; jalgulaḥ, √gṝ.2.Sg.Prs.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) यत्र ग्रावा इति पञ्चमं सूक्तं नवर्चम्। आदितः षडनुष्टुभः। आयजी इत्याद्यास्तिस्रो गायत्र्यः। आदितश्चतसृणाम् इन्द्रो देवता। ततो द्वे उलूखलदेवत्ये। तदनन्तरभाविन्यौ उलूखलमुसलोभयदेवताके। अन्त्यायाः उच्छिष्टम् इत्यस्याः हरिश्चन्द्राधिषवणचर्मसोमानामन्यतमो देवता। तथा च बृहद्देवतायामुक्तम् – चर्माधिषवणीयं वा सोमं वान्त्या प्रशंसति(बृहद्दे.३.१०१) इति। तदुक्तमनुक्रमण्याम् – यत्र ग्रावा नव षळनुष्टुबादि यच्चिद्ध्यौलूखल्यौ परे मौसल्यौ च प्रजापतेर्हरिश्चन्द्रस्यान्त्या चर्मप्रशंसा वा इति। आद्याश्चतस्रः अञ्जःसवे होमे विनियुक्ताः। पञ्चम्याद्याश्चतस्रः अभिषवे। अन्त्या द्रोणकलशे सोमावनयने। तथा च ब्राह्मणम् – अथ हैतं शुनःशेपोऽञ्जःसवं ददर्श तमेताभिश्चतसृभिरभिसुषाव यच्चिद्धि त्वं गृहेगृह इत्यथैनं द्रोणकलशमभ्यवनिनायोच्छिष्टं चम्वोर्भरेत्येतयर्चाथ हास्मिन्नन्वारब्धे पूर्वाभिश्चतसृभिः सस्वाहाकाराभिर्जुहवांचकार (ऐ.बा.७.१७) इति। हे इन्द्र यत्र यस्मिन् अञ्जःसवे कर्मणि सोतवे अभिषवार्थं ग्रावा पाषाणः पृथुबुध्नः स्थूलमूलः ऊर्ध्वः उन्नतः भवति तस्मिन् कर्मणि उलूखलसुतानाम् उलूखलेनाभिषुतानां रसम् अवेत् स्वकीयत्वेनावगत्यैव जल्गुलः भक्षय॥ पृथुबुध्नः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। भवति। निपातैर्यद्यदिहन्त इति निघातप्रतिषेधः। सोतवे। षुञ् अभिषवे। तुमर्थे सेसेन्” इति तवेन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। उलूखलसुतानाम् उलूखलेन सुतानाम्। तृतीया कर्मणि इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। जल्गुलः। गल अदने। अस्मात् यङो लुकि लोण्मध्यमैकवचने लेटोऽडाटौ इति अडागमः। इतश्च लोपः इति इकारलोपः। उपधाया उत्वं च हलादिशेषाभावश्च पृषोदरादित्वात्॥
yátra dvā́v iva jaghánā-, -adhiṣavaṇyā̀ kṛtā́ ulū́khalasutānām, ávéd v indra jalgulaḥ O learned person, in the Yajna or kitchen in which there are two platters for containing the juice etc. like the thighs, making them properly, from the substances ground in the mortar, take out their essence and make the mortar sound again and again.
(Griffith:) Where, like broad hips, to hold the juice the platters of the press are laid, O Indra, drink with eager thirst the droppings which the mortar sheds. yátra, yátra; dvaú, dvá-.Nom.Du.M; iva, iva; jaghánā, jaghána-.Nom.Du.M; adhiṣavaṇyā̀, adhiṣavaṇyà-.Nom.Du.M; kṛtā́, √kṛ.Nom.Du.M; ulū́khalasutānām, ulū́khalasuta-.Gen.Pl.M/n; dáva, áva; ít, ít; u, u; indra, índra-.Voc.Sg.M; jalgulaḥ, √gṝ.2.Sg.Prs.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) यत्र यस्मिन् कर्मणि अधिषवण्या उभे अधिषवणफलके द्वाविव जघना द्वौ जघनप्रदेशाविव। जघनं जङ्घन्यतेः (निरु.९.२०) इति यास्कः। कृता विस्तीर्णे कृते संपादिते। अन्यत् पूर्ववत्॥ जघना। हन्तेः शरीरावयवे द्वे च (उ.सु.५, ७१०) इति हन्धातोः अच्। द्वित्वम्। कर्दमादित्वात् मध्योदात्तः (फि.सू.५९)। सुपां सुलुक्° इति आकारः। अधिषवण्या। षुञ् अभिषवे। ल्युट्। भवे छन्दसि इति यत्। उपसर्गात्सुनोति इति षत्वम्। तिस्वरितम् इति स्वरितः। न च यतोऽनावः इस्याद्युदात्तत्वम्। तत्र हि निष्ठा च द्व्यजनात् (पा.सू.६.१.२०५) इत्यस्य अनुवृत्तेः द्व्यच्कस्यैव तदिति। कृता। पूर्ववत् आकारः॥
yátra nā́ry apacyavám, upacyaváṁ ca śíkṣate ulū́khalasutānām, ávéd v indra jalgulaḥ O master of the senses, where the housewife learns and practices giving and collecting the substances ground in the mortar and teaches others to do so, there you also hear about all this art and having learnt, teach it to others.
(Griffith:) There where the woman marks and leans the pestle’s constant rise and fall, O Indra, drink with eager thirst the droppings which the mortar sheds. yátra, yátra; nā́rī, nā́rī-.Nom.Sg.F; apacyavám, apacyavá-.Acc.Sg.M; upacyavám, upacyavá-.Acc.Sg.M; ca, ca; śíkṣate, √śak.3.Sg.Prs.Ind/des.Med; ulū́khalasutānām, ulū́khalasuta-.Gen.Pl.M/n; dáva, áva; ít, ít; u, u; indra, índra-.Voc.Sg.M; jalgulaḥ, √gṝ.2.Sg.Prs.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) यत्र यस्मिन् कर्मणि नारी पत्नी अपच्यवं शालायाः निर्गमनम् उपच्यवं च शालाप्राप्तिं च शिक्षते अभ्यासं करोति। अन्यत्पूर्ववेत्॥ अपच्यम्। च्युङ गतौ। ऋदोरप् इति अप्। गुणावादेशौ। थाथादिना (पा.सू.६.२.१४४) उत्तरपदान्तोदात्तस्वम्। एवम् उपच्यवम्। शिक्षते। शिक्ष विद्योपादाने। अदुपदेशात् लसार्वधातुकोनुदात्तत्वे धातुस्वरः। निपातैर्यद्यादिहन्त इति निघातप्रतिषेधः॥
yátra mánthāṁ vibadhnáte, raśmī́n yámitavā́ iva ulū́khalasutānām, ávéd v indra jalgulaḥ O learned person desirous of attaining happiness, In the dealing where they bind the churning staff with a cord as a charioteer uses reins to restrain horses or the sun uses rays, there desire, the substances ground in the Mortar. Teach this art or science to others also.
(Griffith:) Where, as with reins to guide a horse, they bind the churning-staff with cords, O Indra, drink with eager thirst the droppings which the mortar sheds. yátra, yátra; mánthām, manthā́-.Acc.Sg.M; vibadhnáte, √bandh.3.Pl.Prs.Ind.Med; raśmī́n, raśmí-.Acc.Pl.M; yámitavaí, √yam.Dat.Sg; iva, iva; ulū́khalasutānām, ulū́khalasuta-.Gen.Pl.M/n; dáva, áva; ít, ít; u, u; indra, índra-.Voc.Sg.M; jalgulaḥ, √gṝ.2.Sg.Prs.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) यत्र यस्मिन् कर्मणि मन्थाम् आशिरमथनहेतुं मन्थानं विबध्नन्ति। तत्र दृष्टान्तः। रश्मीन् अश्वबन्धनार्थान् प्रग्रहान् यमितवाइव नियन्तुमिव। अन्यत् पूर्ववत्॥ मन्थाम्। पथिमथ्यृभुक्षामात् (पा.सू.७.१.८५) इति द्वितीयायामपि व्यत्ययेन आत्वम्। प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदात्तत्वे प्राप्ते पथिमथोः सर्वनामस्थाने (पा.सू.६.१.१९९) इत्याद्युदात्तत्वम्। यद्वा। मथ्यतेऽनयेति मन्था। मिथि विलोडने इत्यस्मात् हलश्च इति करणे घन्। ततः टाप्। ञित्त्वदाद्युदात्तत्वम्। विबध्नते। बन्ध बन्धने। क्र्यादिभ्यः श्ना। अनिदिताम् इति नलोपे आभ्यस्तयोरातः इति आकारलोपः। प्रत्ययस्वरः। तिङि चोदात्तवति इति गतेर्निघातः। यमितवै। यम उपरमे। तुमर्थे सेसेन् इति तवैप्रत्ययः। इडागमश्छान्दसः। यद्वा। ण्यन्तात् तवैप्रत्ययस्य इडागमे सति णिलोपश्छान्दसः। अन्तश्च तवै युगपत् (पा.सू.६.१.२००) इत्याद्यन्तयोरुदात्तत्वम्॥
yác cid dhí tváṁ gṛhé-gṛhe-, úlūkhalaka yujyáse ihá dyumáttamaṁ vada, jáyatām iva dundubhíḥ O learned person who sound the mortar, as you use this (mortar) in this world and the house and know ts technique well, give forth a lusty sound, like the drum of a victorious host.
(Griffith:) If of a truth in every house, O Mortar you are set for work, Here give you forth your clearest sound, loud as the drum of conquerors. yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; cit, cit; hí, hí; tvám, tvám.Nom.Sg; gṛhé-gṛhe, gṛhá-.Loc.Sg.M; úlūkhalaka, ulūkhalaka-.Voc.Sg.M; yujyáse, √yuj.2.Sg.Prs.Ind.Pass; ihá, ihá; dyumáttamam, dyumáttama-.Nom/acc.Sg.M/n; vada, √vad.2.Sg.Prs.Imp.Act; djáyatām, √ji.Gen.Pl.M/n.Prs.Act; iva, iva; dundubhíḥ, dundubhí-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे उलूखलक यच्चिद्धि यद्यपि त्वमवघातार्थं गृहेगृहे युज्यसे तथापि इह वैदिके कर्मणि तीवमुसलप्रहारेण द्युमत्तमम् अतिशयेन दीप्तं प्रभूतध्वनियुक्तं शब्दं वद। तत्र दृष्टान्तः। जयतामिव दुन्दुभिः। यथा युद्धे जयं प्राप्नुवतां राज्ञां दुन्दुभिः महान्तं ध्वनिं करोति तद्वत्। उलूखलशब्दं यास्क एवं व्याख्यातवान् – उलूखलमुरुकरं वोर्ध्वखं वोर्क्करं वोरु मे कुर्वित्यब्रवीत्तदुलूखलमभवदुरुकरं वै तत्तदुलूखलमित्याचक्षते परोक्षेणेति च ब्राह्मणम् (निरु.९ २०) इति॥ उलूखलक। °अपादादौ इति पर्युदासात् आष्टमिकनिघाताभावे पाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम्। युज्यसे। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे यक्स्वरः शिष्यते। न च तिङ्ङतिङः इति निघातः। निपातैर्यद्यदिहन्त इति प्रतिषेधात्। द्युमत्तमम्। दीव्यतेर्दीप्त्यर्थस्य संपदादिलक्षणः क्विप्। दिव उत् (पा.सू.६.१.१३१) इति उत्वम्। यणादेशे ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप् इति मतुप उदात्तत्वम्। ननु दिव उत् इत्यत्र प्रातिपदिकं गृह्यते न धातुरित्युक्तत्वात् अक्षद्यूः इत्यादाविव अत्रापि ऊठा भवितव्यम् (पा.सू.६.४.१९)। एवं तर्हि दीप्तिमत्स्वर्गवाचकेन दिव्प्रातिपदिकेन दीप्तिर्लक्ष्यते इत्युत्वं भविष्यति॥
utá sma te vanaspate, vā́to ví vāty ágram ít átho índrāya pā́tave, sunú sómam ulūkhala O learned person, as the wind gently blows before a forest tree and prepares the Soma (Juice of the herbs) for the beverage of the man, in the same way, with the use of the mortar, extract the essence of the barley and other corns methodically.
(Griffith:) O Sovran of the Forest, as the wind blows soft in front of you, Mortar, for Indra press you forth the Soma juice that he may drink. utá, utá; sma, sma; te, tvám.Dat/gen.Sg; vanaspate, vánaspáti-.Voc.Sg.M; vā́taḥ, vā́ta-.Nom.Sg.M; ví, ví; vāti, √vā.3.Sg.Prs.Ind.Act; ágram, ágra-.Nom/acc.Sg.N; ít, ít; átha, átha; u, u; índrāya, índra-.Dat.Sg.M; pā́tave, √pā.Dat.Sg; dsunú, √su.2.Sg.Prs.Imp.Act; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; ulūkhala, ulūkhala-.Voc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) उत अपि च हे वनस्पते उलूखलरूप वृक्ष ते अग्रमित् तव पुरत एवं वातो वि वाति स्म। त्वरोपेतमुसलप्रहारैर्वायुर्विशेषेण प्रसरति खलु। अथो अनन्तरं हे उलूखल इन्द्राय इन्द्रोपकारार्थं पातवे पातुं सोमं सुनु सोमाभिषवं कुरु॥ वनस्पते। पारस्करादित्वात् सुट्। कार्ये कारणशब्दः। पातवे। पा पाने। तुमर्थे सेसेन् इति तवेन्प्रत्ययः। ञ्नित्यादिर्नित्यम् इत्याद्युदात्तत्वम्। सुनु। उतश्च प्रत्ययादसंयोगपूर्वात् इति हेर्लक्। विकरणस्वरेणान्तोदात्तत्वम्। पादादिवादनिघातः। उलूखल। उर्ध्वं खम् अस्य इति उलूखलः। पृषोदरादिः॥
āyajī́ vājasā́tamā, tā́ hy ùccā́ vijarbhṛtáḥ hárī ivā́ndhāṁsi bápsatā Men and women who mix or collect various articles and jointly conquer many battles, perform and uphold many sublime acts with the proper use of the mortar and pestle while taking proper and nourishing food. They act like two horses.
(Griffith:) Best strength-givers, you stretch wide jaws, O Sacrificial Implements, Like two bay horses champing herbs. āyajī́, āyají-.Nom.Du.M; vājasā́tamā, vājasā́tama-.Nom.Du.M; tā́, sá- ~ tá-.Nom.Du.M; hí, hí; uccā́, uccā́; vijarbhṛtáḥ, √bhṛ.3.Du.Prs.Ind.Act; hárī, hári-.Nom.Du.M; iva, iva; ándhāṁsi, ándhas-.Acc.Pl.N; bápsatā, √bhas.Nom.Du.M.Prs.Act.(सायणभाष्यम्) ये उलूखलमुसले आयजी सर्वतो यज्ञसाधने वाजसातमा अतिशयेन अन्नप्रदे ता हि ते खलु उच्चा प्रौढध्वनिर्यथा भवति तथा विजर्भृतः विशेषेण पुनःपुनर्विहारं कुरुतः। तत्र दृष्टान्तः। अन्धांसि अन्नानि चणकादीनि खाद्यानि बप्सता भक्षयन्तौ हरीइव इन्द्रस्याश्वाविव। अत्र यास्क एवं व्याचख्यौ-आयजी आयष्टव्ये अन्नानां संभक्तृतमे ते ह्युच्चैर्विह्रियेते हरी इवान्नानि भुञ्जाने (निरु.९.३६) इति॥ आयजी। यजेः औणादिकः करणे इप्रत्ययः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। वाजसातमा। वाजं सनोतीति वाजसाः। षणु दाने। जनसन इत्यादिना विट्प्रत्ययः। विड्वनोरनुनासिक स्यात् इति आत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। आतिशायनिकस्तमप्। सुपां सुलुक् इति पूर्वसवर्णदीर्घः। विजर्भृतः। हृञ् हरणे। अस्मात् यङ्लुकि अभ्यासहलादिशेषोरत्जश्त्वेषु कृतेषु रुग्रिकौ च लुकि (पा.सू.७.४.९१) इति रुगागमः। ततः प्रत्ययलक्षणेन धातुसंज्ञायां लिटि द्विवचनं तस्। अदादिवच्च इति वचनात् शपो लुक्। गुणे प्राप्ते क्ङिति च इति प्रतिषेधः। हृग्रहोर्भश्छन्दसि इति भत्वम्। प्रत्ययस्वरः। हि च इति निघातप्रतिषेधः। बप्सता। भस भक्षणदीप्त्योः। लटः शतृ। जुहोत्यादिभ्यः श्लुः । घसिभसोर्हलि च (पा.सू.६.४.१००) इति उपधालोपः। नाभ्यस्ताच्छतुः (पा.सू.७.१.७८) इति नुम्प्रतिषेधः। अभ्यस्तानामादिः इत्याद्युदात्तत्वम्।
tā́ no adyá vanaspatī, ṛṣvā́v ṛṣvébhiḥ sotṛ́bhiḥ índrāya mádhumat sutam The great mortar and pestle which are prepared by the great experts in extracting juices etc. out of wood may be useful to us today for the activities leading to prosperity. With their help sweet and beneficial essence is prepared. They should be used by all.
(Griffith:) You Sovrans of the Forest, both swift, with swift pressers press to-day Sweet Soma juice for Indra’s drink. tā́, sá- ~ tá-.Nom.Du.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; adyá, adyá; vanaspatī, vánaspáti-.Voc.Du.M; ṛṣvaú, ṛṣvá-.Nom/acc.Du.M; ṛṣvébhiḥ, ṛṣvá-.Ins.Pl.M/n; sotṛ́bhiḥ, sotár-.Ins.Pl.M; índrāya, índra-.Dat.Sg.M; mádhumat, mádhumant-.Nom/acc.Sg.N; sutam, √su.2.Du.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) अद्य अस्मिन् कर्मणि हे वनस्पती उलूखलमुसलरूपौ तौ युवाम् ऋष्वेभिः दर्शनीयैः सोतृभिः अभिषवहेतुभिः सह ऋष्वौ दर्शनीयौ भूत्वा इन्द्राय इन्द्रार्थं मधुमत् माधुर्योपेतं सोमद्रव्यं नः अस्मदीयं सुतं अभिषुणुतम्॥ ता। सुपां सुलुक् इति आकारः। नो अद्य। प्रकृत्यान्तःपादम्” इति प्रकृतिभावः। वनस्पती। उभयपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते आमन्त्रितस्य इति सर्वानुदात्तत्वम्। प्लुतप्रगृह्या अचि (पा.सू.६.१.१२५) इति प्रकृतिभावः। सुतम्। षुञ् अभिषवे। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। निघातः॥
úc chiṣṭáṁ camvòr bhara, sómam pavítra ā́ sṛja ní dhehi gór ádhi tvací O learned person, like the two armies, prepare the extract of the herbs which destroys all diseases and makes people strong. By their proper and pure use, make the soldiers of the army healthy and strong. Establish your good government on the face of the earth.
(Griffith:) Take up in beakers what remains: the Soma on the filter pour, and on the ox-hide set the dregs. út, út; śiṣṭám, √śiṣ.Nom/acc.Sg.N; camvòḥ, camū́-.Gen/loc.Du.F; bhara, √bhṛ.2.Sg.Prs.Imp.Act; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; pavítre, pavítra-.Loc.Sg.N; ā́, ā́; sṛja, √sṛj.2.Sg.Prs.Imp.Act; ní, ní; dhehi, √dhā.2.Sg.Prs.Imp.Act; góḥ, gáv- ~ gó-.Gen.Sg.M; ádhi, ádhi; tvací, tvác-.Loc.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे ऋत्विग्विशेष हरिश्चन्द्रदेवतापक्षे हे हरिश्चन्द्र इति वा चम्वोः सोमस्य भक्षत्वसंपादकयोः अधिषवणफलकयोः शिष्टम् अभिषवराहित्येन अवशिष्टं सोमम् उत् भर शकटस्योपरि हर। सोमम् अभिषुतं सोमं पवित्रे दशापवित्रे आ सृज आनीय प्रक्षिप। प्रक्षेपे सति अवशिष्टं सोमं गोः त्वचि आनडुहे चर्मणि अधि नि धेहि अध्यारोप्य स्थापय॥ चम्वोः। चमु अदने। चम्यते भक्ष्यतेऽत्रेति चमूः। कृपिचमि (उ.सू.१.८१) इत्यादिना औणादिक उप्रत्ययः। प्रत्ययस्वरः। सप्तमीद्विवचनस्य उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितः इति स्वरितत्वम्। उदात्तयणो हल्पूर्वात् इति व्यत्ययेन न भवति। भर। हृग्रहोर्भः। धेहि। ध्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च (पा.सू.६.४.११९) इति एत्वाभ्यासलोपौ। निघातः। त्वचि। सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्॥
yác cid dhí satya somapāḥ- anāśastā́ iva smási ā́ tū́ na indra śaṁsaya góṣv áśveṣu śubhríṣu sahásreṣu tuvīmagha. O dispenser of justice possessing noble wealth of all kinds, imperishable by nature as soul and good for all righteous persons, protector of all good things, even if we become unworthy, make us worthy and noble again and enrich us with thousands of cows and horses as well as senses, plots of land, speech and fire etc.
(Griffith:) O Soma Drinker, ever true, utterly hopeless though we be, Do you, O Indra, give us hope of beauteous horses and of cows, yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; cit, cit; hí, hí; satya, satyá-.Voc.Sg.M; somapāḥ, somapā́-.Voc.Sg.M; anāśastā́ḥ, anāśastá-.Nom.Pl.M; iva, iva; smási, √as.1.Pl.Prs.Ind.Act; ā́, ā́; tú, tú; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; indra, índra-.Voc.Sg.M; śaṁsaya, √śaṁs.2.Sg.Prs.Imp.Act; dgóṣu, gáv- ~ gó-.Loc.Pl.M; áśveṣu, áśva-.Loc.Pl.M; śubhríṣu, śubhrí-.Loc.Pl.M; esahásreṣu, sahásra-.Loc.Pl.N; tuvīmagha, tuvī́magha-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) यच्चिद्धि सत्य सोमपाः इति षष्ठं सूक्तं सप्तर्चं शुनःशेपस्यार्षं पाङ्त्कमैन्द्रम्। अनुक्रमणिका – *यच्चिद्धि सप्त पाङ्क्तम् इति॥ पृष्ठ्यषडहस्य पञ्चमेऽहनि माध्यंदिने सवने होत्रकाः यच्चिद्धि इति सप्तर्चं सूक्तं त्रींस्तृचान्कृत्वा स्वस्वशस्त्रे एकैकं तृचमावपेरन्। चतुर्थेऽहनि इतिखण्डे यच्चिद्धि सत्य सोमपा इत्येकैकमेवमेव (आश्व.श्रौ.७.११) इति सूत्रितम्॥ विश्वैर्देवैः प्रेरितः शुनःशेपः एतदादिकाभिः द्वाविंशतिसंख्याकाभिः ऋग्भिः इन्द्रं तुष्टाव। तथा च ब्राह्मणं – तं विश्वे देवा ऊचुरिन्द्रो वै देवानामोजिष्ठो बलिष्ठः सहिष्ठः सत्तमः पारयिष्णुतमस्तं नु स्तुह्यथ त्वोत्स्रक्ष्याम इति स इन्द्रं तुष्टाव यच्चिद्धि सत्य सोमपा इत्येतेन सूक्तेनोत्तरस्य च पञ्चदशभिः (ऐ.ब्रा.७.१६) इति। हे सोमपाः सोमस्य पातः सत्य सत्यवादिन् इन्द्र यच्चिद्धि यद्यपि वयम् अनाशस्ताइव स्मसि अप्रशस्ता इव भवामः, तथापि हे तुवीमघ बहुधन इन्द्र त्वं गोषु अश्वेषु शुभ्रिषु शोभनेषु सहस्रेषु सहस्रसंख्याकेषु च निमित्तभूतेषु नः अस्मान् आ शंसय सर्वतः प्रशस्तान् कुरु। अस्मद्दोषमनपेक्ष्य गवादीन् प्रयच्छेत्यर्थः॥ सोमपाः। विजन्तः। आमन्त्रितनिघातः। अनाशस्ताइव। शंसु स्तुतौ । निष्ठा इति भावे क्तः। यस्य विभाषा इति इट्प्रतिषेधः। नञा बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। स्मसि। इदन्तो मसि। तू नः। ऋचि तुनुघ इत्यादिना दीर्घः। गोषु। सावेकाचः इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तत्वस्य न गोश्वन्साववर्ण इति प्रतिषेधः। अश्वेषु। अश्नुतेऽध्वानमित्यश्वः। अशिप्रुषि इत्यादिना क्वन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। शुभ्रिषु। शुभ दीप्तौ।
śíprin vājānām pate śácīvas táva daṁsánā ā́ tū́ na indra śaṁsaya góṣv áśveṣu śubhríṣu sahásreṣu tuvīmagha. O president, the source of secular as well as spiritual happiness, lord of good actions and the subjects, the protector in the battles, Possessor of admirable wealth of wisdom, make us highly virtuous by your acts along the Vedic speech and in the senses full of truth and knowledge of the Shastras, in the fire etc. possessing speech and other good properties, in the Vehicles like the air-craft etc. and their expert manufacturers.
(Griffith:) In thousands, O most wealthy One. O Lord of Strength, whose jaws are strong, great deeds are yours, the powerful: śíprin, śiprín-.Voc.Sg.M; vājānām, vā́ja-.Gen.Pl.M; pate, páti-.Voc.Sg.M; śácīvaḥ, śácīvant-.Voc.Sg.M; táva, tvám.Gen.Sg; daṁsánā, daṁsánā-.Ins.Sg.F; ā́, ā́; tú, tú; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; indra, índra-.Voc.Sg.M; śaṁsaya, √śaṁs.2.Sg.Prs.Imp.Act; dgóṣu, gáv- ~ gó-.Loc.Pl.M; áśveṣu, áśva-.Loc.Pl.M; śubhríṣu, śubhrí-.Loc.Pl.M; esahásreṣu, sahásra-.Loc.Pl.N; tuvīmagha, tuvī́magha-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे शचीवः शक्तिमन् शिप्रिन् शोभनहनूयुक्त वाजानां पते अन्नानां पालक तव दंसना कर्मविशेषोऽनुग्रहरूपः सर्वदा वर्तते। अन्यत् पूर्ववत्॥ शिप्रिन्। शिप्रे हनू नासिके वा (निरु.६.१७) इति यास्कः। अत इनिठनौ इति मत्वर्थीय इनिः। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। वाजानां पते। सुबामन्त्रिते इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायनिघातः। न च आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत् इति शिप्रिन् इत्यस्य अविद्यमानवत्त्वेन पदादपरत्वात् पादादित्वाच्च न निघातः; नामन्त्रिते समानाधिकरणे सामान्यवचनम् इति अविद्यमानवत्त्वप्रतिषेधात्। शचीवः। छन्दसीरः इति मतुपो वत्वम्। मतुवसो रुः इति रुत्वे खरवसानयोर्विसर्जनीयः (पा.सू.८.३.१५)। पादादित्वात् आमन्त्रितनिघाताभावः॥
ní ṣvāpayā mithūdṛ́śā sastā́m ábudhyamāne ā́ tū́ na indra śaṁsaya góṣv áśveṣu śubhríṣu sahásreṣu tuvīmagha. O learned person – remover of ignorance and indolence, turn away the body and mind which show attachment, laziness and violence and which are not alert, as they are impediments to enlightenment. Make us full of good knowledge, good rulers, having good cows, utilizing fire and horses in various ways, O possessor of the wealth of various kinds.
(Griffith:) Do you, O Indra, give us hope of beauteous horses and of cows, In thousands, O most wealthy One. ní, ní; svāpaya, √svap.2.Sg.Prs.Imp.Act; mithūdṛ́śā, mithūdṛ́ś-.Acc.Du.M; sastā́m, √sas.3.Du.Prs.Imp.Act; ábudhyamāne, ábudhyamāna-.Nom.Du.F; ā́, ā́; tú, tú; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; indra, índra-.Voc.Sg.M; śaṁsaya, √śaṁs.2.Sg.Prs.Imp.Act; dgóṣu, gáv- ~ gó-.Loc.Pl.M; áśveṣu, áśva-.Loc.Pl.M; śubhríṣu, śubhrí-.Loc.Pl.M; esahásreṣu, sahásra-.Loc.Pl.N; tuvīmagha, tuvī́magha-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) मिथूदृशा परस्परं संगतत्वेन दृश्यमाने यमदूत्यौ नि ष्वापय नितरां सुप्ते कुरु। ते च अस्मान् मारयितुम् अबुध्यमाने सत्यौ सस्तां निद्रां प्राप्नुताम्। अन्यत् पूर्ववत्॥ नि ष्वापय। सुषामादित्वात् षत्वम् (पा.सू.८.३.९८)। अन्येषामपि दृश्यते इति दीर्घः। मिथुनतया युगलरूपेण पश्यतः इति मिथूदृशा। क्विप् च इति दृशेः कर्तरि क्विप्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। पूर्ववत् पूर्वपदस्य दीर्घः। सुपां सुलुक् इति विभक्तेः आकारः। सस्ताम्। षस स्वप्ने। लोटि तसस्ताम्। अदिप्रभृतिभ्यः इति शपो लुक्। प्रत्ययस्वरः। पादादित्वात् निघाताभावः। अबुध्यमाने। नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
sasántu tyā́ árātayo bódhantu śūra rātáyaḥ ā́ tū́ na indra śaṁsaya góṣv áśveṣu śubhríṣu sahásreṣu tuvīmagha. I Indra, (President of Assembly or commander-in-chief possessing noble wealth of wisdom and strength etc.) may those who are our miserly enemies slumber and O hero, those who are righteous people of charitable disposition and thus givers of happiness, be awake. Make us noble and virtuous in every way.
(Griffith:) Lull you asleep, to wake no more, the pair who on each other look Do you, O Indra, give us hope of beauteous horses and of cows, sasántu, √sas.3.Pl.Prs.Imp.Act; tyā́ḥ, syá- ~ tyá-.Nom.Pl.F; árātayaḥ, árāti-.Nom.Pl.F; bódhantu, √budh.3.Pl.Aor.Imp.Act; śūra, śū́ra-.Voc.Sg.M; rātáyaḥ, rātí-.Nom.Pl.F; ā́, ā́; tú, tú; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; indra, índra-.Voc.Sg.M; śaṁsaya, √śaṁs.2.Sg.Prs.Imp.Act; dgóṣu, gáv- ~ gó-.Loc.Pl.M; áśveṣu, áśva-.Loc.Pl.M; śubhríṣu, śubhrí-.Loc.Pl.M; esahásreṣu, sahásra-.Loc.Pl.N; tuvīmagha, tuvī́magha-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) त्याः अस्माभिरदृश्यमानाः परोक्षास्ताः अरातयः अदानशीलाः शत्रवः ससन्तु निद्रां कुर्वन्तु। हे शूर शौर्ययुक्तेन्द्र रातयः दानशीलाः बन्धवः बोधन्तु अस्मान् बुध्यन्ताम्। अन्यत् पूर्ववत्॥ ससन्तु। प्रत्ययस्वरः। अरातयः। रा दाने। मन्त्रे वृष° इत्यादिना भावे क्तिन्। न विद्यते रातिः एष्विति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। नञ्सुभ्याम् इति तु सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते इति न भवति। यद्वा। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति कर्तरि क्तिच्। नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। बोधन्तु। पादादित्वात् तिङ्ङतिङः इति निघाताभावः॥
sám indra gardabhám mṛṇa nuvántam pāpáyāmuyā́ ā́ tū́ na indra śaṁsaya góṣv áśveṣu śubhríṣu sahásreṣu tuvīmagha. O commander-in-chief of the army or judge, destroy this unrighteous person of ass-like nature praising us falsely and deceitfully. O President of the Assembly possessing wisdom and wealth, see to it that we get with justice, horses and cattle etc. which are genuinely our own.
pátāti kuṇḍṛṇā́cyā dūráṁ vā́to vánād ádhi ā́ tū́ na indra śaṁsaya góṣv áśveṣu śubhríṣu sahásreṣu tuvīmagha. O highly learned person, possessing wealth of wisdom and other virtues, you should act in such a way that the pure breeze may go with crooked course from the world or the rays of the sun, uninterrupted up and down. Enrich us O possessor of unbounded wealth, with thousands of excellent cows and other animals and horses, with pure senses and rays of the sun, speed born of strength and in pure dealing.
sárvam parikrośáṁ jahi jambháyā kṛkadāśvàm ā́ tū́ na indra śaṁsaya góṣv áśveṣu śubhríṣu sahásreṣu tuvīmagha. O Commander of the army possessing the wealth of strength in large measure and remover of all enemies, destroy all misery that belongs to our people on earth, to our elephants, horses and other parts of the army and our pure righteous dealings and destroy those persons who are violent, causing us trouble. In this way, make us happy.
(Griffith:) Destroy this ass, O Indra, who in tones discordant brays to you: Do you, O Indra, give us hope of beauteous horses and of cows,. sárvam, sárva-.Acc.Sg.M; parikrośám, parikrośá-.Acc.Sg.M; jahi, √han.2.Sg.Prs.Imp.Act; jambháya, √jambh.2.Sg.Prs.Imp.Act; kṛkadāśvàm, kṛkadāśū́-.Acc.Sg.M/f; ā́, ā́; tú, tú; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; indra, índra-.Voc.Sg.M; śaṁsaya, √śaṁs.2.Sg.Prs.Imp.Act; dgóṣu, gáv- ~ gó-.Loc.Pl.M; áśveṣu, áśva-.Loc.Pl.M; śubhríṣu, śubhrí-.Loc.Pl.M; esahásreṣu, sahásra-.Loc.Pl.N; tuvīmagha, tuvī́magha-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) परिक्रोशम् अस्मद्विषये सर्वतः आक्रोशकर्तारं सर्वं पुरुषं जहि मारय। कृकदाश्वम् अस्मद्विषये हिंसाप्रदं शत्रुं जम्भय मारय। अन्यत् पूर्ववत्॥ परिक्रोशम्। क्रुश आह्वाने । परितः क्रोशयतीति परिक्रोशः। पचाद्यच्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। जहि। हन हिंसागत्योः। हन्तेर्जः (पा.सू.६.४.३६) इति जादेशः। तस्य असिद्धवदत्रा भात् इति असिद्धत्वात्। अतो हेः। इति हेर्लुक् न भवति। जम्भय। जभि नाशने । चुरादित्वात् स्वार्थिको णिच्। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे णिच एव स्वरः शिष्यते। कृकदाश्वम्। कृञ् हिंसायाम्। कृदाधारार्चिकलिभ्यः कन्। (उ.सू.३.३२०) इति भावे कन्प्रत्ययः। कित् इत्यनुवृत्तेः गुणाभावः। तथा च कृको हिंसा तां दाशति प्रयच्छतीति कृकदाशुः। बहुलग्रहणात् दाशतेरपि कृके उपपदे कृके वचः कश्च (उ.सू.१.६) इति उण्। प्रत्ययस्वरेणोदात्तः। द्वितीयायाम् अमिपूर्वत्वे प्राप्ते वा छन्दसि इति तस्य बाधितत्वात् यणादेशः। उदात्तस्वरितयोर्यणः इति विभक्तेः स्वरितत्वम्॥
ā́ va índraṁ kríviṁ yathā, vājayántaḥ śatákratum máṁhiṣṭhaṁ siñca índubhiḥ O President of the Assembly: as farmers dig a well and use its water for watering fields and as winds moving waters sprinkle along waters the fire mighty and accomplishing hundreds of works, in the same manner, you should sprinkle your subjects with happiness, make them happy and contented.
śatáṁ vā yáḥ śúcīnāṁ, sahásraṁ vā sámāśirām éd u nimnáṁ ná rīyate A learned person of pure nature and selected among many on account of his wisdom and character knows, that as water goes to lower level, this fire which is the recipient of a hundred pure articles and of a thousand substances that are taken owing to their attributes, is the sustainer and burner of impurity.
(Griffith:) Who lets a hundred of the pure, a thousand of the milk-blent draughts Flow, even as down a depth, to him; śatám, śatá-.Nom/acc.Sg.N; vā, vā; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; śúcīnām, śúci-.Gen.Pl.M; sahásram, sahásra-.Nom/acc.Sg.N; vā, vā; sámāśirām, sámāśir-.Gen.Pl.M/f/n; ā́, ā́; ít, ít; u, u; nimnám, nimná-.Nom/acc.Sg.N; ná, ná; rīyate, √rī.3.Sg.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) यः इन्द्रः शुचीनां शुद्धानां सोमानां शतं वा शतसंख्याकं समूह वा समाशिरां समीचीनेन आशिराख्येन श्रपणद्रव्येणोपेतानां सोमानां सहस्रं वा सहस्रसंख्याकं समूहं वा एदु रीयते आगच्छत्येव। सोऽस्माननुगृह्णात्विति शेषः। सोमप्राप्तौ दृष्टान्तः। निम्नं न। यथा निन्नप्रदेशम् आपः आप्नुवन्ति तद्वत्॥ समाशिराम्। श्रीञ् पाके इत्यस्य समाङ्पूर्वस्य क्विपि अपस्पृधेथाम्। इत्यादौ आशीरादेशो निपातितः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। रीयते। रीङ् श्रवणे। दिवादिभ्यः श्यन्।
sáṁ yán mádāya śuṣmíṇe-, enā́ hy àsyodáre samudró ná vyáco dadhé For mighty delight, I unite many water-creating processes which are there in this Agni (fire) which is also called Indra, within which there are hundreds or even thousands of attributes as there are hundreds of jewels within the ocean.
(Griffith:) When for the strong, the rapturous joy he in this manner has made room Within his belly, like the sea. sám, sám; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; mádāya, máda-.Dat.Sg.M; śuṣmíṇe, śuṣmín-.Dat.Sg.M; enā́, ayám.Ins.Sg.M/n; hí, hí; asya, ayám.Gen.Sg.M/n; udáre, udára-.Loc.Sg.N; samudráḥ, samudrá-.Nom.Sg.M; ná, ná; vyácaḥ, vyácas-.Nom/acc.Sg.N; dadhé, √dhā.3.Sg.Prs/prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) यत् पूर्वोक्तं शतं सहस्रं वा शुष्मिणे बलवत इन्द्रस्य मदाय मदार्थं संगतं भवति। एना हि अनेनैव शतेन सहस्रेण च अस्य इन्द्रस्य उदरे व्यचः व्याप्तिः दधे धृता भवति। तत्र दृष्टान्तः। समुद्रो न समुद्र इव। यथा समुद्रमध्ये जलं व्याप्तं तद्वत्॥ एना। सुपां सुलुक् इति तृतीयायाः डादेशः। व्यचः। व्यचेः कुटादित्वमनसि (का.१.२.१.१) इति ङिद्वद्भावस्य प्रतिषिद्धत्वात् ग्रहिज्या° इत्यादिना संप्रसारणं न भवति। असुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। दधे। दधातेः कर्मणि अभ्यासह्रस्वजश्त्वेषु कृतेषु आतो लोप इटि च इति आकारलोपः। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम्। हि च इति प्रतिषेधात् निघाताभावः॥
ayám u te sám atasi, kapóta iva garbhadhím vácas tác cin na ohase O learned person, we know this Agni (fire) is the cause of great prosperity. As a pigeon approaches his mate, so this fire approaches our speech i.e. it is known to us and is manifested by us well. When properly utilized, it is attained by us constantly. We can take benefit out of it.
(Griffith:) This is yours own. You draw near, as turns a pigeon to his mate: You care too for this our prayer. ayám, ayám.Nom.Sg.M; u, u; te, tvám.Dat/gen.Sg; sám, sám; atasi, √at.2.Sg.Prs.Ind.Act; kapótaḥ, kapóta-.Nom.Sg.M; iva, iva; garbhadhím, garbhadhí-.Acc.Sg.M; vácaḥ, vácas-.Nom/acc.Sg.N; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; cit, cit; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ohase, √uh.2.Sg.Prs.Sbjv.Med.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र अयमु अयमपि दृश्यमानः सोमः ते त्वदर्थं संपादितः। यं सोमं समतसि सम्यक् सातत्येन प्राप्नोषि। तत्र दृष्टान्तः। कपोतइव। यथा कपोताख्यः पक्षी गर्भधिं गर्भधारिणीं कपोतीं प्राप्नोति तद्वत्। तच्चित् तस्मादेव कारणात् नः अस्मदीयं वचः ओहसे प्राप्नोषि॥ अतसि। अत सातत्यगमने। कपोतइव। कबेरोतच् पश्च (उ.सू.१.६२) इति ओतच्। व्यत्ययेन मध्योदात्तः। गर्भधिम्। गर्भोऽस्यां धीयते इति गर्भधिः। कर्मण्यधिकरणे च (पा.सू.३.३.३९) इति किप्रत्ययः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ओहसे। तुहिर् दुहिर् उहिर् अर्दने। व्यत्ययेन आत्मनेपदम्॥
stotráṁ rādhānām pate, gírvāho vīra yásya te víbhūtir astu sūnṛ́tā O Hero President of the Assembly or commander-in-chief of the army, protector or guardian of all wealth that gives happiness and to be attained with Vedic speech, knower of the Vedas and dispeller of all miseries, the praise taken from you whose wealth of various kinds is full of truth, be for our mighty delight.
(Griffith:) O Hero, Lord of Bounties, praised in hymns, may power and joyfulness Be his who sings the laud to you. stotrám, stotrá-.Nom/acc.Sg.N; rādhānām, rādha-.Gen.Pl.M/n; pate, páti-.Voc.Sg.M; gírvāhaḥ, gírvāhas-.Voc.Sg.M; vīra, vīrá-.Voc.Sg.M; yásya, yá-.Gen.Sg.M/n; te, tvám.Dat/gen.Sg; víbhūtiḥ, víbhūti-.Nom.Sg.F; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; sūnṛ́tā, sūnṛ́ta-.Nom.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र राधानां पते धनानां पालक गिर्वाहः गीर्भिरुह्यमान वीर शौर्योपेत यस्य ते तव स्तोत्रम् ईदृशं भवति तस्य तव विभूतिः लक्ष्मीः सूनृता प्रियसत्यरूपा अस्तु॥ स्तोत्रम्। दाम्नीशस (पा.सू.३.२.१८२) इति ष्ट्रन्। पश्चात् अर्शआद्यच्। अथवा स्तोतुरिदमित्यर्थे अण्। संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः इति वृद्धिर्न। राधानां पते। राध्नुवन्ति एभिरिति राधानि धनानि। सुबामन्त्रिते इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य निघातः। गिर्वाहः। वह प्रापणे। वहिहाधाञ्भ्यश्छन्दसि इति कारकपूर्वस्यापि वहतेः असुन्प्रत्ययः, गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च इति उक्तत्वात्। णित् इत्यनुवृत्तेः उपधावृद्धिः। पूर्वपदस्य – र्वोरुपधायाः (पा.सू.८.२.७६) इति दीर्घस्याभावश्छान्दसः। षाष्ठिकम् आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। विभूतिः। तादौ च निति° इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्॥
ūrdhvás tiṣṭhā na ūtáye, -asmín vā́je śatakrato sám anyéṣu bravāvahai O President of the Assembly or the Commander-in-chief or the Army, for our protection in this conflict, be over us O possessor of infinite knowledge and action. We shall talk together in other matters.
(Griffith:) Lord of a Hundred Powers, stand up to lend us relief in this fight In others too let us agree. ūrdhváḥ, ūrdhvá-.Nom.Sg.M; tiṣṭha, √sthā.2.Sg.Prs.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ūtáye, ūtí-.Dat.Sg.F; asmín, ayám.Loc.Sg.M/n; vā́je, vā́ja-.Loc.Sg.M; śatakrato, śatákratu-.Voc.Sg.M; sám, sám; anyéṣu, anyá-.Loc.Pl.M/n; bravāvahai, √brū.1.Du.Prs.Sbjv.Med.(सायणभाष्यम्) हे शतक्रतो शतसंख्याककर्मोपेत अस्मिन् प्रसक्ते वाजे संग्रामे नः अस्माकम् ऊतये रक्षणाय ऊर्ध्वः उन्नतः उत्सुकः तिष्ठ भव। त्वं च अहं च मिलित्वा अन्येषु कार्यान्तरेषु सं ब्रवावहै। सम्यक् विचारयावः॥ तिष्ठ। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घः। ऊतये। ऊतियूति इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वम्। अस्मिन्। उडिदम् इत्यादिना सप्तम्या उदात्तत्वम्॥
yóge-yoge tavástaraṁ, vā́je-vāje havāmahe sákhāya índram ūtáye On the occasion of every thing that we have not yet acquired, when commencing any noble work and on the occasion of every battle (internal against evil tendencies and external with the wicked) we as friends call upon the Almighty Lord for our protection and for the happiness derived from victory.
(Griffith:) In every need, in every fray we call as friends to relieve us Indra the mightiest of all. yóge-yoge, yóga-.Loc.Sg.M; tavástaram, tavástara-.Acc.Sg.M; vā́je-vāje, vā́ja-.Loc.Sg.M; havāmahe, √hū.1.Pl.Prs.Ind.Med; sákhāyaḥ, sákhi-.Nom.Pl.M; índram, índra-.Acc.Sg.M; ūtáye, ūtí-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) योगेयोगे प्रवेशेप्रवेशे तत्तत्कर्मोपक्रमे वाजेवाजे कर्मविघातिनि तस्मिंस्तस्मिन् संग्रामे तवस्तरम् अतिशयेन बलिनम् इन्द्रमूतये रक्षार्थं सखायः सखिवत् प्रिया वयं हवामहे आह्वयामः॥ योगेयोगे। युजिर् योगे। हलश्च इति घञ्। चजोः कु घिण्ण्यतोः (पा.सू.७.३.५२) इति कुत्वम्। घञो ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। नित्यवीप्सयोः इति वीप्सायां द्विर्भावे सति आम्रेडितानुदात्तत्वम्। तवस्तरम्। तवसः शब्दात् अस्मायामेधा° (पा.सू.५, २.१२१) इति मत्वर्थीयो विनिः। तस्य च्छान्दसो लोपः॥
ā́ ghā gamad yádi śrávat, sahasríṇībhir ūtíbhiḥ vā́jebhir úpa no hávam If Indra (the President of the Assembly or the Commander of the army) listens to our call or prayer, he may come immediately with protection accompanied by innumerable good articles, wisdom and food.
(Griffith:) If he will hear us let him come with relief of a thousand kinds, And all that strengthens, to our call. ā́, ā́; gha, gha; gamat, √gam.3.Sg.Aor.Sbjv.Act; yádi, yádi; śrávat, √śru.3.Sg.Aor.Sbjv.Act; sahasríṇībhiḥ, sahasrín-.Ins.Pl.F; ūtíbhiḥ, ūtí-.Ins.Pl.F; vā́jebhiḥ, vā́ja-.Ins.Pl.M; úpa, úpa; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; hávam, háva-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) यदि श्रवत् यद्ययम् इन्द्रः नः अस्मदीयं हवम् आह्वानं शृणुयात् तदानीं स्वयमेव सहस्रिणीभिरूतिभिः बहुभिः पालनैः वाजेभिः अन्नैश्च सह उप समीपे आ घ अवश्यम् आगमत आगच्छेत्॥ घ। ऋचि तुनुघ इत्यादिना संहितायां दीर्घः। गमत्। लिङर्थे लेट्। लेटोऽडाटौ इतिअडागमः। इतश्च लोपः० इति इकारलोपः। यद्वा। छान्दसे लुङि – पुषादिद्युताद्यलृदितः परस्मैपदेषु (पा.सू.३.१.५५) इति च्लेः अङादेशः। बहुलं छन्दस्यमाङयोगेऽपि इति अडभावः। श्रवत्। श्रु श्रवणे। पूर्ववत् लेटि अडागमः। वाजेभिः। बहुलं छन्दसि इति भिस ऐसादेशाभावः। हवम्। भावेऽनुपसर्गस्य इति हृयतेः अप् संप्रसारणं च। अपः पित्त्वानुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम्॥
ánu pratnásyaúkaso, huvé tuvipratíṁ náram yáṁ te pū́rvam pitā́ huvé O man, I also invoke in right earnest God who creates many things and works from the eternal cause (Primordial matter) whom your father or preceptor also invoked.
táṁ tvā vayáṁ viśvavāra-, -ā́ śāsmahe puruhūta sákhe vaso jaritṛ́bhyaḥ We desirous of Your communion, long for you O God, invoked by many, present in all beings and things and their Support, Chosen by all as Dispenser of Justice and our Friend. Be gracious to Your righteous learned praisers or devotees.
(Griffith:) We pray to you, O much-invoked, rich in all precious gifts, O Friend, Kind Deity to those who sing your praise. tám, sá- ~ tá-.Acc.Sg.M; tvā, tvám.Acc.Sg; vayám, ahám.Nom.Pl; viśvavāra, viśvávāra-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; śāsmahe, √śās.1.Pl.Prs.Ind.Med; puruhūta, puruhūtá-.Voc.Sg.M; sákhe, sákhi-.Voc.Sg.M; vaso, vásu-.Voc.Sg.M; jaritṛ́bhyaḥ, jaritár-.Dat/abl.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे विश्ववार सर्वैर्वरणीय पुरुहूत बहुभिः स्वस्वकर्मण्याहूत सखे सखिवत् प्रिय वसो निवासहेतो इन्द्र तं पूर्वोक्तगुणयुक्तं त्वां जरितृभ्यः स्तोतॄणामनुग्रहार्थम् आ शास्महे प्रार्थयामहे॥ आ शास्महे। आङः शासु इच्छायाम्। अदिप्रभृतिभ्यः शपः इति शपो लुक्। वसो। नामन्त्रिते समानाधिकरणे इति पूर्वस्य अविद्यमानवत्त्वनिषेधात् पराङ्गवद्भावे सति शेषनिघातेन वा आमन्त्रितस्य च इति वा सर्वानुदात्तत्वम्। जरितृभ्यः। जरतिः स्तुतिकर्मा। तृचश्चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्॥
asmā́kaṁ śipríṇīnāṁ, sómapāḥ somapā́vnām sákhe vajrin sákhīnām O our friend full of wisdom that destroys all ignorance or protector of all created objects. giver of all happiness, we desire to attain You who are the master of us – men taught by the wise and women full of spiritual and secular knowledge, and friendly to all, protector of all good things.
táthā tád astu somapāḥ, sákhe vajrin táthā kṛṇu yáthā ta uśmásīṣṭáye O President of the Assembly, protector of all created objects, friend and therefore giver of delight, possessing knowledge dispeller of all miseries, as we desire to behave with you in a friendly manner, so you should also do.
(Griffith:) Thus, Soma-drinker, may it be; thus, Friend, who wields thunder, act To aid each wish as we desire. táthā, táthā; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; somapāḥ, somapā́-.Voc.Sg.M; sákhe, sákhi-.Voc.Sg.M; vajrin, vajrín-.Voc.Sg.M; táthā, táthā; kṛṇu, √kṛ.2.Sg.Prs.Imp.Act; yáthā, yáthā; te, tvám.Dat/gen.Sg; uśmási, √vaś.1.Pl.Prs.Ind.Act; iṣṭáye, iṣṭí-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे सोमपाः सखे वज्रिन् इष्टये अभिलषितार्थं ते तव अनुग्रहं यथा येन प्रकारेण उश्मसि वयं कामयामहे त्वं तथा कुरु। त्वत्प्रसादात् तत् अभीष्टं तथा अस्तु॥ कृणु। कृवि हिंसाकरणयोश्च। इदित्त्वात् नुम्। धिन्विकृण्व्योर च इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य च अकारः। अतो लोपः इति तस्य लोपः। तस्य स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः। उतश्च प्रत्ययादसंयोगपूर्वात् इति हेर्लुक्। उश्मसि। वश कान्तौ। इदन्तो मसि। अदादित्वात् शपो लुक्। ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम्। प्रत्ययस्वरः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। इष्टये। इषु इच्छायाम् । क्तिनि तितुत्र° इत्यादिना इट्प्रतिषेधः। यद्वा। यजतेः क्तिनि वचिस्वपि (पा.सू.६.१.१५) इत्यादिना संप्रसारणम्। व्रश्चादिना षत्वे ष्टुत्वम्। पूर्वस्मिन् पक्षे मन्त्रे वृष° इति क्तिन उदात्तत्वम्। द्वितीये तु व्यत्ययेन॥
revátīr naḥ sadhamā́de-, índre santu tuvívājāḥ kṣumánto yā́bhir mádema May our people be rich in strength and knowledge obedient to the Lord, enjoying together, so that wealthy in food and full of devotion, we may rejoice.
ā́ gha tvā́vān tmánāptáḥ-, stotṛ́bhyo dhṛṣṇav iyānáḥ ṛṇór ákṣaṁ ná cakryòḥ O President of the Assembly, mighty and expert in various sciences, endowed with truth and other noble virtues, when we can indeed lay hold of one (or take shelter in one) like you, to whom we can present our petitions, you fulfill our noble desires, knowing them well and approach your admirers as the spokes of a wheel tend to the axle.
ā́ yád dúvaḥ śatakratav, ā́ kā́maṁ jaritṝṇā́m ṛṇór ákṣaṁ ná śácībhiḥ O President of the Assembly, performer of numberless acts and endowed with sharp intellect, being served by your admirers, your fulfill their noble desires, with the constancy that all the movements of the cart tend to the axle.
(Griffith:) That, Satakratu, you to grace and please your praisers, as it were, Stir the axle with your strength. ā́, ā́; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; dúvaḥ, dúvas-.Nom/acc.Sg.N; śatakrato, śatákratu-.Voc.Sg.M; ā́, ā́; kā́mam, kā́ma-.Acc.Sg.M; jaritṝṇā́m, jaritár-.Gen.Pl.M; ṛṇóḥ, √ṛ.2.Sg.Prs.Inj.Act; ákṣam, ákṣa-.Acc.Sg.M; ná, ná; śácībhiḥ, śácī-.Ins.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे शतक्रतो इन्द्र यद्दुवः धनं कामितार्थरूपम् आ स्तोतृभिराप्तव्यमस्ति तं कामं जरितॄणां स्तोतॄणामनुग्रहाय आ ऋणोः आनीय प्रक्षिपसि। तत्र दृष्टान्तः। शचीभिः कर्मभिः शकटोचितव्यापारविशेषैः अक्षं न यथा अक्षं प्रक्षिपन्ति तद्वत्॥ शचीभिः। शचीशब्दः शार्ङ्गरवादिङीनन्तः (पा.सू.४.१.७३) आद्युदात्तः॥
śáśvad índraḥ pópruthadbhir jigāya, nā́nadadbhiḥ śā́śvasadbhir dhánāni sá no hiraṇyaratháṁ daṁsánāvān, sá naḥ sanitā́ sanáye sá no ()dāt Indra (God) conquers all wealth and causes all to prosper having created all things from the eternal Primordial Matter with gross and inanimate articles, souls or electricity etc. making indistinct sound and living vital beings. He the Doer of all noble deeds gives and will give to us vehicles, cars and air-craft etc. to go round the world, shining substances like the sun and gold etc. He is the Giver of the fruit of our actions for our happiness A President of the Assembly or commander of the army should also behave like Him, trying to follow Him in justice and benevolence.
ā́śvināv áśvāvatyā-, -iṣā́ yātaṁ śávīrayā gómad dasrā híraṇyavat O learned persons, experts in knowledge and action, O great artists, O dispellers of poverty, the president of the Assembly and commander of army, you who are like the heaven and the earth, come to us speedily with the vehicles full of gold and activities, giving happiness.
(Griffith:) Come, Asvins, with enduring strength wealthy in horses and in cows, And gold, O you of wondrous deeds. ā́, ā́; aśvinau, aśvín-.Voc.Du.M; áśvāvatyā, áśvāvant-.Ins.Sg.F; iṣā́, íṣ-.Ins.Sg.F; yātam, √yā.2.Du.Prs.Imp.Act; śávīrayā, śávīra-.Ins.Sg.F; gómat, gómant-.Nom/acc.Sg.N; dasrā, dasrá-.Voc.Du.M; híraṇyavat, híraṇyavant-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) प्रातरनुवाके आश्विने क्रतौ गायत्रे छन्दसि आश्विनावश्वावत्या इति तृचः। अथाश्विनः इति खण्डे अश्विना यज्वरीरिष आश्विनावश्वावत्या (आश्व.श्रौ.४.१५) इति सूत्रितम्॥ इन्द्रेण प्रेरितः शुनःशेपः अश्विनौ तुष्टाव। तथा च ब्राह्मणं – तमिन्द्र उवाचाश्विनौ नु स्तुह्यथ त्वोत्स्रक्ष्याम इति सोऽश्विनौ तुष्टावात उत्तरेण तृचेन (ऐ.ब्रा.७.१६) इति॥ हे अश्विनौ अश्वावत्या बहुभिरश्वैर्युक्तया शवीरया प्रेर्यमाणया इषा अन्नेन सह आ यातम् अस्मिन् कर्मणि आगच्छतम्। हे दस्रा अश्विनौ युवयोः प्रसादात् गोमत् बहुभिर्गोभिर्युक्तं हिरण्यवत् बहुना हिरण्येन युक्तम् अस्मदीयं गृहमस्त्विति शेषः॥ अश्वावत्या। मन्त्रे सोमाश्वेन्द्रियविश्वदेव्यस्य मतौ (पा.सू.६.३.१३१) इति दीर्घत्वम्। इषा। सावेकाचः इति तृतीयाया उदात्तत्वम्। यातम्। या प्रापणे। लोटि तसः तम्। अदादित्वात् शपो लुक्। शवीरया। शु गतौ। कॄशॄपॄकटिपटिशौटिभ्य ईरन् (उ.सू.४.४७०) इति ईरन्प्रत्ययो बहुलवचनात् अस्मादपि भवति। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
samānáyojano hí vāṁ, rátho dasrāv ámartyaḥ samudré aśvinéyate O destroyers of the suffering of journey, O learned expert artists, your balanced Chariot or conveyance goes to the sea and the sky without men-drivers. Manufacture such a vehicle by whose speedy movement you can go to the end of the sea without any difficulty.
(Griffith:) Your chariot yoked for both alike, immortal, you of mighty acts, Travels, O Asvins, in the sea. samānáyojanaḥ, samānáyojana-.Nom.Sg.M; hí, hí; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; ráthaḥ, rátha-.Nom.Sg.M; dasrau, dasrá-.Voc.Du.M; ámartyaḥ, ámartya-.Nom.Sg.M; samudré, samudrá-.Loc.Sg.M; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; ī́yate, √i.3.Sg.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे दस्रौ अश्विनौ वां युवयोः संबन्धी रथः समानयोजनः तुल्ययोजनः युवयोर्द्वयोरेकरथारूढत्वात् उभयार्थं सकृदेव युज्यते। युक्तः स रथः अमर्त्यः विनाशरहितः अप्रतिहतगतिरित्यर्थः। अत एव हे अश्विनौ हि यस्मात् समुद्रे अन्तरिक्षे ईयते गच्छति। अन्तरिक्षनामसु पठितं समुद्रशब्दं यास्क एवं व्याचख्यौ-समुद्रः कस्मात्समुद्द्रवन्त्यस्मादापः समभिद्रवन्त्येनमापः संमोदन्तेऽस्मिन्भूतानि समुदको भवति समुनत्तीति वा (निरु.२.१०) इति। समानयोजनः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अमर्त्यः। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ईयते। ईङ गतौ। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। हि च इति निघातप्रतिषेधः॥
ny àghnyásya mūrdháni, cakráṁ ráthasya yemathuḥ pári dyā́m anyád īyate O learned scientists, if you place one wheel on the top of the imperishable air-craft etc. and the other group of machines below, then you can travel in the sea and the sky shove. A vehicle consisting of such machines can take you to your desired destination.
(Griffith:) High on the forehead of the Bull one chariot wheel you ever keep, The other round the sky revolves. ní, ní; aghnyásya, aghnyá-.Gen.Sg.M; mūrdháni, mūrdhán-.Loc.Sg.M; cakrám, cakrá-.Nom/acc.Sg.M/n; ráthasya, rátha-.Gen.Sg.M; yemathuḥ, √yam.2.Du.Prf.Ind.Act; pári, pári; dyā́m, dyú- ~ div-.Acc.Sg.M; anyát, anyá-.Nom/acc.Sg.N; īyate, √i.3.Sg.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे अश्विनौ युवाम् अघ्न्यस्य हन्तुं विनाशयितुमशक्यस्य दृढस्य पर्वतस्य मूर्धनि उपरि चक्र भवदीयरथसंबन्ध्येकं चक्रं नि येमथुः नियमितवन्तौ। अन्यत् चक्रं परि द्यां द्युलोकस्य परितः ईयते गच्छति॥ अघ्न्यस्य। अहननम् अघ्नः। घञर्थे कविधानं स्थास्नापाव्यधिहनियुध्यर्थम् (पा.सू.३.३.५८.४) इति हन्तेः कप्रत्ययः। अघ्नमर्हति अघ्न्यः। छन्दसि च (पा.सू.५.१.६७) इति यप्रत्ययः। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम्। येमथुः। यम उपरमे। किति लिटि – अत एकहल्मध्ये° (पा.सू.६.४.१२०) इति एत्वाभ्यासलोपौ॥
kás ta uṣaḥ kadhapriye, bhujé márto amartye káṁ nakṣase vibhāvari O learned man, the immortal (by the Pravaha or Cycle) charming dawn which illuminates the world and in which the recitation of the Mantras and their exposition is pleasant, comes every day for giving you the enjoyment of happiness. Who is the person that does not approach you for getting true happiness by receiving proper instruction from you?
vayáṁ hí te ámanmahi-, ā́ntād ā́ parākā́t áśve ná citre aruṣi O learned person, as we the knowers of the value of time know the dawn which is wonderful, brilliant and red hued from far and near like the rider on a trained horse, so you should also know.
(Griffith:) For we have had you in our thoughts whether anear or far away, Red-hued and like a dappled mare. vayám, ahám.Nom.Pl; hí, hí; te, tvám.Dat/gen.Sg; ámanmahi, √man.1.Pl.Prs.Ind.Med; ā́, ā́; ántāt, ánta-.Abl.Sg.M; ā́, ā́; parākā́t, parāká-.Abl.Sg.N; áśve, áśvā-.Voc.Sg.F; ná, ná; citre, citrá-.Voc.Sg.F; aruṣi, áruṣī-.Voc.Sg.F.(सायणभाष्यम्) अश्वे व्यापनशीले चित्रे चायनीये अरुषि आरोचमाने उषःकालाभिमानिनि देवते तव स्वरूपम् आन्तात् समीपपर्यन्तम् आ पराकात् दूरपर्यन्तं वयं मनुष्याः न अमन्महि न बोद्धुं समर्थाः। हिशब्दः प्रसिद्धौ। देवतामहिम्नः पारावारयोरज्ञानमस्मासु प्रसिद्धमित्यर्थः॥ अमन्महि। मन ज्ञाने। बहुलं छन्दसि इति बहुलवचनात् श्यनो लुक्। लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः। हि च इति निघातप्रतिषेधः। अश्वे। अशू व्याप्तौ। अशिप्रुषि इत्यादिना क्वन्प्रत्ययः। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्॥
tváṁ tyébhir ā́ gahi, vā́jebhir duhitar divaḥ asmé rayíṁ ní dhāraya O learned person who know the value of Time, the Usha (dawn)who is like the daughter of the sun approaches us with days and months and with food and other articles, you come and nourish us by all means with the parts of time and give us that knowledge by which we may never waste our time.
(Griffith:) Here, O Daughter of the Sky, come you with these your strengthenings, And send you riches down to us. tvám, tvám.Nom.Sg; tyébhiḥ, syá- ~ tyá-.Ins.Pl.M/n; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act; vā́jebhiḥ, vā́ja-.Ins.Pl.M; duhitar, duhitár-.Voc.Sg.F; divaḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; asmé, ahám.Loc.Pl; rayím, rayí- ~ rāy-.Acc.Sg.M; ní, ní; dhāraya, √dhṛ.2.Sg.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे दिवः दुहितः द्युदेवतायाः पुत्रि उषो देवि त्येभिः वाजेभिः तैरन्नैः सह त्वम् आ गहि अत्रागच्छ। अस्मे अस्मासु रयिं धनं नि धारय नितरां स्थापय॥ त्येभिः। बहुलं छन्दसि इति त्यशब्दात् भिस ऐसादेशाभावः। गहि। असकृदुक्तम्। दुहितर्दिवः। परस्यापि दिव इत्यस्य दिवः दुहितः इत्यन्वये सति पूर्वत्वात् सुबामन्त्रिते इति पराङ्गवद्भावेन षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य सर्वानुदात्तत्वम्। यद्वा। कार्यकालं हि संज्ञापरिभाषम् (परिभा.३) इति न्यायेन सुबामन्त्रिते॰ इत्यस्य आमन्त्रिस्य च इति आष्टमिकेन योगेनैकवाक्यत्वे सति परत्वात् पराङ्गवद्भावे सति सर्वानुदात्तत्वम्। कृतस्वरयोः षष्ठ्यामन्त्रितयोः पश्चात् व्यत्ययो बहुलम् इति व्यत्यस्तप्रयोगः। अस्मे। सुपां सुलुक् इति सप्तम्याः शेआदेशः॥
tvám agne prathamó áṅgirā ṛ́ṣir, devó devā́nām abhavaḥ śiváḥ sákhā táva vraté kaváyo vidmanā́pasaḥ-, -ájāyanta marúto bhrā́jadṛṣṭayaḥ O Resplendent Omniscient God, As You are the First, Eternal Life of Life of the earth and other worlds, being omnipresent Revealer of the Vedas; Giver of Bliss to the enlightened persons, their Auspicious friend destroying all their miseries, those learned persons, whose actions are guided by true wisdom and who always obey Your commands and laws, become seers and righteous, endowed with brilliant knowledge.
(Griffith:) You, Agni, were the earliest Angiras, a Seer; you were, a Deity thyself, the Deities’ auspicious Friend. After your holy ordinance the Maruts, sage, active through wisdom, with their glittering spears, were born. tvám, tvám.Nom.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; prathamáḥ, prathamá-.Nom.Sg.M; áṅgirāḥ, áṅgiras-.Nom.Sg.M; ṛ́ṣiḥ, ṛ́ṣi-.Nom.Sg.M; deváḥ, devá-.Nom.Sg.M; devā́nām, devá-.Gen.Pl.M; abhavaḥ, √bhū.2.Sg.Iprf.Ind.Act; śiváḥ, śivá-.Nom.Sg.M; sákhā, sákhi-.Nom.Sg.M; táva, tvám.Gen.Sg; vraté, vratá-.Loc.Sg.N; kaváyaḥ, kaví-.Nom.Pl.M; vidmanā́pasaḥ, vidmanā́pas-.Nom.Pl.M; dájāyanta, √jan.3.Pl.Iprf.Ind.Med; marútaḥ, marút-.Nom.Pl.M; bhrā́jadṛṣṭayaḥ, bhrā́jadṛṣṭi-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) सप्तमेऽनुवाके पञ्च सूक्तानि। तत्र त्वमग्ने प्रथमः इति प्रथमं सूक्तमष्टादशर्चम्। आङ्गिरसो हिरण्यस्तूप ऋषिः। अष्टमीषोडश्यष्टादश्यः त्रिष्टुभः। शिष्टाः त्रिष्टुबन्तपरिभाषया जगत्यः। अग्निर्देवता। तथा च अनुक्रमणिका-त्वमग्ने द्व्यूना हिरण्यस्तूप आग्नेयं त्रिष्टुबन्त्याष्टमीषोळश्यौ च इति। प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतौ आश्विनशस्त्रे च त्वमग्ने प्रथमः इति सूक्तम्। अथैतस्या रात्रेः इति खण्डे – त्वमग्ने प्रथमो ङ्गिरा ऋषिर्नू चित्सहोजा अमृतो नि तुन्दते (आश्व.श्रौ.४.१३) इति सूत्रितम्। अभिप्लवषडहस्य तृतीयेऽहनि अग्निमारुते शस्त्रे इदं सूक्तं जातवेदस्यनिविद्धानीयम्। तथा च तृतीयस्य त्र्यर्यमा इति खण्डे सूत्रितं-त्वमग्ने प्रथमो अङ्गिरा इत्याग्निमारुतम् (आश्व.श्रौ.७.७) इति। वाजपेये अग्निमारुते एतत्सूक्तं जातवेदस्यं निविद्धानीयं, तृतीयेनाभिप्लविकेनोक्तं तृतीयसवनम् (आश्व.श्रौ.९.९) इत्यतिदिष्टत्वात्॥ हे अग्ने त्वं प्रथमः आद्यः आङ्गिरसानामृषीणां सर्वेषां जनकत्वात्। तादृशः अङ्गिरोनामक ऋषिः अभवः। तथा च ब्राह्मणं – – येऽङ्गारा आसंस्तेऽङ्गिरसोऽभवन् (ऐ.ब्रा.३.३४) इति। तथा स्वयं देवः भूत्वा देवानाम् अन्येषां शिवः शोभनः सखा अभवः। तव व्रते त्वदीये कर्मणि कवयः मेधाविनः विद्मनापसः ज्ञानेन व्याप्नुवानाः ज्ञातकर्माणो वा भ्राजदृष्ट्यः दीप्यमानायुधाः मरुतः मरुत्संज्ञकाः देवाः अजायन्त॥ विद्मनापसः। विद ज्ञाने। विद्मो वेदनम्। बहुलग्रहणात् औणादिको मक्प्रत्ययः। तदस्यास्तीति पामादिलक्षणो नः (पा.सू.५.२.१००)। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम्। विद्मनानि अपांसि येषां ते विद्मनापसः। पूर्वपदस्य। अन्येषामपि दृश्यते इति दृशिग्रहणात् अवग्रहसमयेऽपि दीर्घत्वम्। अजायन्त। जनी प्रादुर्भावे । तस्य श्यनि ज्ञाजनोर्जा। (पा.सू.७.३.७९) इति जादेशः। भ्राजदृष्टयः। भ्राजृ दीप्तौ । व्यत्ययेन शतृ। तस्य लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः। ऋषी गतौ इत्यस्मात् क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति क्तिजन्त ऋष्टिशब्दः। ततो बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
tvám agne prathamó áṅgirastamaḥ, kavír devā́nām pári bhūṣasi vratám vibhúr víśvasmai bhúvanāya médhiro, dvimātā́ śayúḥ katidhā́ cid āyáve O God, Destroyer of all miseries and burner of all internal and external enemies, as You are the first or Eternal, Superior to the soul Prana or man, who gives rest to all beings at the time of dissolution, Unifier of ail, the Creator of both kinds of worlds shining and not shining, Omnipresent and Omniscient, You ordain the eternal Law of the earth, the sun and other worlds and enlightened persons.
(Griffith:) O Agni, you, the best and earliest Angiras, fulfill as a Sage the holy law of Deities. Sprung from two mothers, wise, through all existence spread, resting in many a place for sake of living man. tvám, tvám.Nom.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; prathamáḥ, prathamá-.Nom.Sg.M; áṅgirastamaḥ, áṅgirastama-.Nom.Sg.M; kavíḥ, kaví-.Nom.Sg.M; devā́nām, devá-.Gen.Pl.M; pári, pári; bhūṣasi, √bhūṣ.2.Sg.Prs.Ind.Act; vratám, vratá-.Nom/acc.Sg.N; vibhúḥ, vibhú-.Nom.Sg.M/f; víśvasmai, víśva-.Dat.Sg.N; bhúvanāya, bhúvana-.Dat.Sg.N; médhiraḥ, médhira-.Nom.Sg.M; ddvimātā́, dvimātár-.Nom.Sg.M; śayúḥ, śayú-.Nom.Sg.M; katidhā́, katidhā́; cit, cit; āyáve, āyú-.Dat.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वं प्रथमः आद्यः अङ्गिरस्तमः अतिशयेन अङ्गिराः भूत्वा कविः मेधावी सन् देवानाम् अन्येषां व्रतं कर्म परि भूषसि परितः अलंकरोषि। कीदृशस्त्वम्। विश्वस्मै भुवनाय समस्तलोकानुग्रहार्थं विभुः बहुविधः। आहवनीयाद्यनेकरूपधारीत्यर्थः। मेधिरः मेधावान् द्विमाता द्वयोः अरण्योः उत्पन्नः। यद्वा। द्वयोर्लोकयोः निर्माता। आयवे मनुष्यार्थं कतिधा चित् कतिभिः प्रकारैः सर्वत्र शयुः शयानः। तत्तन्मनुष्यगृहेऽवस्थितस्य तव प्रकारा इयन्त इति न केनापि ज्ञायते इत्यर्थः॥ भूषसि। भूष अलंकारे। भौवादिकः। विभुः। विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायाम् (पा.सू.३.२.१८०) इति विपूर्वात् भवतेः डुप्रत्ययः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। भुवनाय। भूदूसूभ्रस्जिभ्यश्छन्दसि (उ.सू.२.२३८) इति क्युन्। योः अनादेशे नित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम्। मेधिरः। मेधृ संगमे च । अस्माद्बाहुलक इरन्प्रत्ययः। नित्स्वरः। द्विमाता। द्वे मातरौ यस्यासौ द्विमाता। नद्यृतश्च (पा.सू.५.४.१५३) इति कप्प्रत्ययो न भवति, मातृमातृकयोः भेदेनोपादानात् नद्यृतश्च इति कबपि विभाष्यते इति तस्य मातृशब्दविषये पाक्षिकत्वोक्तिः। त्रिचक्रादित्वात् उत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। यद्वा। द्वयोर्माता द्विमाता। समासस्य इत्यन्तोदात्तत्वम्। शयुः। शीङ् स्वप्ने। भृमृशी (उ.सू.१.७) इत्यादिना उप्रत्ययः। कतिधा। डत्यन्तस्य किंशब्दस्य बहुगणवतुडति संख्या (पा.सू.१.१.२३) इति संख्यासंज्ञायां संख्याया विधार्थे धा (पा.सू.५.३.४२) इति धाप्रत्ययः। आयवे। छन्दसीणः (उ.सू.१.२) इति एतेः उण्प्रत्ययः॥
tvám agne prathamó mātaríśvane-, āvír bhava sukratūyā́ vivásvate árejetāṁ ródasī hotṛvū́rye-, -ásaghnor bhārám áyajo mahó vaso O God, Destroyer of all miseries and burner of all internal and external enemies, as You are the first or Eternal, Superior to the soul Prana or man, who gives rest to all beings at the time of dissolution, Unifier of ail, the Creator of both kinds of worlds shining and not shining, Omnipresent and Omniscient, You ordain the eternal Law of the earth, the sun and other worlds and enlightened persons.
tvám agne mánave dyā́m avāśayaḥ, purūrávase sukṛ́te sukṛ́ttaraḥ śvātréṇa yát pitrór múcyase pári-, ā́ tvā pū́rvam anayann ā́param púnaḥ O God Illuminator of all, You Who are always the Doer of the best deeds, gave knowledge about the sun and other objects to a person full of the light of Wisdom and thoughtful speech, engaged in doing meritorious acts. The enlightened persons attain You who are endowed with perfect Wisdom and the Lord of all wealth. in this or in the next life. O souls, acquire the knowledge of that Lord and adore Him who enables you to get emancipation and after enjoying it for a very long period.
(Griffith:) Agni you made heaven to thunder for mankind; you, yet more pious, for pious Pururavas. When you are rapidly freed from your parents, first eastward they bear you round, and, after, to the west. tvám, tvám.Nom.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; mánave, mánu-.Dat.Sg.M; dyā́m, dyú- ~ div-.Acc.Sg.M; avāśayaḥ, √vāś.2.Sg.Iprf.Ind.Act; purūrávase, purūrávas-.Dat.Sg.M; sukṛ́te, sukṛ́t-.Dat.Sg.M; sukṛ́ttaraḥ, sukṛ́ttara-.Nom.Sg.M; śvātréṇa, śvātrá-.Ins.Sg.N; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; pitróḥ, pitár-.Gen/loc.Du.M; múcyase, √muc.2.Sg.Prs.Ind.Med; pári, pári; dā́, ā́; tvā, tvám.Acc.Sg; pū́rvam, pū́rva-.Acc.Sg.M; anayan, √nī.3.Pl.Iprf.Ind.Act; ā́, ā́; áparam, ápara-.Acc.Sg.M; púnar, púnar.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वं मनवे मनोरनुग्रहार्थं द्यां द्युलोकम् अवाशयः शब्दितवानसि। पुण्यकर्मभिः साध्यो द्युलोक इति प्रकटितवानसि। सुकृते तव परिचरणं कुर्वते पुरूरवसे एतन्नामकस्य राज्ञोऽनुग्रहार्थं सुकृत्तरः अतिशयेन शोभनफलकार्यभूः। यत् यदा पित्रोः अरण्योः श्वात्रेण क्षिप्रमथनेन परि मुच्यसे परितो मुक्तो भवसि उत्पद्यसे इत्यर्थः। तदानीं त्वा अरण्योरुत्पन्नं त्वां पूर्वं वेदेः पूर्वदेशम् आ अनयन् आहवनीयत्वेन स्थापितवन्तः। पुनः पश्चात् अपरं पश्चिमदेशम् आ अनयन् गार्हपत्यरूपेण प्रापितवन्तः। आहवनीयकर्मानुष्ठानादूर्ध्वं गार्हपत्यरूपेण धारितवन्त इत्यर्थः॥ अवाशयः। वाशृ शब्दे । पुरूरवसे। पुरु रौतीति पुरूरवाः। रु शब्दे। अस्मात् औणादिके असुनि पुरसि च पुरूरवाः (उ.सू.४.६७१) इति पूर्वपदस्य दीर्घो निपात्यते। सुकृते। सुकर्मपापमन्त्रपुण्येषु कृञः (पा.सू.३.२.८९) इति क्विप्। ततः तुक्। पित्रोः। उदात्तयणो हल्पूर्वात् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। मुच्यसे। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वम्। यद्यपि सतिशिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः इति वचनात् विकरणस्वरः सतिशिष्टोऽपि लसार्वधातुकस्वरस्य बाधको न भवति तथापि धातुस्वरं बाधते एव, धातुस्वरं श्नास्वरः। इत्युक्तत्वात्। अतो यक एव स्वरे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्॥
tvám agne vṛṣabháḥ puṣṭivárdhanaḥ-, údyatasruce bhavasi śravā́yyaḥ yá ā́hutim pári védā váṣaṭkṛtim, ékāyur ágre víśa āvívāsasi You O Omniscient God, are the Showerer of happiness and bliss and augmenter of strength of the performer of Yajnas (non-violent sacrifices) and worthy of being heard about and and peached. You are absolutely True and know fully the good actions of the people like the Yajnas and teach them (through the Vedas). All Your subjects (people) developing their strength, worship You and enjoy happiness.
(Griffith:) You, Agni, are a Bull who makes our store increase, to be invoked by him who lifts the ladle up. Well knowing the oblation with the hallowing word, uniting all who live, you lighten first our folk. tvám, tvám.Nom.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; vṛṣabháḥ, vṛṣabhá-.Nom.Sg.M; puṣṭivárdhanaḥ, puṣṭivárdhana-.Nom.Sg.M; údyatasruce, údyatasruc-.Dat.Sg.M/f/n; bhavasi, √bhū.2.Sg.Prs.Ind.Act; śravā́yyaḥ, śravā́yya-.Nom.Sg.M; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; ā́hutim, ā́huti-.Acc.Sg.F; pári, pári; véda, √vid.3.Sg.Prf.Ind.Act; váṣaṭkṛtim, váṣaṭkṛti-.Acc.Sg.F; dékāyuḥ, ékāyu-.Nom.Sg.M; ágre, ágra-.Loc.Sg.N; víśaḥ, víś-.Acc.Pl.F; āvívāsasi, √van.2.Sg.Prs.Ind/des.Act.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वं वृषभः कामानां वर्षिता पुष्टिवर्धनः यजमानस्य धनादिपोषाभिवृद्धिहेतुः उद्यतस्रुचे उद्धृतया स्रुचा युक्ताय यजमानाय तदनुग्रहार्थं श्रवाय्यः मन्त्रैः श्रवणीयः भवसि। यः यजमानः वषट्कृतिं वषट्कारयुक्ताम् आहुतिं परि वेद परितो जानाति समर्पयतीत्यर्थः। एकायुः मुख्यान्नः त्वम् अग्रे प्रथमं तं यजमानं विशः तदनुकूलाः प्रजाः अविवाससि सर्वतः प्रकाशयसि॥ पुष्टिवर्धनः। वृधु वृद्धौ। अस्मात् णिजन्तात् नन्द्यादित्वात् ल्युः। लित्स्वरेणोत्तरपदस्याद्युदात्तत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव शिष्यते। उद्यतस्रुचे। यम उपरमे। अस्मात् उत्पूर्वात् निष्ठा इति क्तप्रत्यये अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः। गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। उद्यता स्रुक् येनेति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। वेद। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घत्वम्॥
tvám agne vṛjinávartaniṁ náraṁ, sákman piparṣi vidáthe vicarṣaṇe yáḥ śū́rasātā páritakmye dháne, dabhrébhiś cit sámṛtā háṁsi bhū́yasaḥ O unifier, Protector and observer of all in true form, O commander-in-chief of fire-like nature, you destroy in the battle a mighty unrighteous person and many foes with even limited resources and means shining with justice and the light of knowledge. You preserve and guard truthful acts. It is therefore that we request you to be the Commander-in-Chief of the army.
tváṁ tám agne amṛtatvá uttamé, mártaṁ dadhāsi śrávase divé-dive yás tātṛṣāṇá ubháyāya jánmane, máyaḥ kṛṇóṣi práya ā́ ca sūráye O God, Giver of emancipation and other kinds of happiness, You sustain every day the wise mortal who worships You that are ever to be heard about, in the best state of immortality or deliverance. To the wise person who has enjoyed for a long time the bliss of emancipation and longs for a birth in the human form, You bestow happiness (both spiritual and material).
(Griffith:) For glory, Agni, day by day, you lift up the mortal man to highest immortality, Even you who yearning for both races give them great bliss, and to the prince grant abundant food. tvám, tvám.Nom.Sg; tám, sá- ~ tá-.Acc.Sg.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; amṛtatvé, amṛtatvá-.Loc.Sg.N; uttamé, uttamá-.Loc.Sg.N; mártam, márta-.Acc.Sg.M; dadhāsi, √dhā.2.Sg.Prs.Ind.Act; śrávase, śrávas-.Dat.Sg.N; divé-dive, dyú- ~ div-.Loc.Sg.N; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; tātṛṣāṇáḥ, √tṛṣ.Nom.Sg.M.Prf.Med; ubháyāya, ubháya-.Dat.Sg.N; jánmane, jánman-.Dat.Sg.N; dmáyaḥ, máyas-.Nom/acc.Sg.N; kṛṇóṣi, √kṛ.2.Sg.Prs.Ind.Act; práyaḥ, práyas-.Nom/acc.Sg.N; ā́, ā́; ca, ca; sūráye, sūrí-.Dat.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वं तं मर्तं तथाविधं त्वत्सेविनं मनुष्यं दिवेदिवे प्रतिदिनं श्रवसे अन्नार्थम् उत्तमे अमृतत्वे उत्कृष्टमरणरहिते पदे दधासि धारयसि। यः यजमानः उभयाय जन्मने द्विविधजन्मार्थं द्विपदां चतुष्पदां च लाभायेत्यर्थः। ततृषाणः अतिशयेन तृष्णायुक्तो भवति तस्मै सूरये अभिज्ञाय यजमानाय मयः सुखं, यद्वै सुखं तन्मयः इति श्रुत्यन्तरात्। प्रयः च अन्नमपि आ कृणोषि सर्वतः करोषि॥ ततृषाणः। ञितृषा पिपासायाम्। लिटः कानच्। चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्। संहितायां दीर्घश्छन्दसः। कृणोषि। कृधि हिंसाकरणयोश्च। धिन्विकृण्व्योर च इति उप्रत्ययः। चादिलोपे विभाषा इति निघातप्रतिषेधः॥
tváṁ no agne sanáye dhánānāṁ, yaśásaṁ kārúṁ kṛṇuhi stávānaḥ ṛdhyā́ma kármāpásā návena, devaír dyāvāpṛthivī prā́vataṁ naḥ O devotee of God, augmenter of fame and zeal, glorifying God, you should render illustrious and performer of good actions enthusiastically, every man among us for the proper and just distribution of wealth in the form of knowledge, gold and vast but good government, so that being industrious, we may grow with new enterprises along with enlightened persons, for the acquisition of knowledge, preserve and guard us and both the earth and the light of the sun.
(Griffith:) O Agni, highly lauded, make our singer famous that he may win us store of riches: May we improve the rite with new performance. O Earth and Heaven, with all the Deities, protect us. tvám, tvám.Nom.Sg; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; agne, agní-.Voc.Sg.M; sanáye, saní-.Dat.Sg.M; dhánānām, dhána-.Gen.Pl.N; yaśásam, yaśás-.Acc.Sg.M; kārúm, kārú-.Acc.Sg.M; kṛṇuhi, √kṛ.2.Sg.Prs.Imp.Act; stávānaḥ, √stu.Nom.Sg.M.Prs.Med; ṛdhyā́ma, √ṛdh.1.Pl.Aor.Opt.Act; kárma, kárman-.Acc.Sg.N; apásā, apás-.Ins.Sg.N; návena, náva-.Ins.Sg.N; ddevaíḥ, devá-.Ins.Pl.M; dyāvāpṛthivī, dyā́vāpṛthivī́-.Voc.Du.F; prá, prá; avatam, √av.2.Du.Prs.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने स्तवानः स्तूयमानः त्वं नः अस्माकं धनानां सनये दानार्थं यशसं यशोयुक्तं कारुं कर्मणां कर्तारं पुत्रं कृणुहि कुरु। नवेन नूतनेन अपसा प्राप्तेन त्वद्दत्तेन पुत्रेण कर्म यागदानादिरूपम् ऋध्याम वर्धयाम। हे द्यावापृथिवी उभे देवते देवैः अन्यैः सह नः अस्मान् प्रावतं प्रकर्षेण रक्षतम्॥ यशसम्। अर्शआदित्वात् अच्प्रत्ययः। व्यत्ययेन प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम्। यद्वा सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विब्वक्तव्यः (पा.म.३.१.११.३) इति यशस्शब्दात् क्विप्। तस्य प्रत्ययान्तस्य सनाद्यन्तत्वात् धातुसंज्ञायां क्विप् च इति क्विप्प्रत्ययान्तधातोः सतिशिष्टत्वात् धातोः इत्यन्तोदात्तत्वम्। कृणुहि। उतश्च प्रत्ययाच्छन्दोवावचनम् (पा.सू.६.४.१०६.१) इति हेर्लुगभावः। स्तवानः। सम्यानच् स्तुवः (उ.सू.२.२४६) इति बहुलवचनात् केवलस्यापि स्तौतेः आनच्प्रत्ययः। वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम्। ऋध्याम। ऋधु वृद्धौ। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। यासुट उदात्तत्वम्। द्यावापृथिवी। दिवो द्यावा (पा.सू.६.३.२९) इति द्यावादेशः। आमन्त्रितानुदात्तत्वम्॥
tváṁ no agne pitrór upástha~ā́, devó devéṣv anavadya jā́gṛviḥ tanūkṛ́d bodhi prámatiś ca kāráve, tváṁ kalyāṇa vásu víśvam ópiṣe O irreproachable Agni (President of the Assembly) being vigilant or awake to your duties and illuminator of justice and wisdom, disseminator of knowledge about the earth and other worlds, make us illustrious among the enlightened and devoted to our parents. O auspicious being a wise person, enlighten me an artist about all wealth to be gained from knowledge, gold and vast and good Government.
(Griffith:) O blameless Agni lying in your Parents’ lap, a Deity among the Deities, be watchful for our good. Former of bodies, be the singer’s Providence: all good things have you sown for him, auspicious One! tvám, tvám.Nom.Sg; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; agne, agní-.Voc.Sg.M; pitróḥ, pitár-.Gen/loc.Du.M; upásthe, upástha-.Loc.Sg.M; ā́, ā́; deváḥ, devá-.Nom.Sg.M; devéṣu, devá-.Loc.Pl.M; anavadya, anavadyá-.Voc.Sg.M; jā́gṛviḥ, jā́gṛvi-.Nom.Sg.M/f; tanūkṛ́t, tanūkṛ́t-.Nom.Sg.M; bodhi, √bhū.2.Sg.Aor.Imp.Act; prámatiḥ, prámati-.Nom.Sg.F; ca, ca; kāráve, kārú-.Dat.Sg.M; dtvám, tvám.Nom.Sg; kalyāṇa, kalyā́ṇa-.Voc.Sg.M; vásu, vásu-.Acc.Sg.N; víśvam, víśva-.Acc.Sg.N; ā́, ā́; ūpiṣe, √vap.2.Sg.Prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे अनवद्य दोषरहित अग्ने देवेषु सर्वेषु मध्ये जागृविः जागरूकः त्वं पित्रोः मातृपितृरूपयोः(?) द्यावापृथिव्योः उपस्थे समीपस्थाने वर्तमानः सन् नः अस्माकं तनूकृत् पुत्ररूपशरीरकारी भूत्वा बोधि बुध्यस्व। अनुगृहाणेत्यर्थः। तथा कारवे कर्मकर्त्रे यजमानाय प्रमतिश्च अनुग्रहरूपप्रकृष्टमतियुक्तश्च भवेति शेषः। हे कल्याण मङ्गलरूप अग्ने त्वं विश्वं वसु सर्वमपि धनम् ओपिषे यजमानार्थमावपसि॥ उपस्थे। सुपि स्थः (पा.सू.३.२, ४) इति तिष्ठतेः कः प्रत्ययः। आतो लोप इटि च इति आकारलोपः। मरुद्वृधादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् (पा.सू.६.२.१०६.२) इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। जागृविः। जागृ निद्राक्षये। जॄशॄस्तजागृभ्यः क्विन् (उ.सू.४.४९४) इति क्विन्। नित्वादाद्युदात्तत्वम्। बोधि। बुध अवगमने। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। वा छन्दसि इति हेः अपित्त्वस्य विकल्पितत्वेन पित्त्वात् अङित्वे सति अङितश्च (पा.सू.६.४.१०३) इति हेर्धिरादेशः। लघूपधगुणः। धातोरन्त्यलोपश्छान्दसः। प्रमतिः। मन ज्ञाने। क्तिनि अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः। प्रकृष्टा मतिः यस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ऊपिषे। डुवप् बीजसन्ताने। छान्दसे लिटि थासः से। वजिस्वपि इत्यादिना संप्रसारणपरपूर्वत्वे। द्विर्भावहलादिशेषौ। क्रादिनियमात् इट्॥
tvám agne prámatis tvám pitā́si nas, tváṁ vayaskṛ́t táva jāmáyo vayám sáṁ tvā rā́yaḥ śatínaḥ sáṁ sahasríṇaḥ, suvī́raṁ yanti vratapā́m adābhya O inviolable enlightened president of the council of ministers you are of exalted wisdom. You being kind-hearted are our father. You are giver of new life to us endowed with knowledge and happiness. By your grace, may we be like your good children endowed with knowledge. As hundreds and thousands of highly learned persons obtain good wealth having approached you who are very brave and observer of truth and other vows, so let us also acquire much wealth of all kinds.
(Griffith:) Agni, you are our Providence, our Father you: we are your brethren and you are our spring of life. In you, rich in good heroes, guard of high decrees, meet hundred, thousand treasures, O infallible! tvám, tvám.Nom.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; prámatiḥ, prámati-.Nom.Sg.F; tvám, tvám.Nom.Sg; pitā́, pitár-.Nom.Sg.M; asi, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; tvám, tvám.Nom.Sg; vayaskṛ́t, vayaskṛ́t-.Nom/acc.Sg.M/f/n; táva, tvám.Gen.Sg; jāmáyaḥ, jāmí-.Nom.Pl.M/f; vayám, ahám.Nom.Pl; sám, sám; tvā, tvám.Acc.Sg; rā́yaḥ, rayí- ~ rāy-.Nom.Pl.M; śatínaḥ, śatín-.Nom.Pl.M; sám, sám; sahasríṇaḥ, sahasrín-.Nom.Pl.M; dsuvī́ram, suvī́ra-.Acc.Sg.M; yanti, √i.3.Pl.Prs.Ind.Act; vratapā́m, vratapā́-.Acc.Sg.M; adābhya, ádābhya-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वं प्रमतिः अस्मदनुग्रहरूपप्रकृष्टमतियुक्तोऽसि। तथा त्वं नः अस्माकं पिता पालकः असि। तथा त्वं वयस्कृत् आयुष्यप्रदोऽसि। वयम् अनुष्ठातारः तव जामयः बन्धवः। हे अदाभ्य केनापि अहिंसनीय अग्ने सुवीरं शोभनपुरुषयुक्तं व्रतपां कर्मणः पालकं त्वां शतिनः शतसंख्यायुक्ताः रायः धनानि सं यन्ति सम्यक् प्राप्नुवन्ति। तथा सहस्रिणः सहस्रसंख्याकाः रायः सं यन्ति॥ सुवीरम्। बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वे प्राप्ते वीरवीर्यौ च (पा.सू.६.२.१२०) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। अदाभ्य। दभिः प्रकृत्यन्तरमस्तीति केचिदाहुः। दभेश्चेति वक्तव्यम् (पा.सू.३.१.१२४.३) इति ण्यत्॥
tvā́m agne prathamám āyúm āyáve, devā́ akṛṇvan náhuṣasya viśpátim íḷām akṛṇvan mánuṣasya śā́sanīm, pitúr yát putró mámakasya jā́yate O learned President of the Assembly, enlightened persons should explain this Vedic Speech contained in the four Vedas for the knowledge of mankind. Through this, they give true instruction to all humanity and preserve all people. You who are the lord of the people and their leader should treat all your subjects as your children, as I treat lovingly my own son.
(Griffith:) You, Agni, have the Deities made the first living One for living man, Lord of the house of Nahusa. Ila they made the teacher of the sons of men, what time a Son was born to the father of my race. tvā́m, tvám.Acc.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; prathamám, prathamá-.Acc.Sg.M; āyúm, āyú-.Acc.Sg.M; āyáve, āyú-.Dat.Sg.M; devā́ḥ, devá-.Nom.Pl.M; akṛṇvan, √kṛ.3.Pl.Iprf.Ind.Act; náhuṣasya, náhuṣa-.Gen.Sg.M; viśpátim, viśpáti-.Acc.Sg.M; íḷām, íḷā-.Acc.Sg.F; akṛṇvan, √kṛ.3.Pl.Iprf.Ind.Act; mánuṣasya, mánuṣa-.Gen.Sg.M; śā́sanīm, śā́sanī-.Acc.Sg.F; dpitúḥ, pitár-.Gen.Sg.M; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; putráḥ, putrá-.Nom.Sg.M; mámakasya, mámaka-.Gen.Sg.M; jā́yate, √jan.3.Sg.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वां प्रथमं पुरा देवाः आयवे आयोः मनुष्यरूपस्य नहुषस्य एतन्नामकराजविशेषस्य आयुं मनुष्यरूपं विश्पतिं सेनापतिम् अकृण्वन् कृतवन्तः। तथा मनुषस्य मनोः इळाम् एतन्नामधेयां पुत्रीं शासनीं धर्मोपदेशकर्त्रीम् अकृण्वन् कृतवन्तः। तथा च तैत्तिरीयैराम्नायते-इडा वै मानवी यज्ञानूकाशिन्यासीत् (तै.ब्रा.१.१.४.४) इति। वाजसनेयिनोऽप्येवमामनन्ति – प्रयाजानुयाजानां मध्ये मामवकल्पय मया सर्वानवाप्स्यसि कामानिति सा मनुमन्वशादिति यत् शात् इति। यत् यदा ममकस्य मदीयस्य हिरण्यस्तूपसंबन्धिनः यः पिता अङ्गिराः तस्य पितुः पुत्रः जायते। तदानीं हे अग्ने त्वमेव पुत्ररूप आसीरिति शेषः॥ आयवे। षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वक्तव्या (पा.सू.२.३.६२.१) इति चतुर्थी। नहुषस्य। णह बन्धने। नहिकलिहन्यर्तिलसिभ्य उषत्त (उ.सू.४.५१५)। वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम्। विश्पतिम्। – परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। मनुषस्य। मनेर्नित् इति उषच्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। शासनीम्। शिष्यतेऽनयेति शासनी। करणाधिकरणयोश्च इति ल्युट्। टिडाढाणञ् (पा.सू.४.१.१५) इत्यादिना ङीप्। लित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम्। ममकस्य। ममेदमित्यर्थे तस्येदम् (पा.सू.४.३.१२०) इति अणि तवकममकावेकवचने (पा.सू.४.३.३) इति अस्मच्छब्दस्य ममकादेशः। संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः इति वृद्ध्यभावः। व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्॥
tváṁ no agne táva deva pāyúbhir, maghóno rakṣa tanvàś ca vandya trātā́ tokásya tánaye gávām asi-, ánimeṣaṁ rákṣamāṇas táva vraté O worthy of praise, President of the Assembly, Preserve us who possess good wealth (earned righteously) and always remain under your true laws. Preserve the bodies of our children also who are always engaged in developing their knowledge and physique with your preserving powers and means incessantly protecting in your holy way. Guard our mind and other senses as well cattle and other animals and other articles of the world. You are our true protector.
(Griffith:) Worthy to be revered, O Agni, Deity, preserve our wealthy patrons with your reliefs, and ourselves. Guard of our seed are you, aiding our cows to bear, incessantly protecting in your holy way. tvám, tvám.Nom.Sg; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; agne, agní-.Voc.Sg.M; táva, tvám.Gen.Sg; deva, devá-.Voc.Sg.M; pāyúbhiḥ, pāyú-.Ins.Pl.M; maghónaḥ, maghávan-.Acc.Pl.M; rakṣa, √rakṣ.2.Sg.Prs.Ind.Act; tanvàḥ, tanū́-.Acc.Pl.F; ca, ca; vandya, vándya-.Voc.Sg.M; trātā́, trātár-.Nom.Sg.M; tokásya, toká-.Gen.Sg.N; tánaye, tánaya-.Loc.Sg.N; gávām, gáv- ~ gó-.Gen.Pl.M; asi, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; dánimeṣam, ánimeṣam; rákṣamāṇaḥ, √rakṣ.Nom.Sg.M.Prs.Med; táva, tvám.Gen.Sg; vraté, vratá-.Loc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे वन्द्य वन्दनीय अग्ने देव त्वं तव पायुभिः त्वदीयैः पालनैः मघोनः धनयुक्तान् नः अस्मान् रक्ष। तथा तन्वश्च तनूः पुत्रदेहानपि रक्ष। तोकस्य अस्मदीयस्य पुत्रस्य यः तनयोऽस्मत्पौत्रादिः तव व्रते त्वदीये कर्मणि अनिमेषं निरन्तरं रक्षमाणः सावधानो वर्तते तस्मिन् या गावः सन्ति तासां गवां त्राता रक्षकः असि। ईदृशस्य तव अस्मद्रक्षणे किमु वक्तव्यमित्यर्थः॥ मघोनः। शसि – श्वयुवमघोनामतद्धिते (पा.सू.६.४.१३३) इति संप्रसारणम्। तन्वः। सुपां सुपो भवन्ति इति शसो जसादेशः। पूर्वसवर्णदीर्घस्य दीर्घाञ्जसि च इति प्रतिषेधः। उदात्तस्वरित योर्यण: इति स्वरितत्वम्। शसि हि उदात्तयणो हल्पूर्वात् इति विभक्त्युदात्तत्वं स्यात्॥
tvám agne yájyave pāyúr ántaro, -aniṣaṅgā́ya caturakṣá idhyase yó rātáhavyo vṛkā́ya dhā́yase, kīréś cin mántram mánasā vanóṣi tám O President of the Assembly, shining like the Agni (fire), you who even in mind are Charitable and selfless, having given everything for the good of others, supervising the four divisions of the army, are kindled (elected) for the benefit of a person who is free from prejudice or attachment, who is perfectly honest, harmless, benevolent protector of all good actions and performer of the Yajnas. You should protect all your subjects having received education and training from a true devotee who induces all with his speech, and whom you Serve properly.
(Griffith:) Agni, you are a guard close to the pious man; kindled are you, four-eyed! for him who is unarmed. With fond heart you accept even the poor man’s prayer, when he has brought his gift to gain security. tvám, tvám.Nom.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; yájyave, yájyu-.Dat.Sg.M; pāyúḥ, pāyú-.Nom.Sg.M; ántaraḥ, ántara-.Nom.Sg.M; aniṣaṅgā́ya, aniṣaṅgá-.Dat.Sg.M; caturakṣáḥ, caturakṣá-.Nom.Sg.M; idhyase, √idh.2.Sg.Prs.Ind.Pass; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; rātáhavyaḥ, rātáhavya-.Nom.Sg.M; avṛkā́ya, avṛká-.Dat.Sg.N; dhā́yase, dhā́yas-.Dat.Sg.N; dkīréḥ, kīrí-.Abl/gen.Sg.M; cit, cit; mántram, mántra-.Acc.Sg.M; mánasā, mánas-.Ins.Sg.N; vanóṣi, √van.2.Sg.Prs.Ind.Act; tám, sá- ~ tá-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वं यज्यवे यज्योः यजमानस्य पायुः पालकः अन्तरः समीपवर्ती सन् अनिषङ्गाय रक्षोभिरसंबद्धाय यज्ञाय चतुरक्षः दिक्चतुष्टयेऽपि इन्द्रियस्थानीयज्वालायुक्तः इध्यसे दीप्यसे। अवृकाय अहिंसकाय धायसे पोषकाय तुभ्यं रातहव्यः दत्तहविष्कः यः यजमानोऽस्ति कीरेश्चित् स्तोतुरेव सतः तस्य संबन्धिनं मन्त्रं त्वदीयस्तोत्ररूपं मनसा त्वदीयेन चित्तेन वनोषि याचसि॥ यज्यवे। यजिमनिशुन्धि (उ.सू.३.३००) इत्यादिना यजतेः युप्रत्ययः। पायुः। कृवापाजि° इत्यादिना उण्। आतो युक् चिण्कृतोः (पा.सू.७.३.३३) इति युगागमः। अनिषङ्गाय। पञ्ज संगे। न विद्यते निषङ्गोऽस्येति बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। चतुरक्षः। चत्वार्यक्षीणि ज्वालारूपाणि यस्यासौ चतुरक्षः। बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः (पा.सू.५.४.११३) इति समासान्तः षच्प्रत्ययः। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। धायसे। वहि हाधाभ्यश्छन्दसि इति असुन्। णित् इत्यनुवृत्तेः आतो युक् चिण्कृतोः इति युगागमः। कीरेः। कृत संशब्दने। अस्मात् ण्यन्तात् अच इः इति इप्रत्यये णिलोपे धातोरन्त्यलोपश्छान्दसः। मन्त्रम्। मत्रि गुप्तभाषणे। पचाद्यचि वृषादिषु पाठादाद्युदात्तत्वम्। वनोषि। वनु याचने। तनादिकृञ्भ्य उः। प्रत्ययस्वरः॥
tvám agna uruśáṁsāya vāgháte, spārháṁ yád rékṇaḥ paramáṁ vanóṣi tát ādhrásya cit prámatir ucyase pitā́, prá pā́kaṁ śā́ssi prá díśo vidúṣṭaraḥ O learned and just king, you who are very wise and remover of all difficulties and miseries, desire that a learned many-commended priest may acquire that most desirable wealth (spiritual as well as secular). You are called the well-intentioned protector and father of the State which is to be well-guarded. You who are the wisest, instruct or teach your subjects about the righteous proper conduct and appoint highly learned people true in thought, word and deed, to set the example of and preach about good character.
(Griffith:) You, Agni gain for the loudly-praising priest the highest wealth, the object of a man’s desire. You are called Father, caring even for the weak, and wisest, to the simple one you teach lore. tvám, tvám.Nom.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; uruśáṁsāya, uruśáṁsa-.Dat.Sg.M; vāgháte, vāghát-.Dat.Sg.M; spārhám, spārhá-.Nom/acc.Sg.N; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; rékṇaḥ, rékṇas-.Nom/acc.Sg.N; paramám, paramá-.Nom/acc.Sg.N; vanóṣi, √van.2.Sg.Prs.Ind.Act; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; ādhrásya, ādhrá-.Gen.Sg.M/n; cit, cit; prámatiḥ, prámati-.Nom.Sg.F; ucyase, √vac.2.Sg.Prs.Ind.Pass; pitā́, pitár-.Nom.Sg.M; dprá, prá; pā́kam, pā́ka-.Nom/acc.Sg.M/n; śā́ssi, √śās.2.Sg.Prs.Ind.Act; prá, prá; díśaḥ, díś-.Acc.Pl.F; vidúṣṭaraḥ, vidúṣṭara-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वम् ऊरुशंसाय बहुभिः स्तोतव्याय वाघते ऋत्विजे तदुपकारार्थं स्पार्ह स्पृहणीयं परमम् उत्तमं यद्रेक्णः धनमस्ति तत् धनं वनोषि अनुष्ठाता लभताम् इति कामयसे। तथा त्वम् आध्रस्य चित् सर्वतो धारणीयस्य पोषणीयस्य दुर्बलस्य यजमानस्यापि प्रमतिः प्रकृष्टबुद्धियुक्तः पिता पालकः इत्यभिज्ञैः उच्यसे। तथा विदुष्टरः अतिशयेनाभिज्ञस्त्वं पाकं शिशुम्। पोतः पाकोऽर्भको डिम्भः (अम.२.५.३८) इत्यभिधानात्। यास्कोऽप्येवमाह-पाकः पक्तव्यो भवति (निरु.३.१२)। तथाविधं यजमानं प्र शास्सि प्रकर्षेण अनुशिष्टं करोषि। तथा दिशः प्राच्यादिकाः प्रशास्सि। त्वदीयशासनाभावे अनुष्ठातॄणां विभ्रमः स्यात्। तथा च श्रूयते – देवा वै देवयजनमध्यवसाय दिशो न प्राजानन् इति। स भ्रमो दक्षिणादिग्गत अग्निना निवर्तते। तदपि तत्रैवाम्नातं पथ्यां स्वस्तिमयजन् प्राचीमेव तया दिशं प्राजानन्नग्निना दक्षिणा (तै.सं.६.१.५.१-२) इति। ऐतरेयिणापि तथैवाम्नातम् – अथो एतं वरमवृणीत मयैव प्राची दिशं प्रजानाथाग्निना दक्षिणाम् (ऐ.ब्रा.१.७) इति॥ उरुशंसाय। शंसु स्तुतौ । शस्यते इति शंसः। कर्मणि घञ्। ञित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव शिष्यते। स्पार्हम्। स्पृहासंबन्धि। तस्येदम् इति अण्। रेक्णः। रिचिर् विरेचने। रिचेर्धने घिच्च (उ.सू.४.६३८) इति असुन्। चकारात् नुडागमः। चजोः कु घिण्ण्यतोः (पा.सू.७.३.५२) इति कुत्वम्। आध्रस्य। ध्रे तृप्तौ। आदेच उपदेशेऽशिति (पा.सू.६.१.४५) इति आत्वम्। आतश्चेोपसर्गे (पा.सू.३.१.३६) इति कप्रत्ययः। शास्सि। शासु अनुशिष्टौ। अदादित्वात् शपो लुक्। सिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः। पाकं च प्रशास्सि दिशश्च प्रशास्सि इत्यत्र चार्थो गम्यते। अतः चादिलोपे विभाषा इति प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते। विदुष्टरः। विद्वच्छब्दात् तरपि अयस्मयादीनि च्छन्दसि (पा.सू.१.४.२०) इति भसंज्ञायां वसोः संप्रसारणम् इति संप्रसारणं परपूर्वत्वम्। शासिवसि इति षत्वम्। तरपः पित्त्वादनुदात्तत्वे वसोः स्वरेण उकार उदात्तः॥
tvám agne práyatadakṣiṇaṁ náraṁ, vármeva syūtám pári pāsi viśvátaḥ svādukṣádmā yó vasataú syonakṛ́j, jīvayājáṁ yájate sópamā́ diváḥ O King shining in your duties of kingship, you protect from all sides like well-stitched armor the humble man who gives presents to the priests and delivers sermons about Dharma and right knowledge to the people; you defend a man who keeps good food and water in his dwelIing, is benevolent to all and performs various Yajnas (non-violent sacrifices) urging upon them to do them (the Yajnas) and making them righteous. You are the likeness of the light of the sun i.e. you are like the sun, dispeller of all darkness (of ignorance).
(Griffith:) Agni, the man who gives guerdon to the priests, like well-sewn armour you guard on every side. He who with grateful food shows kindness in his house, an offerer to the living, is the type of heaven. tvám, tvám.Nom.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; práyatadakṣiṇam, práyatadakṣiṇa-.Acc.Sg.M; náram, nár-.Acc.Sg.M; várma, várman-.Nom.Sg.N; iva, iva; syūtám, √sīv- ~ syū.Nom.Sg.N; pári, pári; pāsi, √pā.2.Sg.Prs.Ind.Act; viśvátas, viśvátas; svādukṣádmā, svādukṣádman-.Nom.Sg.M; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; vasataú, vasatí-.Loc.Sg.F; syonakṛ́t, syonakṛ́t-.Nom.Sg.M; djīvayājám, jīvayājá-.Acc.Sg.M; yájate, √yaj.3.Sg.Prs.Ind.Med; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; upamā́, upamá-.Ins.Sg.F; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वं प्रयतदक्षिणं येन यजमानेन ऋत्विग्भ्यो दक्षिणा दत्ता तादृशं नरं पुरुषं यजमानं विश्वतः सर्वतः परि पासि सम्यक् पालयसि। तत्र दृष्टान्तः। स्यूतं निश्छिद्रत्वेन सूचीभिः सम्यक् निष्पादितं वर्मेव यथा कवचं युद्धे पालयति तद्वत्। स्वादुक्षद्मा स्वाद्वन्नः वंसतौ निवासभूते स्वगृहे स्योनकृत् अतिथीनां सुखकारी यः यजमानः जीवयाजं जीवयजनसहितं यज्ञं यद्वा जीवनिष्पाद्यं यजते अनुतिष्ठति सः यजमानः दिवः स्वर्गस्य उपमा दृष्टान्तो भवति। यथा स्वर्गोऽनुष्ठातॄन् सुखयति तथा त्वमपि ऋत्विगादीनित्यर्थः॥ स्यूतम्। षिवु तन्तुसंताने। निष्ठा इति क्तः। यस्य विभाषा इति इट्प्रतिषेधः। छ्वोः शूडनुनासिके च (पा.सू.६.४.१९) इति वकारस्य ऊडादेशः। स्वादून् क्षदतीति स्वादुक्षद्मा। क्षदतिः अत्तिकर्मा। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति मनिन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। बहुव्रीहौ तु व्यत्ययेन। जीवयाजम्। जीवाः ऋत्विजः इज्यन्ते दक्षिणाभिः पूज्यन्ते अत्रेति अधिकरणे घञ्। कुत्वाभावश्छान्दसः। यद्वा। जीवैः पशुभिः योजनं जीवयाजः। याजयतेर्घञ्। णेरनिटि इति णिलोपस्य अचः परस्मिन् इति स्थानिवद्भावात् चजोः कु घिण्ण्यतोः इति कुत्वाभावः। थाथादिस्वरेणोत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। सोपमा। सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम् इति संहितायां सोर्लोपः। दिवः। ऊडिदम् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्॥
imā́m agne śaráṇim mīmṛṣo naḥ-, imám ádhvānaṁ yám ágāma dūrā́t āpíḥ pitā́ prámatiḥ somyā́nām, bhṛ́mir asy ṛṣikṛ́n mártyānām O learned man, you are kith and kin, father and protector of persons of quiet nature, most wise, going from place to place to preach Dharma, making mortal people seers, please dispel the darkness of our ignorance. May we who have left the path of unrighteousness and come to the path of righteousness always follow it.
(Griffith:) Pardon, we pray, this sin of ours, O Agni, the path which we have trodden, widely straying, Dear Friend and Father, caring for the pious, who speeds near and who inspires mortals. imā́m, ayám.Acc.Sg.F; agne, agní-.Voc.Sg.M; śaráṇim, śaráṇi-.Acc.Sg.F; mīmṛṣaḥ, √mṛṣ.2.Sg.Aor.Inj.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; imám, ayám.Acc.Sg.M; ádhvānam, ádhvan-.Acc.Sg.M; yám, yá-.Acc.Sg.M; ágāma, √gā.1.Pl.Aor.Ind.Act; dūrā́t, dūrá-.Abl.Sg.M/n; āpíḥ, āpí-.Nom.Sg.M; pitā́, pitár-.Nom.Sg.M; prámatiḥ, prámati-.Nom.Sg.F; somyā́nām, somyá-.Gen.Pl.M; dbhṛ́miḥ, bhṛ́mi-.Nom.Sg.M/f; asi, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; ṛṣikṛ́t, ṛṣikṛ́t-.Nom/acc.Sg.M/f/n; mártyānām, mártya-.Gen.Pl.M.(सायणभाष्यम्) इमामग्ने इत्यनया अनाहिताग्निः आर्त्विज्यं कृत्वा स्वाग्नावाहुतिं जुहुयात्। ऋत्विजो वृणीते इति खण्डे एवमनाहिताग्निर्गृह्य इमामने शरणं मीमृषो नः (आश्व.गृ.१.२३.२३) इति सूत्रितम्॥ हे अग्ने त्वं नः अस्मत्संबन्धिनीम् इमाम् इदानीम् संपादितां शरणिं हिंसां व्रतलोपरूपां मीमृषः क्षमस्व। तथा त्वदीयसेवाम् अग्निहोत्रादिरूपां परित्यज्य दूरात् दूरदेशं यम् इममध्वानम् अगाम वयं गतवन्तः तमपि क्षमस्वेति शेषः। सोम्यानां सोमार्हाणामनुष्ठातॄणां मर्यानां त्वम् आप्यादिगुणयुक्तः असि। आपिः प्रापणीयः पिता पालकः प्रमतिः प्रकृष्टमननयुक्तः भृमिः भ्रामकः कर्मनिर्वाहक इत्यर्थः। ऋषिकृत् दर्शनकारी। अनुजिघृक्षया प्रत्यक्षो भवसीत्यर्थः॥ शरणिम्। शॄ हिंसायाम् इत्यस्मात् औणादिकः अनिप्रत्ययः। मीमृषः। मृष तितिक्षायाम् । अस्मात् णौ चङि गुणे प्राप्ते नित्यं छन्दसि (पा.सू.७.४.८) इति उपधर्कारस्य ऋकारादेशः। णिलोपद्विर्भावहलादिशेषोरदत्वसन्वद्भावेत्वदीर्घत्वानि। तिङ्ङतिङः इति निघातः। अगाम। इण् गतौ। इणो गा लुङि (पा.सू.२.४.४५) इति गादेशः। गातिस्था इति सिचो लुक्। अडागम उदात्तः। भृमिः। भ्रम अनवस्थाने । भ्रमेः संप्रसारणं च (उ.सू.४.५६०) इति इन्प्रत्ययः। संप्रसारणे परपूर्वत्वम्। इगुपधात्कित् इत्यनुवृत्तेः कित्वाद्गुणप्रतिषेधः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
manuṣvád agne aṅgirasvád aṅgiro, yayātivát sádane pūrvavác chuce ácha yāhy ā́ vahā daívyaṁ jánam, ā́ sādaya barhíṣi yákṣi ca priyám O Agni (President of the Assembly going to all places for supervision etc.) O pure upholder of the earth like the Prana, (Vital breath) like good men, like the Pranas, like industrious persons doing good deeds, like experienced old people, approach a dear learned person with humility and justice. Lead him towards knowledge and Dharma (righteousness) and with their help towards emancipation. Ask him to sit in a proper place like the Yajna Shala or altar and make him perform the Yajna (non-violent sacrifice).
(Griffith:) As earlier to Manus, to Yayati, Angiras, so Angiras! pure Agni! come you to our hall Bring here the celestial host and seat them here upon the sacred grass, and offer what they love. manuṣvát, manuṣvát; agne, agní-.Voc.Sg.M; aṅgirasvát, aṅgirasvát; aṅgiraḥ, áṅgiras-.Voc.Sg.M; yayātivát, yayātivánt-.Nom/acc.Sg.M; sádane, sádana-.Loc.Sg.N; pūrvavát, pūrvavát; śuce, śúci-.Voc.Sg.M; ácha, ácha; yāhi, √yā.2.Sg.Prs.Imp.Act; ā́, ā́; vaha, √vah.2.Sg.Prs.Imp.Act; daívyam, daívya-.Acc.Sg.M; jánam, jána-.Acc.Sg.M; dā́, ā́; sādaya, √sad.2.Sg.Prs.Imp.Act; barhíṣi, barhís-.Loc.Sg.N; yákṣi, √yaj.2.Sg.Imp.Act; ca, ca; priyám, priyá-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे शुचे शुद्धियुक्त अङ्गिरः अङ्गनशील हविरादानाय तत्र तत्र गमनशील अग्ने अच्छ आभिमुख्येन सदने देवयजनदेशे याहि गच्छ। तत्र चत्वारो दृष्टान्ताः। मनुष्वत् यथा मनुः अनुष्ठानदेशे गच्छति, अङ्गिरस्वत् यथा च अङ्गिराः गच्छति, ययातिवत् यथा ययातिर्नाम राजा गच्छति, पूर्ववत् अन्ये च पूर्वपुरुषाः यथा गच्छन्ति। यथा मन्वादयो यज्ञे गच्छन्ति तद्वत्। अथवा मन्वादीनां यज्ञे यथा त्वं गच्छसि तद्वत्। गत्वा च दैव्यं देवतासमूहरूपं जनम् आ वह अस्मिन् कर्मणि आनय। आनीय च बर्हिषि आस्तीर्णे दर्भे आ सादय तान् देवान् उपवेशय। उपवेश्य च प्रियम् अभीष्टं हविः यक्षि च देहि॥ मनुष्वत्। तेन तुल्यम्° इति प्रथमार्थे वा तत्र तस्येव इति षष्ठ्यर्थे वा वतिः (पा.सू.५.१.११५-११६)। अयस्मयादित्वेन भत्वात् रुत्वाद्यभावः। प्रत्ययस्वरः। एवम् अङ्गिरस्वत् इत्यादिषु। वह। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घः। यक्षि। लोटि – बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। सेर्ह्यपिच्च इति हेः अभावश्छान्दसः। षत्वकत्वे॥
eténāgne bráhmaṇā vāvṛdhasva, śáktī vā yát te cakṛmā́ vidā́ vā utá prá ṇeṣy abhí vásyo asmā́n, sáṁ naḥ sṛja sumatyā́ vā́javatyā O best among the learned and the teachers, grow with the Vedic knowledge, with good intellect combined with good food and wisdom, with physical and spiritual power and knowledge of various kinds accompanied by Yoga and urge upon others to do so. We always try to obey and please you with the best of our power and ability. Please lead us onward to wealth (spiritual as well material) by imparting us true education and proper instruction. Endow us with right understanding.
(Griffith:) By this our prayer be you, O Agni, strengthened, prayer made by us after our power and knowledge. Lead you us, therefore, to increasing riches; endow us with your strength-bestowing favour. eténa, eṣá.Ins.Sg.M/n; agne, agní-.Voc.Sg.M; bráhmaṇā, bráhman-.Ins.Sg.N; vāvṛdhasva, √vṛdh.2.Sg.Prf.Imp.Med; śáktī, śákti-.Ins.Sg.F; vā, vā; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; te, tvám.Dat/gen.Sg; cakṛmá, √kṛ.1.Pl.Prf.Ind.Act; vidā́, víd-.Ins.Sg.F; vā, vā; utá, utá; prá, prá; neṣi, √nī.2.Sg.Imp.Act; abhí, abhí; vásyaḥ, vásyaṁs-.Nom/acc.Sg.N; asmā́n, ahám.Acc.Pl; dsám, sám; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; sṛja, √sṛj.2.Sg.Prs.Imp.Act; sumatyā́, sumatí-.Ins.Sg.F; vā́javatyā, vā́javant-.Ins.Sg.F.(सायणभाष्यम्) साग्निचयने क्रतौ उखासंभरणीयायाम् इष्टौ अग्नेर्ब्रह्मण्वतः पुरोनुवाक्या एतेनाग्ने इत्येषा। दर्शपूर्णमासाभ्यामिष्ट्वा इति खण्डे एतेनाग्ने ब्रह्मणा वावृधस्व ब्रह्म च ते जातवेदो नमश्च (आश्व.श्रौ.४.१) इति सूत्रितम्॥। ए॒तेना॑ग्ने॒ ब्रह्म॑णा वावृधस्व॒ शक्ती॑ वा॒ यत्ते॑ चकृ॒मा वि॒दा वा॑। हे अग्ने एतेन अस्मत्प्रयुक्तेन ब्रह्मणा मन्त्रेण ववृधस्व अभिवृद्धो भव। शक्ती वा विदा वा अस्मदीयशक्त्या च अस्मदीयज्ञानेन च ते तव यत् स्तोत्रं चकृम वयं कृतवन्तः। एतेन ब्रह्मणा इति पूर्वत्रान्वयः। उत अपि च अस्मान् अनुष्ठातॄन् वस्यः वसुमत्तरत्वलक्षणं श्रेयः प्र णेषि प्रकर्षेण प्रापय। नः अस्मान् वाजवत्या प्रभूतान्नयुक्तया सुमत्या अनुष्ठानविषयया शोभनबुद्ध्या सं सृज संयोजय॥ ववृधस्व। वृधु वृद्धौ। लेटि अडागमः। बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। द्विर्भावहलादिशेषोरदत्वानि। अभ्यासस्य संहितायां दीर्घश्छान्दसः। शक्ती। सुपां सुलुक् इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम्। क्तिनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। विदा। सावेकाचः इति तृतीयाया उदात्तत्वम्। नेषि। णीञ् प्रापणे। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। उपसर्गदसमासे इति णत्वम्। सुमत्या। मन्क्तिन् इत्यादिनोत्तरपदान्तोदात्तत्वं प्रथमाध्याये प्रपञ्चितम् (ऋ.सं.१.७.७)। उदात्तयणो हल्पूर्वात् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्॥
índrasya nú vīryā̀ṇi prá vocaṁ, yā́ni cakā́ra prathamā́ni vajrī́ áhann áhim ánv apás tatarda, prá vakṣáṇā abhinat párvatānām O learned person, as you declare the former valorous deeds of Indra (Sun) which he the upholder of the thunderbolt in the form of his ray, has achieved, he clove the cloud, he cast the waters down to earth, he broke the way for the torrents of the mountain or the cloud.
áhann áhim párvate śiśriyāṇáṁ, tváṣṭāsmai vájraṁ svaryàṁ tatakṣa vāśrā́ iva dhenávaḥ syándamānāḥ-, áñjaḥ samudrám áva jagmur ā́paḥ The Sun who is disintegrator by his rays, strikes down the thundering cloud seeking refuge on the mountain; he sharpens his far-whirling bolt in the form of his rays; then the flowing waters quickly hasten to the ocean like cows hastening to their calves.
(MacDonell:) He slew the serpent lying on the mountain: For him the whizzing bolt has Tvaṣṭar fashioned. Like lowing cows, with rapid current flowing, The waters to the ocean down have glided. áhan, √han.3.Sg.Iprf.Ind.Act; áhim, áhi-.Acc.Sg.M; párvate, párvata-.Loc.Sg.M; śiśriyāṇám, √śri.Acc.Sg.M.Prf.Med; tváṣṭā, tváṣṭar-.Nom.Sg.M; asmai, ayám.Dat.Sg.M/n; vájram, vájra-.Acc.Sg.M; svaryàm, svaryà-.Acc.Sg.M; tatakṣa, √takṣ.3.Sg.Prf.Ind.Act; vāśrā́ḥ, vāśrá-.Nom.Pl.F; iva, iva; dhenávaḥ, dhenú-.Nom.Pl.F; syándamānāḥ, √syand.Nom.Pl.F.Prs.Med; dáñjas, áñjas; samudrám, samudrá-.Acc.Sg.M; áva, áva; jagmuḥ, √gam.3.Pl.Prf.Ind.Act; ā́paḥ, áp-.Nom.Pl.F.(सायणभाष्यम्) पर्वते शिश्रियाणम् आश्रितम् अहिं मेघम् अहन् हतवान्। अस्मै इन्द्राय स्वर्यं सुष्ठु प्रेरणीयं यद्वा शब्दनीयं स्तुत्यं त्वष्टा विश्वकर्मा वज्रं ततक्ष तनूकृतवान्। तेन वज्रेण मेघे भिन्ने सति स्यन्दमानाः प्रस्रवणयुक्ताः आपः समुद्रम् अञ्जः सम्यक् अव जग्मुः प्राप्ताः। तत्र दृष्टान्तः। वाश्राः वत्सान्प्रति हम्भारवोपेताः धेनवः इव। यथा धेनवः सहसा वत्सगृहे गच्छन्ति तद्वत्॥ शिश्रियाणम्। श्रिञ् सेवायाम्। लिटः कानच्। द्विर्भावहलादिशेषेयङादेशाः। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। स्वर्यम्। ऋ गतौ । अस्मात् सुपूर्वात् ऋहलोर्ण्यत् इति ण्यत्। संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः इति वृद्ध्यभावः। यद्वा। स्वृ शब्दोपतापयोः इत्यस्मात् ण्यति पूर्ववत् वृद्धयभावः। तित्स्वरितम् इति स्वरितत्वम्। वाश्यन्ते इति वाश्राः। वाशृ शब्दे। स्फायितञ्चि° इत्यादिना रक्। जग्मुः। उसि – गमहन इति उपधालोपः॥
vṛṣāyámāṇo vṛṇīta sómaṁ, tríkadrukeṣv apibat sutásya ā́ sā́yakam maghávādatta vájram, áhann enam prathamajā́m áhīnām Impetuous like a bull, the Sun takes with his rays the sap of all substances in the world which have their birth, sustenance and disintegration like the cloud. He smites the first formed cloud with his rays. A person acting like the Sun and possessing sun-like vigor and splendor deserves to be the commander of an army.
(MacDonell:) Impetuous like a bull he chose the Soma, And drank in threefold vessels of its juices. The bounteous god grasped lightning for his missile; He struck down dead that first-born of the serpents. vṛṣāyámāṇaḥ, √vṛṣāy.Nom.Sg.M.Prs.Med; avṛṇīta, √vṛ- ~ vṝ.3.Sg.Iprf.Ind.Med; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; tríkadrukeṣu, tríkadruka-.Loc.Pl.M; apibat, √pā.3.Sg.Iprf.Ind.Act; sutásya, √su.Gen.Sg.M; ā́, ā́; sā́yakam, sā́yaka-.Acc.Sg.M; maghávā, maghávan-.Nom.Sg.M; adatta, √dā.3.Sg.Iprf.Ind.Med; vájram, vájra-.Acc.Sg.M; dáhan, √han.3.Sg.Iprf.Ind.Act; enam, ena-.Acc.Sg.M; prathamajā́m, prathamajā́-.Acc.Sg.M; áhīnām, áhi-.Gen.Pl.M.(सायणभाष्यम्) वृषायमाणः वृष इवाचरन् इन्द्रः सोमम् अवृणीत वृतवान्। त्रिकद्रुकेषु ज्योतिः गौः आयुः इत्येतन्नामकाः त्रयो यागाः त्रिकद्रुकाः उच्यन्ते। तेषु सुतस्य अभिषुतस्य सोमस्यांशम् अपिबत् पीतवान्। मघवा धनवान् इन्द्रः सायकं बन्धकं वज्रम् आ अदत्त स्वीकृतवान्। तेन च वज्रेण अहीनां मेघानां मध्ये प्रथमजां प्रथमोत्पन्नं मेघम् अहन् हतवान्॥ वृषायमाणः। वृष इवाचरन्। कर्तुः क्यङ् सलोपश्च (पा.सू.३.१.११) इति क्यङ्। अकृत्सार्वधातुकयोः इति दीर्घः। अदुपदेशात् धातोः अन्तोदात्तत्वे क्यङन्तात् धातोः अन्तोदात्तत्वम् (?)। सायकम्। षिञ् बन्धने। सिनोतीति सायकः। ण्वुल्। लित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम्। प्रथमजाम्। प्रथमं जायते इति प्रथमजाः। जनसनखनक्रमगमो विट्। विड्वनोः इति आत्वम्॥
yád indrā́han prathamajā́m áhīnām, ā́n māyínām ámināḥ prótá māyā́ḥ ā́t sū́ryaṁ janáyan dyā́m uṣā́saṁ, tādī́tnā śátruṁ ná kílā vivitse O commander of the army, as the sun destroys the first born clouds and dispels the darkness caused by them, so you should slay the wicked and destroy the delusions of the deluders. As the sun manifests his group of rays, the dawn and the firmament, you should manifest your splendor like the sun, your vast and generous nature like the sky and your beautiful nature like the dawn dispelling the darkness of ignorance. Then you will not find any enemy to oppose you. You should manifest the sun of justice and true knowledge, good character and conduct.
(MacDonell:) When you had slain the first-born of the serpents, And thwarted all the wiles of crafty schemers, Anon disclosing sun, and dawn, and heaven, You truly found not a foe, O Indra. yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; indra, índra-.Voc.Sg.M; áhan, √han.2.Sg.Iprf.Ind.Act; prathamajā́m, prathamajā́-.Acc.Sg.M; áhīnām, áhi-.Gen.Pl.M; ā́t, ā́t; māyínām, māyín-.Gen.Pl.M; ámināḥ, √mī.2.Sg.Prs.Ind.Act; prá, prá; utá, utá; māyā́ḥ, māyā́-.Acc.Pl.F; ā́t, ā́t; sū́ryam, sū́rya-.Acc.Sg.M; janáyan, √jan.Nom.Sg.M.Prs.Act; dyā́m, dyú- ~ div-.Acc.Sg.M/f; uṣā́sam, uṣás-.Acc.Sg.F; dtādī́tnā, tādī́tnā; śátrum, śátru-.Acc.Sg.M; ná, ná; kíla, kíla; vivitse, √vid.2.Sg.Prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) उत अपि च हे इन्द्र यत् यदा अहीनां मेघान मध्ये प्रथमजां प्रथमोत्पन्नं मेघम् अहन् हतवानसि आत् तदनन्तरं मायिनां मायोपेतानामसुराणां संबन्धिनीः मायाः प्र अमिनाः प्रकर्षेण नाशितवानसि। अनन्तरं सूर्यम् उषसम् उषःकालं द्याम् आकाशं च जनयन् उत्पादयन् अवरकमेघनिवारणेन प्रकाशयन् वर्तसे। तादीत्ना तदानीम् आवरकान्धकाराभावात् शत्रुं घातकं वैरिणं न विवित्से किल त्वं न लब्धवान् खलु॥ अहन्। हन्तेः लङि – हल्ड्याब्भ्यः इति सिलोपः। अडागम उदात्तः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। मायिनाम्। मायाशब्दस्य व्रीह्यादिषु पाठात् व्रीह्यादिभ्यश्च (पा.सू.५, २.११६) इति मत्वर्थीय इनिः। अमिनाः। मीञ् हिंसायाम्। क्रैयादिकः। मीनातेर्निगमे (पा.सू.७.३.८१) इति ह्रस्वत्वम्। तादीत्ना। तदानीम् इत्यस्य पृषोदरादित्वात् वर्णविपर्ययः। किल। निपातस्य इति दीर्घत्वम्। विवित्से। – विद्लृ लाभे। क्रादिनियमात् प्राप्तः इट् व्यत्ययेन न भवति॥
áhan vṛtráṁ vṛtratáraṁ vyàṁsam, índro vájreṇa mahatā́ vadhéna skándhāṁsīva kúliśenā vívṛkṇā-, -áhiḥ śayata upapṛ́k pṛthivyā́ḥ O mighty Commander of an army, as the sun with great and deadly thunderbolt of his rays smites into pieces the cloud that covers his light, in the same manner, you should strike down your wicked and unrighteous enemies. As the trunks of trees are felled by the ax or the lightning falling upon them, so lies the cloud prostrate on the earth. You should smite all your wicked foes and make them lie down prostrate on the earth.
ayoddhéva durmáda ā́ hí juhvé, mahāvīráṁ tuvibādhám ṛjīṣám nā́tārīd asya sámṛtiṁ vadhā́nāṁ, sáṁ rujā́nāḥ pipiṣa índraśatruḥ (Vritra) The cloud like a mad weak warrior, challenges Indra (the mighty sun) the destroyer of all darkness and helper by his light in earning much wealth. It has been crushed by the mighty sun. It has been unable to withstand the rays of the sun. The rivers born of this crushed cloud flow breaking the banks. A Commander of the army should behave like the mighty sun. He should smite down all his wicked foes vigorously and should attain reputation as a great hero, destroyer of his un righteous enemies.
(MacDonell:) He like a drunken coward challenged Indra, The headlong, many-crushing, mighty hero. He parried not the onset of the weapons: The foe of Indra, falling, crushed the channels. ayoddhā́, ayoddhár-.Nom.Sg.M; iva, iva; durmádaḥ, durmáda-.Nom.Sg.M; ā́, ā́; hí, hí; juhvé, √hū.3.Sg.Prf.Ind.Med; mahāvīrám, mahāvīrá-.Acc.Sg.M; tuvibādhám, tuvibādhá-.Acc.Sg.M/n; ṛjīṣám, ṛjīṣá-.Nom/acc.Sg.M/n; ná, ná; atārīt, √tṝ.3.Sg.Aor.Ind.Act; asya, ayám.Gen.Sg.M/n; sámṛtim, sámṛti-.Acc.Sg.M/f; vadhā́nām, vadhá-.Gen.Pl.M; dsám, sám; rujā́nāḥ, rujā́nā-.Nom.Sg.M; pipiṣe, √piṣ.3.Sg.Prf.Ind.Med; índraśatruḥ, índraśatru-.Nom.Sg.M/f.(सायणभाष्यम्) दुर्मदः दुष्टमदोपेतो दर्पयुक्तो वृत्रः अयोद्धेव योद्धृरहित इव इन्द्रम् आ जुह्वे हि आहूतवान् खलु। कीदृशमिन्द्रम्। महावीरं गुणैः महान् भूत्वा शौयाँपेतं तुविबाधं बहूनां बाधकं ऋजीषं शत्रूणामपार्जकम्। अस्य ईदृशस्य इन्द्रस्य संबन्धिनो ये शत्रुवधाः सन्ति तेषां वधानां समृतिं संगमं नातारीत् पूर्वोक्तो दुर्मदः तरीतुं नाशक्नोत्। इन्द्रशत्रुः इन्द्रः शत्रुर्घातको यस्य वृत्रस्य तादृशो वृत्रः इन्द्रेण हतो नदीषु पतितः सन् रुजानाः नदीः सं पिपिषे सम्यक् पिष्टवान्। सर्वान् लोकानावृण्वतो वृत्रदेहस्य पातेन नदीनां कूलानि तत्रत्यपाषाणादिकं च चूर्णीभूतमित्यर्थः॥ अयोद्धा इव। न विद्यते योद्धास्येति बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। समासान्तविधेरनित्यत्वात् (परिभा.८४) नद्यृतश्च (पा.सू.५.४.१५३) इति कबभावः। जुह्वे। ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च। अभ्यस्तस्य च (पा.सू.६.१.३३) इति संप्रसारणम्। उवङादेशाभावश्छान्दसः। यद्वा। छन्दस्युभयथा इति सार्वधातुकसंज्ञायां हुश्नुवोः सार्वधातुके (पा.सू.६.४.८७) इति यणादेशः। अत्र लक्षणप्रतिपदोक्तपरिभाषा (परिभा.१०५) लक्ष्यानुरोधान्नाश्रीयते। इतरथा हि आजुह्वानः इत्यादिषु यणादेशो न स्यात्। न चैवं सति सातये हुवे वाम् (ऋ.सं.६.६०.१३) इत्यादावपि तथा स्यादिति वाच्यं अनेकाच्त्वाभावात्। अनेकाच इति हि तत्रानुवर्तते। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम्। हि च इति निघातप्रतिषेधः। महावीरम्। महांश्चासौ वीरश्च महावीरः। आन्महतः० (पा.सू.६.३.४६) इति आत्वम्। तुविबाधम्। बाधृ विलोडने । तुवीन् प्रभूतान् बाधते इति तुविबाधः। पचाद्यच्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। समृतिम्। तादौ च इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। रुजानाः। रुजो भङ्गे। रुजन्ति कूलानीति रुजाना नद्यः। रुजाना नद्यो भवन्ति रुजन्ति कूलानि (निरु.६.४) इति यास्कः। व्यत्ययेन शानच्। तुदादिभ्यः शः। नुमभावश्छान्दसः। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः। पिपिषे। पिष्लृ संचूर्णने। व्यत्ययेन लिट्। इन्द्रशत्रुः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
apā́d ahastó apṛtanyad índram, ā́sya vájram ádhi sā́nau jaghāna vṛ́ṣṇo vádhriḥ pratimā́nam búbhūṣan, purutrā́ vṛtró aśayad vyàstaḥ Foot-less and handless, still Vritra (cloud) challenges Indra (Sun), who smites him with his thunder bolt (of rays) between his mountain like shoulders.
(MacDonell:) Footless and handless he with Indra battled, Who smote him then upon his back with lightning. But, impotent, he strove to match the hero: He lay with scattered limbs in many places. apā́t, apád-.Nom.Sg.M; ahastáḥ, ahastá-.Nom.Sg.M; apṛtanyat, √pṛtany.3.Sg.Iprf.Ind.Act; índram, índra-.Acc.Sg.M; ā́, ā́; asya, ayám.Gen.Sg.M/n; vájram, vájra-.Acc.Sg.M; ádhi, ádhi; sā́nau, sā́nu- ~ snú-.Loc.Sg.M/n; jaghāna, √han.3.Sg.Prf.Ind.Act; vṛ́ṣṇaḥ, vṛ́ṣan-.Gen.Sg.M; vádhriḥ, vádhri-.Nom.Sg.M; pratimā́nam, pratimā́na-.Nom/acc.Sg.N; búbhūṣan, √bhū.Nom.Sg.M.Prs.Des.Act; dpurutrā́, purutrā́; vṛtráḥ, vṛtrá-.Nom.Sg.M; aśayat, √śī.3.Sg.Iprf.Ind.Med; vyàstaḥ, √as.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) अपात् वज्रेण च्छिन्नत्वात् पादरहितः अहस्तः हस्तरहितः वृत्रः इन्द्रम् उद्दिश्य अपृतन्यत् पृतनां युद्धम् ऐच्छत्। द्वेषाधिक्येन बहुधा विद्धोऽपि युद्धं न परित्यक्तवानित्यर्थः। अस्य हस्तपादहीनस्य वृत्रस्य सानौ पर्वतसानुसदृशे प्रौढस्कन्धे अधि उपरि वज्रम् आ जघान इन्द्रः आभिमुख्येन प्रक्षिप्तवान्। अशक्तस्यापि युद्धेच्छायां दृष्टान्तः। वध्रिः छिन्नमुष्कः पुरुषः वृष्णः रेतसेचनसमर्थस्य पुरुषान्तरस्य प्रतिमानं सादृश्यं बुभूषन् प्राप्तुमिच्छन् यथा न शक्नोति तद्वदयमिति शेषः। सः वृत्रः पुरुत्रा बहुष्ववयवेषु व्यस्तः विविधं क्षिप्तः ताडितः सन् अशयत् भूमौ पतितवान्॥ अपात्। बहुव्रीहौ पादशब्दस्य अन्त्यलोपश्छान्दसः। अहस्तः। बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। अपृतन्यत्। सुप आत्मनः क्यच्। कव्यध्वरपृतनस्य इति अन्त्यलोपः। बुभूषन्। सनि ग्रहगुहोश्च (पा.सू.७.२.१२) इति इट्प्रतिषेधः। पुरुत्रा। देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्येभ्यो द्वितीयासप्तम्योर्बहुलम् (पा.सू.५.४.५६) इति सप्तम्यर्थे त्राप्रत्ययः। अशयत्। व्यत्ययेन परस्मैपदम्। बहुलं छन्दसि इति शपो लुगभावः। व्यस्तः। असु क्षेपणे इत्यस्मात् कर्मणि क्तः। यस्य विभाषा इति इट्प्रतिषेधः। गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। संहितायाम् उदात्तस्वरितयोर्यणः इति परस्यानुदात्तस्य स्वरितत्वम्॥
nadáṁ ná bhinnám amuyā́ śáyānam, mánor úhāṇā áti yanty ā́paḥ yā́ś cid vṛtró mahinā́ paryátiṣṭhat, tā́sām áhiḥ patsutaḥśī́r babhūva O great king, as the cloud with its greatness tries to cover the sun, and then vanquished by the sun, lies down recumbent on this earth, as a river bursts through its broken banks. This Ahi (cloud) has been prostrated beneath the feet of the waters that delight the minds of men and which vritra (cloud) by its might had obstructed. In the same manner, you should subdue all your wicked enemies by captivating them.
nīcā́vayā abhavad vṛtráputrā-, -índro asyā áva vádhar jabhāra úttarā sū́r ádharaḥ putrá āsīd, dā́nuḥ śaye sahávatsā ná dhenúḥ (Translation with Purport:) There is Upama-alankar or simile used in the Mantra. There are two mothers of Vritra (cloud) the earth and the firmament (Antar-iksha or middle region), because Vritra is born from them. As there is a cow with her calf, so when the cloud goes up, its Mother (Antar-iksha or middle region) appears to be sleeping with her son {Cloud). When through rain, the cloud comes down to the earth, then its mother (earth) seems to be sleeping with it. The sun is the father of the cloud, being its generator. The earth and the firmament are like two wives of the Sun. When the Sun draws the water and throws it through the air in the firmament, then his son cloud grows like a mad man. Then the sun smites it down and causes it to fall down on the earth. Thus the cloud sometimes goes up and again comes down on the earth. In the same manner, the King and other officers of the state should throw away the thorns or the people (wicked people) hither and thither and should safe-guard the interests of their subjects. They should protect and preserve them well.
(MacDonell:) The strength began to fail of Vṛtra’s mother, For Indra had cast down his bolt upon her. Above the mother was, the son was under; And like a cow beside her calf lies Dānu. nīcā́vayāḥ, nīcā́vayas-.Nom.Sg.F; abhavat, √bhū.3.Sg.Iprf.Ind.Act; vṛtráputrā, vṛtráputra-.Nom.Sg.F; índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; asyāḥ, ayám.Abl/gen.Sg.F; áva, áva; vádhar, vádhar-.Acc.Sg.N; jabhāra, √bhṛ.3.Sg.Prf.Ind.Act; úttarā, úttara-.Nom.Sg.F; sū́ḥ, sū́-.Nom.Sg.F; ádharaḥ, ádhara-.Nom.Sg.M; putráḥ, putrá-.Nom.Sg.M; āsīt, √as.3.Sg.Iprf.Ind.Act; ddā́nuḥ, dā́nu-.Nom.Sg.F; śaye, √śī.3.Sg.Prs.Ind.Med; sahávatsā, sahávatsa-.Nom.Sg.F; ná, ná; dhenúḥ, dhenú-.Nom.Sg.F.(सायणभाष्यम्) वृत्रपुत्रा वृत्रः पुत्रो यस्या मातुः सेयं माता वृत्रपुत्रा नीचावयाः न्यग्भावं प्राप्ता हता अभवत् पुत्रं प्रहाराद्रक्षितुं पुत्रदेहस्योपरि तिरश्ची पतितवतीत्यर्थः। तदानीम् अयम् इन्द्रः अस्याः मातुः अव अधोभागे वृत्रस्योपरि वधः हननसाधनमायुधं जभार प्रहृतवान्। तदानीं सूः माता उत्तरा उपरिस्थिता आसीत्। पुत्रः तु अधोभागस्थितः आसीत्। सा च दानुः दानवी वृत्रमाता शये मृता शयनं कृतवती। तत्र दृष्टान्तः। धेनुः लोकप्रसिद्धा गौः सहवत्सा न यथा वत्ससहिता शयनं करोति तद्वत्॥ नीचावयाः। वेति खादतीति वयो बाहुः। औणादिकः असिप्रत्ययः। न्यञ्चौ वयसौ यस्याः सा नीचावयाः। न्यच्शब्दादुत्तरस्या विभक्तेः सुपां सुपो भवन्ति इति तृतीयैकवचनादेशः। अचः। इति अकारलोपे चौ इति दीर्घत्वम्। अञ्चेश्छन्दस्यसर्वनामस्थानम् (पा.सू.६.१.१७०) इति तस्योदात्तत्वम्। समासे लुगभावश्छान्दसः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। यद्वा। नीचौ निकृष्टौ वयसौ यस्याः सा। पूर्वपदस्य दीर्घश्छान्दसः। वधः। हन्यतेऽनेनेति वधः। असुनि हन्तेर्वधादेशः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। जभार। हृग्रहोर्भः इति भत्वम्। सूः। षूङ् प्राणिगर्भविमोचने। सूते गर्भं विमुञ्चतीति सूः माता। क्विप् च इति क्विप्। दानुः। दो अवखण्डने । दाभाभ्यां नुः (उ.सू.३.३१२)। शये। लटि लोपस्त आत्मनेपदेषु (पा.सू.७.१.४१) इति तलोपः। शीङः सार्वधातुके इति गुणे अयादेशः॥
átiṣṭhantīnām aniveśanā́nāṁ, kā́ṣṭhānām mádhye níhitaṁ śárīram vṛtrásya niṇyáṁ ví caranty ā́po, dīrgháṁ táma ā́śayad índraśatruḥ O President of the Assembly, as the nameless hidden body of the never stopping, never resting currents of the Vritra (Cloud) lies in the midst of various directions and whose body in the form of the waters is covered by long-lasting darkness (is in unconscious and inanimate state), that vritra (Cloud) the enemy of the Sun lies among the waters on all sides) in the same manner, all enemies of the people (who come in the way of their real progress) should be captivated along with all their helpmates and should be kept in prisons.
(MacDonell:) The waters deep have hidden Vṛtra’s body, Plunged in the midst of never-ceasing torrents That stand not still, but ever hasten onward: Indra’s fierce foe sank down to lasting darkness. átiṣṭhantīnām, átiṣṭhant-.Gen.Pl.F; aniveśanā́nām, aniveśaná-.Gen.Pl.F; kā́ṣṭhānām, kā́ṣṭhā-.Gen.Pl.F; mádhye, mádhya-.Loc.Sg.N; níhitam, √dhā.Nom/acc.Sg.N; śárīram, śárīra-.Nom/acc.Sg.N; vṛtrásya, vṛtrá-.Gen.Sg.M; niṇyám, niṇyá-.Nom/acc.Sg.N; ví, ví; caranti, √car.3.Pl.Prs.Ind.Act; ā́paḥ, áp-.Nom.Pl.F; ddīrghám, dīrghá-.Nom/acc.Sg.N; támaḥ, támas-.Nom/acc.Sg.N; ā́, ā́; aśayat, √śī.3.Sg.Iprf.Ind.Med; índraśatruḥ, índraśatru-.Nom.Sg.M/f.(सायणभाष्यम्) वृत्रस्य शरीरम् आपः वि चरन्ति विशेषेण उपरि आक्रम्य प्रवहन्ति। कीदृशं शरीरम्। निण्यं निर्नामधेयम्। अप्सु मग्नत्वेन गूढत्वात् तदीयं नाम न केनापि ज्ञायते। एतदेव स्पष्टीक्रियते। काष्ठानाम् अपां मध्ये निहितं निक्षिप्तम्। कीदृशानां काष्ठानाम्। अतिष्ठन्तीनां स्थितिरहितानां अनिवेशनानाम् उपवेशनरहितानां प्रवहणस्वभावत्वात् एतासां मनुष्यवन्न क्वापि स्थितिः संभवति। इन्द्रशत्रुः वृत्रः जलमध्ये शरीरे प्रक्षिप्ते सति दीर्घं तमः दीर्घं निद्रात्मकं मरणं यथा भवति तथा आशयत् सर्वतः पतितवान्॥ अतिष्ठन्तीनाम्। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अनिवेशनानाम्। निविशन्तेऽस्मिन्निति निवेशनं स्थानम्। करणाधिकरणयोश्च इति अधिकरणे ल्युट्। तद्रहितानाम्। बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। क्रान्त्वा स्थिताः काष्ठाः। पृषोदरादि। निहितम्। गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। अत्र यास्कः – अतिष्ठन्तीनामनिविशमानानामित्यस्थावराणां काष्ठानां मध्ये निहितं शरीरं मेघः। शरीरं शृणातेः शम्नातेर्वा। वृत्रस्य निण्यं निर्णामं विचरन्ति विजानन्त्याप इति दीर्घं द्राघतेस्तमस्तनोतेराशयदाशेतेरिन्द्रशत्रुरिन्द्रोऽस्य शमयिता वा शातयिता वा तस्मादिन्द्रशत्रुः। तत्को वृत्रो मेघ इति नैरुक्तास्त्वाष्ट्रोऽसुर इत्यैतिहासिकाः (निरु.२.१६) इति॥
dāsápatnīr áhigopā atiṣṭhan, níruddhā ā́paḥ paṇíneva gā́vaḥ apā́m bílam ápihitaṁ yád ā́sīd, vṛtráṁ jaghanvā́m̐ ápa tád vavāra O President of the Assembly, as the cows are confined by the cowherd or a trader in a cowshed, the waters, whose husband is the cloud by which they are covered, stand obstructed, but by slaying vritra (Cloud), Indra (the Sun) sets open the cave that confines them and after he (Sun) has killed the cloud, he sets open the door of their going out, in which the floods had been imprisoned, in the same manner, you should captivate and keep in prison unrighteous enemies and should keep open always the door of justice.
áśvyo vā́ro abhavas tád indra, sṛké yát tvā pratyáhan devá ékaḥ ájayo gā́ ájayaḥ śūra sómam, ávāsṛjaḥ sártave saptá síndhūn O heroic Commander of the army, you behave towards your enemies as the Sun destroys the moving and active cloud which fights like a warrior, but which the Sun smites into pieces with his rays. Thereby the Sun wins the cows and wins the Soma and other herbs and sends the water to seven places of water consisting of seas, rivers, wells and tanks on the earth and near places in the firmament lying, distant and mid between them.
(MacDonell:) A horse’s tail you did become, O Indra, When, on his spear impaled, as god unaided, The cows, O hero, you did win and Soma, And free the seven streams to flow in torrents. áśvyaḥ, áśvya-.Nom.Sg.M; vā́raḥ, vā́ra-.Nom.Sg.M; abhavaḥ, √bhū.2.Sg.Iprf.Ind.Act; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; indra, índra-.Voc.Sg.M; sṛké, sṛká-.Loc.Sg.M; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; tvā, tvám.Acc.Sg; pratyáhan, √han.3.Sg.Iprf.Ind.Act; deváḥ, devá-.Nom.Sg.M; ékaḥ, éka-.Nom.Sg.M; ájayaḥ, √ji.2.Sg.Iprf.Ind.Act; gā́ḥ, gáv- ~ gó-.Acc.Pl.F; ájayaḥ, √ji.2.Sg.Iprf.Ind.Act; śūra, śū́ra-.Voc.Sg.M; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; dáva, áva; asṛjaḥ, √sṛj.2.Sg.Iprf.Ind.Act; sártave, √sṛ.Dat.Sg; saptá, saptá-.Acc.Pl.M; síndhūn, síndhu-.Acc.Pl.M.(सायणभाष्यम्) सृके वज्रे। सृकः वृकः (नि.२.२०.६) इति वज्रनामसु पठितत्वात्। देवः दीप्यमानः सर्वायुधकुशलः एकः अद्वितीयः वृत्रः यत् यदा त्वा त्वां प्रत्यहन् प्रतिकूलत्वेन प्रहृतवान् तत् तदानीं त्वम् अश्व्यो वारः अश्वसंबन्धी वालः अभवः। यथाश्वस्य वालोऽनायासेन मक्षिकादीन्निवारयति तद्वत् वृत्रमगणयित्वा निराकृतवानित्यर्थः। किं च गाः पणिनापहृताः त्वम् अजयः जितवान्। हे शूर शौर्ययुक्त इन्द्र सोमम् अजयः जितवान्। तथा च तैत्तिरीयाः – त्वष्टा हतपुत्रः इत्यस्मिन्नुपाख्याने समामनन्ति – स यज्ञवेशसं कृत्वा प्रासहा सोममपिबत् (तै.सं.२.४.१२.१) इति। सप्त सिन्धून् इमं मे गङ्गे (ऋ.सं.१०.७५.५) इत्यस्यामृच्याम्नाता गङ्गाद्याः सप्तसंख्याका नदीः सर्तवे सर्तुं प्रवाहरूपेण गन्तुम् अवासृजः त्यक्तवान्। वृत्रकृतं प्रवाहनिरोधं निराकृतवानित्यर्थः॥ अश्व्यः। अश्वे भवः। भवे छन्दसि इति यत्। यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वम्। वारयति दंशमशकानिति वारः। पचाद्यच्। कपिलकादित्वात् लत्वविकल्पः (पा.म.८.२.१८)। वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम्। प्रत्यहन्। यद्वृत्तान्नित्यम् इति निघातप्रतिषेधः। तिङि चोदात्तवति इति गतेरनुदात्तत्वम्। अजयः। गाः इत्यस्य वाक्यान्तरगतत्वात् तदपेक्षयास्य तिङ्ङतिङः इति निघातो न भवति, समानवाक्ये निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः (पा.सू.८.१.१८.५) इति वचनात्। सर्तवे। तुमर्थे सेसेन्° इति तवेन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
nā́smai vidyún ná tanyatúḥ siṣedha, ná yā́m míham ákirad dhrādúniṁ ca índraś ca yád yuyudhā́te áhiś ca-, -utā́parī́bhyo maghávā ví jigye O Commander of the army, as in the battle between Indra (Sun) and Ahi (Cloud), neither the lightning nor the thunder discharged by vritra (cloud that covers), nor the rain which he showered, nor the thunderbolt harm the Sun, when the cloud contends against him and he triumphs also over other attacks, in the same manner, you should get victory over all your unrighteous enemies by acquiring full force and strength.
(MacDonell:) Him lightning then availèd not nor thunder, Nor mist, nor hailstorm which around he scattered: When Indra and the serpent fought in battle, The bounteous god gained victory for ever. ná, ná; asmai, ayám.Dat.Sg.M/n; vidyút, vidyút-.Nom.Sg.F; ná, ná; tanyatúḥ, tanyatú-.Nom.Sg.M; siṣedha, √sidh.3.Sg.Prf.Ind.Act; ná, ná; yā́m, yá-.Acc.Sg.F; míham, míh-.Acc.Sg.F; ákirat, √kṝ.3.Sg.Iprf.Ind.Act; hrādúnim, hrādúni-.Acc.Sg.F; ca, ca; índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; ca, ca; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; yuyudhā́te, √yudh.3.Du.Prf.Ind.Med; áhiḥ, áhi-.Nom.Sg.M; ca, ca; dutá, utá; aparī́bhyaḥ, aparī́-.Dat.Pl.F; maghávā, maghávan-.Nom.Sg.M; ví, ví; jigye, √ji.3.Sg.Prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) इन्द्रं निषेद्धुं वृत्रो यान् विद्युदादीन् मायया निर्मितवान् ते सर्वेऽप्येनं निषेद्धुमशक्ताः। सोऽयमथोंऽनेन मन्त्रेणोच्यते। अस्मै इन्द्रार्थं निर्मिता विद्युत् न सिषेध इन्द्रं न प्राप्नोत्। तथा तन्यतुः गर्जनं यां मिहं सेचनं यां वृष्टिम् अकिरत् वृत्रो विक्षिप्तवान् सापि वृष्टिः न सिषेध। ह्रादुनिं च अशनिमपि यां वृत्रः प्रयुक्तवान् सापि न सिषेध। इन्द्रश्च अहिश्च इन्द्रवृत्रावुभावपि यत् यदा युयुधाते युद्धं कृतवन्तौ। तदानीं विद्युदादयो न प्राप्ता इति पूर्वत्रान्वयः। उत अपि च मघवा धनवानिन्द्रः अपरीभ्यः अपराभ्यः अन्यासामपि वृत्रनिर्मितानां मायानां सकाशात् वि जिग्ये विशेषेण जितवान्॥ सिषेध। षिधु गत्याम्। मिहम्। मिह सेचने । मेहति सिञ्चतीति मिट् वृष्टिः। क्विप् च इति क्विप्। अकिरत्। कॄ विक्षेपे। तुदादिभ्यः शः। ऋत इद्धातोः इति इत्वम्। अडागम उदात्तः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। युयुधाते। युध संप्रहारे। लिटि प्रत्ययस्वरः। जिग्ये। सन्लिटोर्जेः (पा.सू.७.३.५७) इति अभ्यासादुत्तरस्य जकारस्य कुत्वम्॥
áher yātā́raṁ kám apaśya indra, hṛdí yát te jaghnúṣo bhī́r ágachat náva ca yán navatíṁ ca srávantīḥ, śyenó ná bhītó átaro rájāṁsi O warrior destroyer of your enemies, when there is the battle between Indra (Sun) and Vritra (cloud) whom do you look for as the destroyer and scatterer of the cloud whose lightning and thunder frighten some beings except the sun?
(MacDonell:) Whom saw you as avenger of the serpent, As terror seized your heart when you had slain him, And you did cross the nine and ninety rivers And air’s broad spaces, like a hawk affrighted? áheḥ, áhi-.Gen.Sg.M; yātā́ram, yātár-.Acc.Sg.M; kám, ká-.Acc.Sg.M; apaśyaḥ, √paś.2.Sg.Iprf.Ind.Act; indra, índra-.Voc.Sg.M; hṛdí, hā́rdi ~ hṛd-.Loc.Sg.N; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; te, tvám.Dat/gen.Sg; jaghnúṣaḥ, √han.Acc/abl/gen.Sg/pl.M/n.Prf.Act; bhī́ḥ, bhī́-.Nom.Sg.F; ágachat, √gam.3.Sg.Iprf.Ind.Act; náva, náva-.Acc.Pl.F; ca, ca; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; navatím, navatí-.Acc.Sg.F; ca, ca; srávantīḥ, √sru.Acc.Pl.F.Prs.Act; dśyenáḥ, śyená-.Nom.Sg.M; ná, ná; bhītáḥ, √bhī.Nom.Sg.M; átaraḥ, √tṝ.2.Sg.Iprf.Ind.Act; rájāṁsi, rájas-.Nom/acc.Pl.N.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र जघ्नुषः वृत्रं हतवतः तव हृदि चित्ते यत् यदि भीरगच्छत् न हतवानस्मीति बुद्ध्या भयं प्राप्नुयात् तर्हि अहेः वृत्रस्य यातारं हन्तारं कमपश्यः त्वत्तोऽन्यं कं पुरुषं दृष्टवानसि। तादृशस्य पुरुषान्तरस्याभावात् मा भूत् तव भयमित्यर्थः। यत् यस्मात् कारणात् त्वं नव च नवतिं च स्रवन्तीः एकोनशतसंख्याकाः प्रवहन्तीर्नदीः प्राप्य रजांसि तत्रत्यान्युदकानि अतरः तीर्णवानसि। तत्र दृष्टान्तः। श्येनो न। श्येननामको बलवान् पक्षीव दूरगमनात्तव भयमासीदिति गम्यते। तद्भयं मा भूदित्यभिप्रायः। तच्च दूरगमनं ब्राह्मणे समाम्नातम् – इन्द्रो वै वृत्रं हत्वा नास्तृषीति मन्यमानः पराः परावतोऽगच्छत् (ऐ.ब्रा.३.१५) इति। तैत्तिरीयाश्चामनन्ति – इन्द्रो वृत्रं हत्वा परां परावतमगच्छदपाराधमिति मन्यमानः (तै.सं.२.५.३.६) इति॥ हृदि। पद्दन् इत्यादिना हृदयशब्दस्य हृदादेशः। ऊडिदम् इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम्। जघ्नुषः। हन्तेर्लिटः क्वसुः। षष्ठ्येकवचने वसोः संप्रसारणम् इति संप्रसारणपरपूर्वत्वे। शासिवसिघसीनां च इति पत्वम्। न च षत्वतुकोरसिद्धः (पा.सू.६.१.८६) इत्येकादेशस्यासिद्धत्वात् षत्वं न प्राप्नुयादिति वाच्यं, संप्रसारणडीट्सु प्रतिषेधो वक्तव्यः (का.६.१, ८६.१) इति असिद्धवद्भावस्य प्रतिषिद्धत्वात्। गमहन इत्यादिना उपधालोपः। न च असिद्धवदत्रा भात् इति संप्रसारणस्यासिद्धवद्भावः, भिन्नाश्रयत्वात्। संप्रसारणं हि षष्ठ्येकवचने उपधालोपस्तु वसाविति भिन्नाश्रयत्वम्। स्रवन्तीः। स्रु गतौ। शप्श्यनोर्नित्यम् (पा.सू.७.१.८१) इति नुमागमः। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेणाद्युदात्तत्वम्। अतरः। यद्वृत्तयोगादनिघातः॥
índro yātó vasitasya rā́jā, śámasya ca śṛṅgíṇo vájrabāhuḥ séd u rā́jā kṣayati carṣaṇīnā́m, arā́n ná nemíḥ pári tā́ babhūva The President of the Assembly who like the sun is shining among all men of peaceful nature and of horned creatures like the cattle, wielder of the thunderbolt and other weapons in his arms, king of the whole world – moving and unmoving, causing or controlling the movement of all, containing all as spokes within the felly, be our protector.
(MacDonell:) Indra is king of all that’s fixed and moving, Of tame and horned beasts, the thunder-wielder. He truly rules, as king of busy mortals; Them he encompasses as spokes the felly. índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; yātáḥ, √yā.Gen.Sg.M/n.Prs.Act; ávasitasya, √sā- ~ si.Gen.Sg.M/n; rā́jā, rā́jan-.Nom.Sg.M; śámasya, śáma-.Gen.Sg.M; ca, ca; śṛṅgíṇaḥ, śṛṅgín-.Gen.Sg.M; vájrabāhuḥ, vájrabāhu-.Nom.Sg.M; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; ít, ít; u, u; rā́jā, rā́jan-.Nom.Sg.M; kṣayati, √kṣā.3.Sg.Prs.Ind.Act; carṣaṇīnā́m, carṣaṇí-.Gen.Pl.F; darā́n, ára-.Acc.Pl.M; ná, ná; nemíḥ, nemí-.Nom.Sg.F; pári, pári; tā́, sá- ~ tá-.Acc.Pl.N; babhūva, √bhū.3.Sg.Prf.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) वज्रबाहुः इन्द्रः शत्रौ हते सति निःसपत्नो भूत्वा यातः गच्छतो जङ्गमस्य अवसितस्य एकत्रैव स्थितस्य स्थावरस्य शमस्य शान्तस्य शृङ्गराहित्येन प्रहरणादावप्रवृत्तस्याश्वगर्दभादेः शृङ्गिणः शृङ्गोपेतस्योग्रस्य महिषबलीवर्दादेश्च राजा अभूत्। सेदु स एवेन्द्रः चर्षणीनां मनुष्याणां राजा भूत्वा क्षयति निवसति। ता तानि पूर्वोक्तानि जङ्गमादीनि सर्वाणि परि बभूव व्याप्तवान्। तत्र दृष्टान्तः। अरान् न नेमिः। यथा रथचक्रस्य परितो वर्तमान नेमिः अरान् नाभौ कीलितान् काष्ठविशेषान् व्याप्नोति तद्वत्॥ यातः। या प्रापणे। याति गच्छतीति यात्। लटः शतृ। सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। सः। सोऽचि लोपे चेत्। इति संहितायां सोर्लोपः। ता॥ शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। बभूव। भवतेर्लिटो णलि भवतेरः (पा.सू.७.४.७३) इति अभ्यासस्य अत्वम्। कृताकृतप्रसङ्गितया वुगागमस्य नित्यत्वात् वृद्धेः पूर्वं वुगागमः। यद्वा। इन्धिभवतिभ्यां च (पा.सू.१.२.६) इति लिटः कित्त्वात् वृद्ध्यभावः। न च असिद्धवदत्रा भात् इति तस्यासिद्धत्वात् उवङादेशः शङ्कनीयः वुन्युटावुवङयणोः सिद्धौ भवतः (पा.सू.६.४.२२.१४) इति तस्य सिद्धत्वात्। तिङ्ङतिङः इति निघातः॥ इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्गप्रवर्तकश्रीवीरबुक्कभूपालसाम्राज्यधुरंधरेण सायणामात्येन विरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे ऋक्संहिताभाष्ये प्रथमाष्टके द्वितीयोऽध्यायः समाप्तः॥
étā́yāmópa gavyánta índram, asmā́kaṁ sú prámatiṁ vāvṛdhāti anāmṛṇáḥ kuvíd ā́d asyá rāyó, gávāṁ kétam páram āvárjate naḥ O men, come, desiring the protection and purification of your senses. Let us approach God. He exhilarates our intellects, being inviolable, kind and devoid of malice. He bestows upon us perfect knowledge of mind and other senses, the earth and the cattle etc.
úpéd aháṁ dhanadā́m ápratītaṁ, júṣṭāṁ ná śyenó vasatím patāmi índraṁ namasyánn upamébhir arkaír, yá stotṛ́bhyo hávyo ásti yā́man I fly to God and seek Him who is worthy of being accepted, Giver of wealth (material as well as spiritual) to His worshipers and Who cannot be grasped with these external senses. I fly to that Invisible wealth-giver as the falcon does to its cherished nest. With fairest hymns of praise, adoring God I approach Him, Whose glory is known through many solar worlds in this universe.
ní sárvasena iṣudhī́m̐r asakta, sám aryó gā́ ajati yásya váṣṭi coṣkūyámāṇa indra bhū́ri vāmám, mā́ paṇír bhūr asmád ádhi pravṛddha O Commander-in-chief of the army, destroyer of enemies, subduing all, you possessing a complete army honest and truthful in your dealing use your arrows and other arms whenever necessary, to keep your opponents under control, as a trader keeps his cattle. Being always just, be not be opposed to us. Let your splendor shine, so that you may always be victorious.
(Griffith:) Mid all his host, he binds on the quiver: he drives cattle from what foe he pleases: Gathering up great store of riches, Indra. be you no trafficker with us, most mighty. ní, ní; sárvasenaḥ, sárvasena-.Nom.Sg.M; iṣudhī́n, iṣudhí-.Acc.Pl.M; asakta, √sañj.3.Sg.Aor.Ind.Med; sám, sám; aryáḥ, arí-.Nom/acc/gen.Sg/pl.M/f; gā́ḥ, gáv- ~ gó-.Acc.Pl.M; ajati, √aj.3.Sg.Prs.Ind.Act; yásya, yá-.Gen.Sg.M/n; váṣṭi, √vaś.3.Sg.Prs.Ind.Act; coṣkūyámāṇaḥ, √sku.Nom.Sg.M.Prs.Med; indra, índra-.Voc.Sg.M; bhū́ri, bhū́ri-.Acc.Sg.N; vāmám, vāmá-.Acc.Sg.N; dmā́, mā́; paṇíḥ, paṇí-.Nom.Sg.M; bhūḥ, √bhū.2.Sg.Aor.Inj.Act; asmát, ahám.Abl.Pl; ádhi, ádhi; pravṛddha, √vṛdh.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) सर्वसेनः कृत्स्नसेनायुक्तः इषुधीन् बाणानामाधारभूतान् निषङ्गान् नि असक्त नितरां पृष्ठभागे संयोजितवान्। अर्यः स्वामिरूप इन्द्रः यस्य देवस्य वष्टि असुरेणापहृता गाः प्रदातुं कामयते तस्य देवस्य गृहे ताः गाः सम् अजति सम्यक् प्रापयति। हे प्रवृद्ध प्रकृष्टवृद्धियुक्त इन्द्र भूरि वामं प्रभूतं गोरूपं धनं चोष्कूयमाणः अस्मभ्यं प्रयच्छन् अस्मदधि अस्मासु पणिः मा भूः व्यवहारी मा भूयाः। गवां मूल्यं मा याचस्वेत्यर्थः॥ सर्वसेनः। इनेन सह वर्तते इति सेना। वोपसर्जनस्य (पा.सू.६.३.८२) इति संभावः। सर्वा सरणशीला सेना यस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। प्रत्ययलक्षणेनाप्ययं स्वर इष्यते (का.६.१.१९१) इति वचनात् प्रत्ययलक्षणेन सर्वस्य सुपि (पा.सू.६.१.१९१) इति सर्वशब्द आद्युदात्तः। इषुधीन्। इषव एषु धीयन्ते इति इषुधयः। कर्मण्यधिकरणे च (पा.सू.३.३.९३) इति किप्रत्ययः। संहितायां दीर्घादटि इत्यादिना नकारस्य रुत्वम्। अत्रानुनासिकः पूर्वंस्य तु वा (पा.सू.८.३.२) इति पूर्वस्वरोऽनुनासिकः। असक्त। षच समवाये। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। अर्यः। अर्यः स्वामिवैश्ययोः (पा.सू.३.१.१०३) इति यत्प्रत्ययान्तो निपातितः। अर्यस्य स्वाम्याख्या चेत् (फि.सू.१७) इत्यन्तोदात्तत्वम्। अजति। अज गतिक्षेपणयोः। वष्टि। वश कान्तौ। अदादित्वात् शपो लुक्। व्रश्चादिषत्वे ष्टुत्वम्। चोष्कूयमाणः। स्कुञ् आप्रवणे। धातोरेकाचः इति यङ्। अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः। द्विर्वचने शर्पूर्वाः खयः (पा.सू.७.४.६१) इति ककारः शिष्यते सकारो लुप्यते। कुहोश्चुः (पा.सू.७.४.६२) इति चुत्वे गुणो यङ्लुकोः (पा.सू.७.४.८२) इति गुणः। सुषामादित्वात् षत्वम्। यङन्तात् लटः शानच्। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः। भूः। गातिस्था इति सिचो लुक्॥
vádhīr hí dásyuṁ dhanínaṁ ghanénam̐, ékaś cárann upaśākébhir indra dhánor ádhi viṣuṇák té vy ā̀yann, áyajvānaḥ sanakā́ḥ prétim īyuḥ O hero, as God destroys with His Powers the wicked, so you should even if alone or singly, slay an unrighteous person taking away others’ wealth with force and injustice with your adamantine weapon. Being destroyer of unrighteous persons with your destructive bow and other arms, drive away the wicked and support the righteous wealthy persons. As atheistic unrighteous persons who revile God are ruined by His Powers or germs are destroyed by the rays of the sun, in the same manner, you should endeavour to put an end to the lives of those wicked persons who forcibly take away and enjoy others’ articles and who do not perform Yajnas and other noble deeds who are utterly selfish.
párā cic chīrṣā́ vavṛjus tá indra-, -áyajvāno yájvabhi spárdhamānāḥ prá yád divó hariva sthātar ugra, nír avratā́m̐ adhamo ródasyoḥ O hero starting for the battle, O fierce unyielding destroyer of the enemies, O possessor of the trained horses and elephants, as Indra, the sun, giving light to both heaven and earth and attracting (or possessing the power of gravitation) casts away clouds having cut them into pieces, in the same manner, you should cut the heads of those unrighteous persons who neglecting the Yajnas and other noble acts contend with the performers of those Yajnas (non-violent sacrifices) and are without any sacred vows of truthfulness etc. i.e. liars and unrighteous. You must punish them suitably.
áyuyutsann anavadyásya sénām, áyātayanta kṣitáyo návagvāḥ vṛṣāyúdho ná vádhrayo níraṣṭāḥ, pravádbhir índrāc citáyanta āyan O heroes, having received good education and giving it to others, fighting under a powerful commander, knowing all the rules of the military science, you should accept him as the Chief Commander of the army when fighting with unrighteous foes, who is irreproachable and before whom, scatter all his foes, conscious of their inferiority, like the emasculated weaklings contending with mighty men. They fly before him by precipitous paths, as they can never dare stand before him. Under his command, you should try to make your army invincible in every respect.
(Griffith:) They met in fight the army of the blameless: then the Navagvas put forth all their power. They, like emasculates with men contending, fled, conscious, by steep paths from Indra, scattered. áyuyutsan, √yudh.3.Pl.Iprf.Ind/des.Act; anavadyásya, anavadyá-.Gen.Sg.M; sénām, sénā-.Acc.Sg.F; áyātayanta, √yat.3.Pl.Iprf.Ind.Med; kṣitáyaḥ, kṣití-.Nom.Pl.F; návagvāḥ, návagva-.Nom.Pl.M; vṛṣāyúdhaḥ, vṛṣāyúdh-.Nom.Pl; ná, ná; vádhrayaḥ, vádhri-.Nom.Pl.M/f; níraṣṭāḥ, √akṣ.Nom.Pl.M; dpravádbhiḥ, pravát-.Ins.Pl.F; índrāt, índra-.Abl.Sg.M; citáyantaḥ, √cit.Nom.Pl.M.Prs.Act; āyan, √i.3.Pl.Iprf.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) अनवद्यस्य गर्हणीयदोषरहितस्येन्द्रस्य सेनां प्रति अयुयुत्सन् वृत्रस्यानुचरा योद्धुमैच्छन्। तदानीं नवग्वाः नवनीयगतयः स्तोतव्यचरित्राः। यद्वा। अङ्गिरसां सत्रमासीनानां मध्ये ये नवभिर्मासैरवाप्तफला उत्थितास्तेषां नवग्वा इति संज्ञा। नवग्वासः सुतसोमास इन्द्रम् (ऋ.सं.५.२९.१२) इत्यादिषु तथाभिहितत्वात्। क्षितयः मनुष्या अङ्गिरःप्रभृतयः। क्षितयः कृष्टयः (नि.२.३.६) इति तन्नामसु पाठात्। अयातयन्त। युद्धार्थमिन्द्रं नानाविधैर्मन्त्रैः प्रोत्साहितवन्तः। इन्द्रे योद्धुं गते सति निरष्टाः तेनेन्द्रेण निराकृता वृत्रानुचराः चितयन्तः स्वकीयामशक्तिं ज्ञापयन्तः इन्द्वात् इन्द्रस्य सकाशात् प्रवद्भिः प्रवणैः पलायितुं सुशकैर्मार्गैः आयन् दूरे गतवन्तः। तत्र दृष्टान्तः। वृषायुधः वृषेण सेचनसमर्थेन पुंस्त्वयुक्तेन शूरेण सह युद्धं कुर्वन्तः वध्रयः न नपुंसका इव। निसर्गपण्डो वध्रिश्च इत्यादिस्मृतिषु प्रयोगात्। ते यथा प्रबलेन दूरे निराकृता भवन्ति तद्वत्॥ अयुयुत्सन्। युध संप्रहारे । सनि हलन्ताच्च (पा.सू.१.२.१०) इति सनः कित्त्वाद्गुणाभावः। एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् (पा.सू.७.२.१०) इति इट्प्रतिषेधः। व्यत्ययेन परस्मैपदम्। सेनाम्। इनेन सह वर्तते इति सेना। वोपसर्जनस्य इति सहशब्दस्य सभावः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अयातयन्त। यती प्रयत्ने। हेतुमति च इति णिच्। क्षितयः। क्षि निवासगत्योः। क्षियन्ति गच्छन्तीति क्षितयो मनुष्याः। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति क्तिच्। नवग्वाः। नवभिर्मासैर्गच्छन्तीति नवग्वाः। गमेः औणादिको ड्वप्रत्ययः। यद्वा। क्विपि गमः क्वौ (पा.सू.६.४.४०) इत्यनुनासिकलोपे ऊ च गमादीनामिति वक्तव्यम् (पा.सू.६.४.४०.२) इति अकारस्य ऊकारः। जसि ओः सुपि (पा.सू.६.४.८३) इति यणादेशः। दीर्घश्छान्दसः। वृषायुधः। क्विप् च इति क्विप्। क्विप् च इत्यत्र सोपपदेभ्यो निरुपपदेभ्यः (का.३.२.७६) इत्युक्तत्वादत्र सोपपदेभ्यः क्विप्। अन्येषामपि दृश्यते इति पूर्वपदस्य संहितायां दीर्घः। निरष्टाः। अशू व्याप्तौ। भावे निष्ठा। यस्य विभाषा (पा.सू.७.२.१५) इति इट्प्रतिषेधः। व्रश्चादिना षत्वे ष्टुत्वम्। निसा च बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। यद्वा। निरस्ता इत्यत्र सकारस्य षत्वं छान्दसम्। तदानीम् अस्ता इत्येतत् कर्मणि निष्ठेति – गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। प्रवद्भिः। वन षण संभक्तौ। अस्मात् प्रपूर्वात् क्विप्। गमादीनामिति वक्तव्यम्। (पा.सू.६.४.४०.१) इत्यनुनासिकलोपः। ततः तुक्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। चितयन्तः। चिती संज्ञाने। अस्मात् ण्यन्तात् लटः शतृ। शप्। अनित्यमागमशासनम् इति वचनात्। लघूपधगुणाभावः॥
tvám etā́n rudató jákṣataś ca-, -áyodhayo rájasa indra pāré ávādaho divá ā́ dásyum uccā́, prá sunvatá stuvatáḥ śáṁsam āvaḥ O Commander of the army, you should induce your servants or sub-ordinates whom you feed properly and gladden to fight with those unrighteous persons who commit sins, who unjustly take away other’s property and then have to weep as a consequence. You should send these enemies of righteousness far away from the world and burn them up or consume. You should protect and preserve those persons who are engaged in doing noble deeds and who praise God.
(Griffith:) Whether they weep or laugh, you have overthrown them, O Indra, on the sky’s extremest limit. The Dasyu you have burned from heaven, and welcomed the prayer of him who pours the juice and lauds you. tvám, tvám.Nom.Sg; etā́n, eṣá.Acc.Pl.M; rudatáḥ, √rud.Acc.Pl.M.Prs.Act; jákṣataḥ, √has.Acc.Pl.M.Prs.Act; ca, ca; áyodhayaḥ, √yudh.2.Sg.Iprf.Ind.Act; rájasaḥ, rájas-.Gen.Sg.N; indra, índra-.Voc.Sg.M; pāré, pārá-.Loc.Sg.N; áva, áva; adahaḥ, √dah.2.Sg.Iprf.Ind.Act; diváḥ, dyú- ~ div-.Abl.Sg.M; ā́, ā́; dásyum, dásyu-.Acc.Sg.M; uccā́, uccā́; dprá, prá; sunvatáḥ, √su.Gen.Sg.M.Prs.Act; stuvatáḥ, √stu.Gen.Sg.M/n.Prs.Act; śáṁsam, śáṁsa-.Acc.Sg.M; āvaḥ, √av.2.Sg.Iprf.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र त्वं रुदतः रोदनं कुर्वतः जक्षतः भक्षणं हसनं वा कुर्वतः च एतान् द्विविधानपि वृत्रानुचरान् रजसः पारे अन्तरिक्षस्य परभागे। रजःशब्दोऽन्तरिक्षवाची, लोका रजांस्युच्यन्ते (निरु.४.१९) इत्युक्तत्वात्। अयोधयः युद्धमकरोः युद्धेन मारितवानित्यर्थः। दस्युम् उपक्षयितारं वृत्रं दिवः आ द्युलोकादानीय उच्चा उत्कर्षेण अवादहः दग्धवानसि। वृत्रं सपरिवारं विनाश्य तत ऊर्ध्वं सुन्वतः सोमाभिषवं कुर्वतः स्तुवतः स्तोत्रं कुर्वतो यजमानस्य शंसं स्तुतिं प्र आवः प्रकर्षेण रक्षितवानसि॥ रुदतः। रुदिर् अश्रुविमोचने। लटः शतृ। अदादित्वात् शपो लुक्। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम्। शतुरनुमः इति शस उदात्तत्वम्। जक्षतः। जक्ष भक्षहसनयोः। पूर्ववत् शपो लुक्। जक्षित्यादयः षट् (पा.सू.६.१.६) इति अभ्यस्तसंज्ञा। अतः अभ्यस्तानामादिः इत्याद्युदात्तत्वम्। सुन्वतः। सुनोतेः शतरि स्वादिभ्यः श्नुः। हुश्नुवोः इत्यादिना यणादेशः। शतुरनुमः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। स्तुवतः। ष्टुञ् स्तुतौ। अदादित्वात् शपो लुक्। उवङादेशः। पूर्ववत्स्वरः॥
cakrāṇā́saḥ parīṇáham pṛthivyā́ḥ-, híraṇyena maṇínā śúmbhamānāḥ ná hinvānā́sas titirus tá índram, pári spáśo adadhāt sū́ryeṇa As the clouds trying to cover the light of the sun and to envelop the earth, cannot overcome the sun who is decorated with gold and jewels (so to speak in the same manner) all should endeavour in such a way that the enemies may not be able to harm the commanders of their armies.
(Griffith:) Adorned with their array of gold and jewels, they over the earth a covering veil extended. Although they hastened, they overcame not Indra: their spies he compassed with the Sun of morning. cakrāṇā́saḥ, √kṛ.Nom.Pl.M.Prf.Med; parīṇáham, parīṇáh-.Acc.Sg.F; pṛthivyā́ḥ, pṛthivī́-.Gen.Sg.F; híraṇyena, híraṇya-.Ins.Sg.N; maṇínā, maṇí-.Ins.Sg.M; śúmbhamānāḥ, √śubh.Nom.Pl.M.Prs.Med; ná, ná; hinvānā́saḥ, √hi.Nom.Pl.M.Prs.Med; titiruḥ, √tṝ.3.Pl.Prf.Ind.Act; té, sá- ~ tá-.Nom.Pl.M; índram, índra-.Acc.Sg.M; dpári, pári; spáśaḥ, spáś-.Acc.Pl.M; adadhāt, √dhā.3.Sg.Iprf.Ind.Act; sū́ryeṇa, sū́rya-.Ins.Sg.M.(सायणभाष्यम्) ये वृत्रानुचराः पृथिव्याः भूमेः परीणहम् आच्छादनं सर्वतो व्याप्तिं चक्राणासः कुर्वाणाः हिरण्येन हिरण्ययुक्तेन मणिना कण्ठबाह्वादिगतेन मण्याद्याभरणेन शुम्भमानाः शोभमानाः ”हिन्वानासः वर्धमानाः सन्तो वर्तन्ते ते तथाविधा वृत्रानुचराः इन्द्रं युद्धायोद्यन्तं न तितिरुः जेतुं न समर्था आसन्। तदानीं स इन्द्रः स्पशः बाधकान् वृत्रानुचरान् सूर्येण आदित्येन परि अदधात् परिहितान् व्यवहितानकरोत्। तथा च ब्राह्मणम् – आदित्यो ह्येवोद्यन् पुरस्ताद्रक्षांस्यपहन्ति (तै.सं.२.६.६.३) इति॥ चक्राणासः। करोतेः छन्दसि लिट् इति वर्तमाने लिटः कानच्। ततोऽसुक्। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। परीणहम्। परिणहनं परीणत्। परिपूर्वात् नह्यतेर्भावे क्विपि नहिवृति (पा.सू.६.३.११६) इत्यादिना पूर्वपदस्य दीर्घः। पृथिव्याः। उदात्तयणः० इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। हिन्वानासः। हि गतौ वृद्धौ च । ताच्छीलिकः चानश्। तितिरुः। तिरतिर्गत्यर्थः॥
pári yád indra ródasī ubhé, ábubhojīr mahinā́ viśvátaḥ sīm ámanyamānām̐ abhí mányamānair, nír brahmábhir adhamo dásyum indra As the sun enjoys or surpasses both heaven and earth, investing the universe with his magnitude destroys with his grand rays the clouds that try to veil his light, in the same manner, O Commander of the army, you who shine in both worlds on account of your glory and enjoy them properly, should dispel the ignorance of those wicked thieves or robbers who are ignorant and prejudiced, with the help of those wise men who are endowed with wisdom and straight forwardness, being free from prejudice or partiality.
(Griffith:) As you enjoy heaven and earth, O Indra, on every side surrounded with your greatness, So you with priests have blown away the Dasyu, and those who worship not with those who worship. pári, pári; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; indra, índra-.Voc.Sg.M; ródasī, ródasī-.Nom/acc.Du.F; ubhé, ubhá-.Nom/acc.Du.F; ábubhojīḥ, √bhuj.2.Sg.Pluprf.Ind.Act; mahinā́, mahimán-.Ins.Sg.M; viśvátas, viśvátas; sīm, sīm; ámanyamānān, ámanyamāna-.Acc.Pl.M; abhí, abhí; mányamānaiḥ, √man.Ins.Pl.M.Prs.Med; dnís, nís; brahmábhiḥ, brahmán-.Ins.Pl.M; adhamaḥ, √dham.2.Sg.Iprf.Ind.Act; dásyum, dásyu-.Acc.Sg.M; indra, índra-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे इन्द्र यत् यदा रोदसी उभे द्युलोकभूलोकावुभौ महिना त्वदीयेन महिम्ना विश्वतः सीं सर्वतः परिगृह्य परि अबुभोजीः परितो भुक्तवानसि तदानीं त्वम् अमन्यमानान् मन्त्रार्थमनुध्यातुमशक्तानपि केवलपाठकान् यजमानान् अभि मन्यमानैः अस्मदीया एते यजमाना रक्षणीया इत्यभिमानं कुर्वद्भिः ब्रह्मभिः मन्त्रैः दस्युं चोरं वृत्रादिरूपमसुरं निः अधमः निःसारितवानसि। धमतिर्गतिकर्मा (निरु.६.२) इति यास्कः। अबुभोजीः। भुज पालनाभ्यवहारयोः। लङि सिपि बहुलं छन्दसि (पा.सू.२.४.७६) इति विकरणस्य श्लुः। बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.३.९७) इति ईडागमः। अनुदात्तः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। महिना महिम्ना। महच्छब्दात् पृथ्वादिलक्षणो भावे इमनिच्। टेः इति टिलोपः। तृतीयैकवचने अल्लोपे सति उदात्तनिवृत्तिस्वरेणोदात्तत्वम्। मलोपश्छान्दसः। अमन्यमानान्। मन्यन्ते जानन्तीति मन्यमानाः। मन ज्ञाने। दिवादिभ्यः श्यन्। श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। संहितायां रुत्वानुनासिकावुक्तौ॥
ná yé diváḥ pṛthivyā́ ántam āpúr, ná māyā́bhir dhanadā́m paryábhūvan yújaṁ vájraṁ vṛṣabháś cakra índro, nír jyótiṣā támaso gā́ adukṣat O President of the Assembly, as the clouds can never reach the end of the light of the sun, the earth and the middle region, and they cannot cover for ever the sun with all their thunder, darkness and lightning, in the same way, thieves, robbers and other wicked foes cannot attain the end of the splendor of your justice, force and might, of your vast government on earth, with all their deceit, cunningness and unrighteousness like the thunder and darkness of the clouds. They cannot comprehend your politics which is like the rain, showering happiness on the people.
(Griffith:) They who pervaded earth’s extremest limit subdued not with their charms the Wealth-bestower: Indra, the Bull, made his ally the thunder, and with its light milked cows from out the darkness. ná, ná; yé, yá-.Nom.Pl.M; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; pṛthivyā́ḥ, pṛthivī́-.Gen.Sg.F; ántam, ánta-.Acc.Sg.M; āpúḥ, √āp.3.Pl.Prf.Ind.Act; ná, ná; māyā́bhiḥ, māyā́-.Ins.Pl.F; dhanadā́m, dhanadā́-.Acc.Sg.M; paryábhūvan, √bhū.3.Pl.Aor.Ind.Act; yújam, yúj-.Acc.Sg.M; vájram, vájra-.Acc.Sg.M; vṛṣabháḥ, vṛṣabhá-.Nom.Sg.M; cakre, √kṛ.3.Sg.Prf.Ind.Med; índraḥ, índra-.Nom.Sg.M; dnís, nís; jyótiṣā, jyótis-.Ins.Sg.N; támasaḥ, támas-.Abl.Sg.N; gā́ḥ, gáv- ~ gó-.Acc.Pl.F; adukṣat, √duh.3.Sg.Aor.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) ये जलविशेषाः दिवः द्युलोकात् पृथिव्याः अन्तं भूमेः स्थानं न आपुः न प्राप्ताः। मेघरूपमापन्नेन वृत्रेण निरुद्धत्वात्। अत एव भूमिप्राप्त्यभावात् धनदां धनप्रदां भूमिं मायाभिः सस्योपकारादिभिः कर्मभिः न पर्यभूवन् परितो न ब्याप्ताः। जलपानसस्याभिवृद्ध्याद्युपकारं न चक्रुरित्यर्थः। तदानीमयम् इन्द्रः मेघभेदनाय वज्रं युजं स्वहस्तयुक्तं चक्रे। ततः ज्योतिषा द्योतमानेन वज्रेण तमसः अन्धकाररूपान्मेघात् गाः गमनशीलान्युदकानि निः अधुक्षत् निःशेषेण दुग्धवान्। मेघं भित्त्वा जलं वृष्टवानित्यर्थः॥ दिवः। ऊडिदम् इति षष्ठ्या उदात्तत्वम्। आपुः। आप्लृ व्याप्तौ। लिटि उसि रूपम्। यद्वृत्तयोगादनिघातः। पर्यभूवन्। अत्रापि यच्छब्दस्यानुषङ्गात् निघाताभावः। युजम्। युजिर् योगे। ऋत्विक् इत्यादिना क्विन्।अनित्यमागमशासनम् इति वचनात् नुमभावः। अधुक्षत्। दुह प्रपूरणे। लुङि शल इगुपधादनिटः क्सः (पा.सू.३.१.४५) इति च्लेः क्सादेशः। दादेर्धातोर्घः (पा.सू.८.२.३२) इति घत्वम्। एकाचो बशः० (पा.सू.८.२.३७) इत्यादिना भष्भावः। संहितायां भष्भावाभावश्छान्दसः॥
ánu svadhā́m akṣarann ā́po asya-, -ávardhata mádhya ā́ nāvyā̀nām sadhrīcī́nena mánasā tám índraḥ-, ójiṣṭhena hánmanāhann abhí dyū́n O Commander-in-chief of the army, as the body of this vritra (cloud) waxed mighty among the navigable streams, tanks, rivers and seas, as his waters dispersed by the Sun go to the production of the food, as this vritra with straight going and rapid force like the mind, covers the light of the Sun and then Indra (in the form of lightning) with most powerful fatal weapon strikes it and shows the light, in the same manner, you should increase your Naval force among rivers, tanks and seas with boats, steamers etc. should take proper food during the war also and with your strong and indomitable army, slay your enemies and manifest justice and other virtues.
ny ā̀vidhyad ilībíśasya dṛḷhā́, ví śṛṅgíṇam abhinac chúṣṇam índraḥ yā́vat táro maghavan yā́vad ójo, vájreṇa śátrum avadhīḥ pṛtanyúm O brave person, as Indra (sun) or lightning cuts into pieces the strong parts of vritra (cloud) sleeping in the cavern of the earth, with all his light, with the thunderbolt of the rays, slays the horny (mighty) cloud, in the same manner, you should also kill all those enemies who want to attack you with their armies. You must behave like the sun and the lightning.
abhí sidhmó ajigād asya śátrūn, ví tigména vṛṣabhéṇā púro bhet sáṁ vájreṇāsṛjad vṛtrám índraḥ, prá svā́m matím atirac chā́śadānaḥ As the conquering impetus of the lightning with sharp and rain-bringing force conquers the enemies in the form of the clouds and destroys their cities (so to say) the sun with his disintegrating power attacks vritra (cloud) with his sharp thunderbolt (of his rays) and manifests understanding or exhilarates mind dispelling darkness caused by the cloud, so should the commander of an army behave.
ā́vaḥ kútsam indra yásmiñ cākán, prā́vo yúdhyantaṁ vṛṣabháṁ dáśadyum śaphácyuto reṇúr nakṣata dyā́m, úc chvaitreyó nṛṣā́hyāya tasthau O Indra (Commander-in-chief of the Army or the President of the Assembly), as the sun protects the world by striking with thunderbolt in the form of his rays the powerful cloud fighting with him and shining in all directions, as the cloud – the son of the earth, the dust falling from the hoofs of the cows and horses ascend to heaven, in the same manner, a king with his assembly or the council of ministers should always desire to do good to the people and to help them in every way.
ā́vaḥ śámaṁ vṛṣabháṁ túgryāsu, kṣetrajeṣé maghavañ chvítryaṁ gā́m jyók cid átra tasthivā́ṁso akrañ, -śatrūyatā́m ádharā védanākaḥ O wealthy President of the council of ministers, as the Sun causes his rays to enter the raining clouds which are inimical to him in order to help the enjoyment of the earth with food etc. and causes pain to the wicked as a result of their unrighteous deeds, he causes the cloud to fall down on the earth and gives happiness and peace to all through his action in the waters, protects the earth and removes misery, in the same manner, you should always make your people happy by subduing or removing all your enemies.
tríś cin no adyā́ bhavataṁ navedasā, vibhúr vāṁ yā́ma utá rātír aśvinā yuvór hí yantráṁ himyéva vā́saso, -abhyāyaṁsényā bhavatam manīṣíbhiḥ O learned persons, helping one another and conducting yourselves like the shining Sun and the moon, highly intelligent, accomplish the works of art and industries with the co-operation of other wise artists being friendly to them like day and night, so that we may be able to conduct various vehicles having learnt from you their proper use and utilize our time. From your association, may we manufacture various chariots and cars (including the air-craft) which may enable us to travel to distant places comfortably and which may take us to far off countries – even thrice round the world in a day. Therefore we keep company with you.
tráyaḥ paváyo madhuvā́hane ráthe, sómasya venā́m ánu víśva íd viduḥ tráya skambhā́sa skabhitā́sa ārábhe, trír náktaṁ yāthás trír v aśvinā dívā O highly educated persons, behaving like the sun and the moon, for the production of smooth, graceful motion in a car and for swift locomotion, there should be attached three sets of strong wheels and mechanical appliances and the artisans should construct three supports to make it firm and steady and to keep the various mechanical parts in their place. The learned mechanics know that these cars lead to comfort and the fulfillment of desires. They should construct these cars with the help of the Ashvins (fire and water etc.) because by their use alone, they can obtain success in manufacturing such cars as will traverse the greatest distances within three days and three nights.
(Griffith:) Three are the fellies in your honey-bearing chariot, that travels after Soma’s loved one, as all know. Three are the pillars set upon it for support: thrice journey you by night, O Asvins, thrice by day. tráyaḥ, trí-.Nom.Pl.M; paváyaḥ, paví-.Nom.Pl.M; madhuvā́hane, madhuvā́hana-.Loc.Sg.M; ráthe, rátha-.Loc.Sg.M; sómasya, sóma-.Gen.Sg.M; venā́m, venā́-.Acc.Sg.F; ánu, ánu; víśve, víśva-.Nom.Pl.M; ít, ít; viduḥ, √vid.3.Pl.Prf.Ind.Act; tráyaḥ, trí-.Nom.Pl.M; skambhā́saḥ, skambhá-.Nom.Pl.M; skabhitā́saḥ, √skambh.Nom.Pl.M; ārábhe, √rabh.Dat.Sg; dtrís, trís; náktam, nákt-.Acc.Sg.F; yātháḥ, √yā.2.Du.Prs.Ind.Act; trís, trís; u, u; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; dívā, dívā.(सायणभाष्यम्) मधुवाहने मधुरद्रव्याणां नानाविधखाद्यादीनां वहनेन युक्तेऽश्विनोः संबन्धिनि रथे पवयः वज्रसमाना दृढाश्चक्रविशेषाः त्रयः त्रिसंख्याकाः सन्ति। इत् इत्थं चक्रत्रयसद्भावप्रकारं विश्वे सर्वे देवाः सोमस्य चन्द्रस्य वेनां कमनीयां भार्यामभिलक्ष्य यात्रायां विदुः जानन्ति। यदा सोमस्य वेनया सह विवाहस्तदानीं नानाविधखाद्ययुक्तं चक्रत्रयोपेतं प्रौढं रथमारुह्य अश्विनौ गच्छत इति सर्वे देवा जानन्तीत्यर्थः। तस्य रथस्योपरि स्कम्भासः स्तम्भविशेषाः त्रयः त्रिसंख्याकाः स्कभितासः स्थापिताः। किमर्थम्। आरभे आरब्धुम् अवलम्बितुम्। यदा रथस्त्वरया याति तदानीं पतनभीतिनिवृत्त्यर्थं हस्तालम्बनभूताः स्तम्भा इत्यर्थः। हे अश्विना युवां तादृशेन रथेन नक्तं रात्रौ त्रिः याथः त्रिवारं गच्छथः। तथा दिवा दिवसेऽपि त्रिः याथः। रात्रावहनि च रथमारुह्य पुनःपुनः क्रीडथ इत्यर्थः॥ मधुवाहने। मधु वाह्यतेऽनेनेति मधुवाहनः। करणे ल्युट्। विदुः। वेत्तेर्लटि विदो लटो वा इति झेः उसादेशः। स्कम्भासः। ष्टभि स्कभि गतिप्रतिबन्धे। स्कम्भन्ते प्रतिबद्धा भवन्तीति स्कम्भाः। पचाद्यच्। स्कभितासः। स्कम्भुः सौत्रो धातुः। अस्मात् निष्ठायां यस्य विभाषा इति इट्प्रतिषेधे प्राप्ते ग्रसितस्कभित° इत्यादिना इडागमो निपातितः। आरभे। रभ राभस्वे। अस्मात् आङ्पूर्वात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
samāné áhan trír avadyagohanā, trír adyá yajñám mádhunā mimikṣatam trír vā́javatīr íṣo aśvinā yuváṁ, doṣā́ asmábhyam uṣásaś ca pinvatam O expert artisans, the manufacturers and conductors of the conveyances like the fire and water, you who are dispellers of all evil and miseries thrice every day, sprinkle thrice the Yajna (in the form of an industrial enterprise or undertaking beneficial to all) with water and other necessaries. Provide us thrice with suitable vehicles in day time and at night and provide us with speedy boats and steamers which give us desirable happiness.
(Griffith:) Thrice in the self-same day, you Deities who banish want, sprinkle you thrice to-day our ritual with meath; And thrice grant us store of food with plenteous strength, at evening, O you Asvins, and at break of day. samāné, samāná-.Loc.Sg.N; áhan, áhar ~ áhan-.Loc.Sg.N; trís, trís; avadyagohanā, avadyagohana-.Voc.Du.M; trís, trís; adyá, adyá; yajñám, yajñá-.Acc.Sg.M; mádhunā, mádhu-.Ins.Sg.N; mimikṣatam, √myakṣ.2.Du.Prs.Imp.Act; trís, trís; vā́javatīḥ, vā́javant-.Acc.Pl.F; íṣaḥ, íṣ-.Acc.Pl.F; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; yuvám, tvám.Nom.Du; ddoṣā́ḥ, doṣā́-.Acc.Pl.F; asmábhyam, ahám.Dat.Pl; uṣásaḥ, uṣás-.Gen.Sg.F; ca, ca; pinvatam, √pinv.2.Du.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे अश्विना अश्विनौ देवौ युवं युवामुभौ समाने अहन् एकस्मिन्ननुष्ठानदिने त्रिरवद्यगोहना त्रिवारमनुष्ठानगतानां दोषाणां संवरणकारिणौ भवतम्। अद्य अस्मिन् दिने यज्ञं यज्ञगतं हविः मधुना मधुररसेन त्रिः मिमिक्षतं त्रिवारं सिञ्चतम्। किं च दोषाः उषसश्च रात्रीदिवसांश्च रात्रिषु दिवसेषु च नैरन्तर्येण वाजवतीः बलकारिणीः इषः अन्नानि अस्मभ्यं पिन्वतं सिञ्चतं प्रयच्छतमित्यर्थः॥ अहन्। सुपां सुलुक् इति सप्तम्या लुक्। अवद्यगोहना। गुहू संवरणे। अवद्यस्य गूहयितारौ। नन्द्यादित्वात् ल्युः। ऊदुपधाया गोहः (पा.सू.६.४.८९) इति प्राप्तस्य ऊत्वस्य अभावश्छान्दसः। मिमिक्षतम्। मिह सेचने । सनि एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् इति इट्प्रतिषेधः।
trír vartír yātaṁ trír ánuvrate jané, tríḥ suprāvyè tredhéva śikṣatam trír nāndyàṁ vahatam aśvinā yuváṁ, tríḥ pṛ́kṣo asmé akṣáreva pinvatam O givers and receivers of education, please lead us to the path of righteousness thrice. Come also and take us to the desirable man who is well-disposed towards us, has taken the vow of truth and gives good advice. Like a teacher who gives practical education in works of art with hand, its preservation and theoretical knowledge, you kindly teach us in three ways by giving instruction, by giving suitable advice and by practical training. Give us thrice the knowledge of art and industry which is to be always developed. As rivers, tanks and oceans, get water from the clouds, impart us proper education in the above three kinds and thrice a day.
(Griffith:) Thrice come you to our home, thrice to the righteous folk, thrice triply aid the man who well deserves your help. Thrice, O you Asvins, bring us what shall make us glad; thrice send us store of food as nevermore to fail. trís, trís; vartíḥ, vartís-.Nom/acc.Sg.N; yātam, √yā.2.Du.Prs.Imp.Act; trís, trís; ánuvrate, ánuvrata-.Loc.Sg.M; jáne, jána-.Loc.Sg.M; trís, trís; suprāvyè, suprāvyà-.Loc.Sg.M; tredhā́, tredhā́; iva, iva; śikṣatam, √śak.2.Du.Prs.Imp/des.Act; trís, trís; nāndyàm, nāndī́-.Acc.Sg.F; vahatam, √vah.2.Du.Prs.Imp.Act; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; yuvám, tvám.Nom.Du; dtrís, trís; pṛ́kṣaḥ, pṛ́kṣ-.Acc.Pl.F; asmé, ahám.Dat.Pl; akṣárā, akṣára-.Nom.Sg.F; iva, iva; pinvatam, √pinv.2.Du.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्)
trír no rayíṁ vahatam aśvinā yuváṁ, trír devátātā trír utā́vataṁ dhíyaḥ tríḥ saubhagatváṁ trír utá śrávāṁsi nas, triṣṭháṁ vāṁ sū́re duhitā́ ruhad rátham O learned husband and wife whose relation is like that of the sky and the earth, teachers and preachers who extend the field of noble virtues, thrice bestow upon us excellent wealth which consists of the attainment and preservation of knowledge, administration and prosperity. Preserve our intellects and strength in three ways i.e. physical, mental and spiritual. Cause us to obtain exertion which is connected with physical, mental and spiritual happiness and which makes men prosperous in three ways i.e. training servants, army and wife etc. and enable us to get the knowledge of the Vedas and other Shastras in three ways hearing, reflection and meditation. Let us utilize properly the Ashvins (fire and water) in all works of arts and industries by whose association, the daughter of the sun-beauty accompanies the band of air-craft etc. constructed scientifically.
trír no aśvinā divyā́ni bheṣajā́, tríḥ pā́rthivāni trír u dattam adbhyáḥ omā́naṁ śaṁyór mámakāya sūnáve, tridhā́tu śárma vahataṁ śubhas patī O Protectors of the auspicious good actions of men, O learned men, full of the light of knowledge, thrice grant us the medicaments like Soma etc. which manifest good virtues like knowledge, by increasing intellect and those got from the earth and those got from the water, ever moving air and electricity. Grant unto our sons (whether physical or spiritual) prosperity, happiness rnd peace which protect and help in the acquisition of wisdom. Grant unto us the conveyances that enable us to travel on earth, sea and firmament which give us happiness and are made like our home.
(Griffith:) Thrice, Asvins, grant to us the heavenly medicines, thrice those of earth and thrice those that the waters hold, Favour and health and strength bestow upon my son; triple protection, Lords of Splendour, grant to him. trís, trís; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; divyā́ni, divyá-.Nom/acc.Pl.N; bheṣajā́, bheṣajá-.Acc.Pl.N; trís, trís; pā́rthivāni, pā́rthiva-.Nom/acc.Pl.N; trís, trís; u, u; dattam, √dā.2.Du.Prs.Imp.Act; adbhyáḥ, áp-.Dat/abl.Pl.F; omā́nam, omán-.Acc.Sg.M; śaṁyós, śaṁyós.N; mámakāya, mámaka-.Dat.Sg.M; sūnáve, sūnú-.Dat.Sg.M; dtridhā́tu, tridhā́tu-.Acc.Sg.N; śárma, śárman-.Acc.Sg.N; vahatam, √vah.2.Du.Prs.Imp.Act; śubhaḥ, śúbh-.Gen.Sg.F; patī, páti-.Voc.Du.M.(सायणभाष्यम्) हे अश्विना नः अस्मभ्यं दिव्यानि द्युलोकवर्तीनि भेषजा औषधानि त्रिः दत्तम्। तथा पार्थिवानि पृथिव्यामुत्पन्नान्यौषधानि त्रिः दत्तम्। अद्भ्यः उ अन्तरिक्षसकाशादप्यौषधानि त्रिः दत्तम्। आपः इत्यन्तरिक्षनाम, आपः पृथिवी भूः (नि.१.३.८) इति तन्नामसु पाठात्। शंयोः एतन्नामकस्य बृहस्पतिपुत्रस्य। ते शंयुं बार्हस्पत्यमब्रुवन् (तै.सं.२.६.१०.१) इति ब्राह्मणान्तरात्। तस्य संबन्धिनम् ओमानं सुखविशेषं ममकाय सूनवे मदीयाय पुत्राय दत्तम्। हे शुभस्पती शोभनस्यौषधजातस्य पालकौ युवां त्रिधातु वातपित्तश्लेष्मधातुत्रयशमनविषयं सुखं वहतं प्रापयतम्॥ दिव्यानि। दण्डादित्वात् (पा.सू.५.१.६६) यप्रत्ययः। भेषजा। भिषज् चिकित्सायाम्। पुंसि संज्ञायाम् इति घः। शंयोः। शमु उपशमे । क्विप्। शम्। यु अमिश्रणे। अस्मात् विच्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरः। त्रिधातु। सितनिगमिमसिसच्यविधाञ्रु कशिभ्यस्तुन् (उ.सू.१.६९)। अद्भ्यः। ऊडिदम् इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम्। ओमानम्। अवतेः अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति मनिन्। ज्वरत्वर इत्यादिना अकारवकारयोः ऊठ्। सार्वधातुकार्धधातुकलक्षणो गुणः। यदि ज्वरत्वर इत्यत्र अनुनासिके च (पा.सू.६.४.१९) इति नानुवर्तते तर्हि पूर्वेणैव सूत्रेण वकारस्य ऊडादेशो भविष्यति। शुभस्पती। शुभ दीप्तौ । संपदादिलक्षणः क्विप्। षष्ठ्याः पतिपुत्र इति संहितायां विसर्जनीयस्य सत्वम्। सुबामन्त्रिते.इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य आष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम्॥
trír no aśvinā yajatā́ divé-dive, pári tridhā́tu pṛthivī́m aśāyatam tisró nāsatyā rathyā parāvátaḥ-, ātméva vā́taḥ svásarāṇi gachatam O absolutely truthful respectable artisans who are like the fire and water useful for vehicles, go round the world and go to the firmament and then rest thrice (Three times more than usual on account of exhaustion). As the soul goes to the middle region before taking another body or as the vital air is fast moving as we see every day, so you should also be active and take our air-craft and other speedy vehicles made of gold, silver and other metals to distant places, with high, low and middle speed as is required.
(Griffith:) Thrice are you to be worshipped day by day by us: thrice, O you Asvins, you travel around the earth. Car-borne from far away, O you Nasatyas, come, like vital air to bodies, come you to the three. trís, trís; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; yajatā́, yajatá-.Nom.Du.M; divé-dive, dyú- ~ div-.Loc.Sg.N; pári, pári; tridhā́tu, tridhā́tu-.Acc.Sg.N; pṛthivī́m, pṛthivī́-.Acc.Sg.F; aśāyatam, √aśāy.2.Du.Prs.Inj.Act; tisráḥ, trí-.Acc.Pl.F; nāsatyā, nā́satya-.Voc.Du.M; rathyā, rathī́-.Voc.Du.M; parāvátaḥ, parāvát-.Acc.Pl.F; dātmā́, ātmán-.Nom.Sg.M; iva, iva; vā́taḥ, vā́ta-.Nom.Sg.M; svásarāṇi, svásara-.Nom/acc.Pl.N; gachatam, √gam.2.Du.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे अश्विना दिवेदिवे प्रतिदिनम्। दिवेदिवे द्यविद्यवि (नि.१.९.११) इति अहर्नामसु पठितत्वात्। यजता यष्टव्यौ युवां नः अस्मदीयां पृथिवीं वेदिरूपां भूमिं परि सर्वतः प्राप्य त्रिधातु कक्ष्यात्रययुक्ते अस्तीर्णे बर्हिषि त्रिः त्रिवारम् अशायतं शयनं कुरुतम्। हे रथ्या रथ्यौ रथस्वामिनौ तिस्रः त्रिसंख्याकाः ऐष्टिकपाशुकसौमिकरूपा वेदीः गच्छतम्। तत्र दृष्टान्तः। स्वसराणि शरीराणि आत्मेव वातः। यथा प्राणिनामात्मभूतः प्राणवायुस्तदीयानि शरीराणि गच्छति तद्वत्॥ यजता। यजतेः भृमृदृशि° (उ.सू.३.३९०) इत्यादिना अतच्। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। त्रिधातु। त्रेधा धीयते निधीयते इति त्रिधातु। सितनिगमि (उ.सू.१.६९) इत्यादिना धाञः तुन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन तदेव शिष्यते। सुपां सुलुक्° इति सप्तम्या लुक्। अशायतम्। अदादित्वात् शपो लुक्। अशयातामित्यस्य ह्रस्वदीर्घयोर्व्यत्यासः। नासत्या। सत्सु साधू सत्यौ। न सत्यौ असत्यौ। न असत्यौ नासत्यौ। सत्यावेव नासत्यावित्यौर्णवाभः (निरु.६.१३) इति यास्कः। नभ्राण्नपात् इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः। रथ्या। रथार्हौ स्वामिनावित्यर्थः। छन्दसि च (पा.सू.५.१.६७) इति यप्रत्ययः। स्वसराणि। सरन्ति गच्छन्तीति सरा इन्द्रियाणि। स्वकीयाः सरा येषां शरीराणाम्। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
trír aśvinā síndhubhiḥ saptámātṛbhis, tráya āhāvā́s tredhā́ havíṣ kṛtám tisráḥ pṛthivī́r upári pravā́ divó, nā́kaṁ rakṣethe dyúbhir aktúbhir hitám O learned artisans like the moving wind and sun or shining like the sun and the moon, you shou1d protect this world with purified rivers which have the earth, fire, sun, air, electricity, gross water and space as their origins, with days and nights whose ways are of three kinds, up, below and middle. You should thrice purify the oblation which makes a man free from misery, put in the fire, load it towards the vast rays of the sun in the form of gross, sun-beam and subtle atoms. Then cause it to go hither and thither, making it rain down on earth and thereby protect the world thrice.
(Griffith:) Thrice, O you Asvins, with the Seven Mother Streams; three are the jars, the triple offering is prepared. Three are the worlds, and moving on above the sky you guard the firm-set vault of heaven through days and nights. trís, trís; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; síndhubhiḥ, síndhu-.Ins.Pl.M; saptámātṛbhiḥ, saptámātar-.Ins.Pl.M; tráyaḥ, trí-.Nom.Pl.M; āhāvā́ḥ, āhāvá-.Nom.Pl.M; tredhā́, tredhā́; havíḥ, havís-.Nom/acc.Sg.N; kṛtám, √kṛ.Nom/acc.Sg.M/n; tisráḥ, trí-.Acc.Pl.F; pṛthivī́ḥ, pṛthivī́-.Acc.Pl.F; upári, upári; pravā́, pravá-.Nom.Du.M; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; dnā́kam, nā́ka-.Acc.Sg.M; rakṣethe, √rakṣ.2.Du.Prs.Ind.Med; dyúbhiḥ, dyú- ~ div-.Ins.Pl.M; aktúbhiḥ, aktú-.Ins.Pl.M; hitám, √dhā.Nom/acc.Sg.M/n.(सायणभाष्यम्) हे अश्विना सप्तमातृभिः। इमं मे गङ्गे (ऋ.सं.१०.७५, ५) इत्यादिमन्त्रोक्ताः सप्तसंख्याका गङ्गाद्या नद्यो मातर उत्पादिका येषां जलविशेषाणां ते सप्तमातरः। तैः सिन्धुभिः स्यन्दनस्वभावैर्जलैर्वसतीवरीनामभिः त्रिः सोमाभिषवः कृत इति शेषः। तथा चान्यत्र ब्राह्मणे समाम्नातम् – अष्टौ कृत्वोऽभिषुणोति एकादश कृत्वो द्वितीयं द्वादश कृत्वस्तृतीयम् (तै.सं.६.४.५.१-२) इति। आहा वाः यथोक्तजलयुक्तस्य सोमस्याधारभूताः कूपसदृशाः त्रयः त्रिसंख्याका द्रोणकलशाधवनीयपूतभृदाख्या निष्पन्ना इति शेषः। तेषु त्रिषु पात्रविशेषेषु त्रेधा त्रिभिः प्रकारैः सवनत्रयगतैः हविष्कृतं सोमाख्यं हविः संपादितं द्रव्यं वर्तते इति शेषः। तिस्रः पृथिवीरुपरि त्रिभ्यः पृथिव्यादिलोकेभ्य ऊर्ध्वं प्रवा प्रवन्तौ गच्छन्तौ युवां दिवो नाकं द्युलोकसंबन्धिनमादित्यं रक्षेथे। कीदृशं नाकम्। द्युभिः अहोभिः अक्तुभिः रात्रिभिश्च हितं स्थापितम्। अहनि सूर्य उदेति रात्रावस्तं गच्छतीत्येवमहोरात्राभ्यां सूर्यो व्यवस्थाप्यते इत्यर्थः॥ सप्तमातृभिः। बहुव्रीहिस्वरः। आहावाः। निपानमाहावः (पा.सू.३.३.७४) इति आङ्पूर्वात् ह्वयतेः अप्प्रत्ययः संप्रसारणं वृद्धिश्च निपातनात्। थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। प्रवा। च्युङ् प्रुङ् गतौ। प्रवेते गच्छतः इति प्रवौ। पचाद्यच्। सुपां सुलुक् इति आकारः। नाकम्। न अस्मिन् अकम् अस्तीति नाकः। नभ्राण्नपात् इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः। द्युभिः। ऊडिदम् इत्यादिना प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तस्य दिवो झल् (पा.सू.६.१.१८३) इति प्रतिषेधः॥
kvà trī́ cakrā́ trivṛ́to ráthasya, kvà tráyo vandhúro yé sánīḷāḥ kadā́ yógo vājíno rā́sabhasya, yéna yajñáṁ nāsatyopayātháḥ O absolutely truthful learned artisans, where are to be set up the three mechanical wheels of the triple chariot like the air-craft (which can travel on the earth, water and firmament) etc. whereby you come to your distant destination (as if it is near)? Where are three wheels of the speed that produces noise? Where are the three seats for the water, fire and men thereto firmly fastened? These are the three questions you should consider and answer.
(Griffith:) Where are the three wheels of your triple chariot, where are the three seats thereto firmly fastened? When will you yoke the mighty ass that draws it, to bring you to our ritual. Nasatyas? kvà, kvà; trī́, trí-.Nom.Pl.N; cakrā́, cakrá-.Nom.Pl.N; trivṛ́taḥ, trivṛ́t-.Gen.Sg.M; ráthasya, rátha-.Gen.Sg.M; kvà, kvà; tráyaḥ, trí-.Nom.Pl.M; vandhúraḥ, vandhúr-.Nom.Pl.M; yé, yá-.Nom.Pl.M; sánīḷāḥ, sánīḷa-.Nom.Pl.M; kadā́, kadā́; yógaḥ, yóga-.Nom.Sg.M; vājínaḥ, vājín-.Gen.Sg.M; rā́sabhasya, rā́sabha-.Gen.Sg.M; dyéna, yá-.Ins.Sg.M/n; yajñám, yajñá-.Acc.Sg.M; nāsatyā, nā́satya-.Voc.Du.M; upayātháḥ, √yā.2.Du.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे नासत्यौ अश्विनौ त्रिवृत्रः त्रिसंख्याकैरश्रिभिरुपेतस्य भवदीयस्य रथस्य ईषाद्वयं पूर्वभागे संयुज्यते। सेयम् एका अश्रिः। पृष्ठभागे वियुज्यते। तत्र कोणद्वयं संपद्यते। ईदृशस्य रथस्य संबन्धीनि त्री चक्रा त्रीणि चक्राणि क्व। कुत्र स्थितानीत्यस्माभिर्न दृश्यते। ये काष्ठविशेषाः सनीळाः। नीळं गृहसदृशं रथस्योपरि उपवेशस्थानम्। तेन सह वर्तन्ते इति सनीळाः। ते काष्ठविशेषाः वन्धुरः नीडबन्धनाधारभूताः त्रयः अक्षेण सहिते द्वे ईषे इत्येवं त्रिसंख्याकाः क्व। कुत्र स्थिता इत्यस्माभिर्न ज्ञायते। वाजिनः बलवतः रासभस्य भवदीयाश्वस्थानीयस्य गर्दभस्य योगः रथे योजनं कदा। कस्मिन् काले निष्पन्नम् इत्यस्माभिर्न दृश्यते। येन चक्रत्रयनीडकाष्ठत्रयसभयोजनसहितेन रथेन यज्ञम् अस्मदीयं यागस्थानम् उपयाथः युवां प्राप्नुथः। तादृशस्य रथस्येति पूर्वत्रान्वयः॥ त्री चक्रा। उभयत्रापि शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। वन्धुरः। बन्धेः औणादिकः उरप्रत्ययः। वत्वं छान्दसम्। सनीळाः। वोपसर्जनस्य इति सभावः॥
́ nāsatyā gáchataṁ hūyáte havír, mádhvaḥ pibatam madhupébhir āsábhiḥ yuvór hí pū́rvaṁ savitóṣáso rátham, ṛtā́ya citráṁ ghṛtávantam íṣyati O truthful expert artisans! whatever fuel and oblations you put in the fire, drink the sweet and thereby purified water with lips that know the sweetness of all. Come for our delight to our pleasant dwelling place at the dawn before the rise of the sun with your wonderful chariot full of water etc. that sort of chariot or car is to be taken by us for true movement and speedy locomotion.
(Griffith:) Nasatyas, come: the sacred gift is offered up; drink the sweet juice with lips that know the sweetness well. Savitar sends, before the dawn of day, your chariot, fraught with oil, various-coloured, to our ritual. ā́, ā́; nāsatyā, nā́satya-.Voc.Du.M; gáchatam, √gam.2.Du.Prs.Imp.Act; hūyáte, √hu.3.Sg.Prs.Ind.Pass; havíḥ, havís-.Nom/acc.Sg.N; mádhvaḥ, mádhu-.Gen.Sg.N; pibatam, √pā.2.Du.Prs.Imp.Act; madhupébhiḥ, madhupá-.Ins.Pl.N; āsábhiḥ, āsán-.Ins.Pl.N; yuvóḥ, tvám.Gen/loc.Du; hí, hí; pū́rvam, pū́rva-.Acc.Sg.M; savitā́, savitár-.Nom.Sg.M; uṣásaḥ, uṣás-.Gen.Sg.F; rátham, rátha-.Acc.Sg.M; dṛtā́ya, ṛtá-.Dat.Sg.N; citrám, citrá-.Acc.Sg.M; ghṛtávantam, ghṛtávant-.Acc.Sg.M; íṣyati, √iṣ.3.Sg.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे नासत्यौ अश्विनौ इह कर्मणि आ गच्छतम्। अत्रास्माभिः हविः हूयते। युवां च मधुपेभिः मधुरद्रव्यपानयुक्तैः आसभिः भवदीयैरास्यैः मध्वः मधुरद्रव्याणि हवींषि पिबतम्। सविता सूर्यः उषसः पूर्वम् उषःकालात्पुरा युवयोरश्विनोः संबन्धिनं रथम् ऋताय अस्मद्यज्ञार्थम् इष्यति हि प्रेरयति खलु। कीदृशम्। चित्रं पूर्वोक्तैश्चक्रत्रयादिभिः विचित्रं घृतवन्तम् अक्षाञ्जनसाधनेन घृतेनोपेतम्॥ गच्छतम्। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। धातुस्वरः। अत्र गच्छतं पिबतं चेति चार्थप्रतीतेः चादिलीपे विभाषा इति प्रथमायाः तिङविभक्तेः निघातप्रतिषेधः। हूयते। लसार्वधातुकानुदात्तत्वे यकः स्वरः। मध्वः। लिङ्गव्यत्ययः शसि यणादेशश्छान्दसः। मधुपेभिः। मधु पिबन्तीति मधुपानि। आतोऽनुपसर्गे कः इति कप्रत्ययः। आसभिः। पद्दन् इत्यादिना आस्यशब्दस्य आसन्नादेशः। युवोः। युवोर्हि यन्त्रम् इत्यत्रोक्तम्। इष्यति। इष गतौ । श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। हि च इति निघातप्रतिषेधः॥
ā́ nāsatyā tribhír ekādaśaír ihá, devébhir yātam madhupéyam aśvinā prā́yus tā́riṣṭaṁ nī́ rápāṁsi mṛkṣataṁ, sédhataṁ dvéṣo bhávataṁ sacābhúvā O you artisans of absolutely truthful character, you who are united like the heaven and the earth, go across the ocean along with other learned persons in three days and nights and to the end of the whole world in eleven days and nights. Prolong our charming sweet lives, efface our sins, make us happy, destroy our enemies and be ever victorious.
(Griffith:) Come, O Nasatyas, with the thrice-eleven Deities; come, O you Asvins, to the drinking of the meath. Make long our days of life, and wipe out all our sins: ward off our enemies; be with us evermore. ā́, ā́; nāsatyā, nā́satya-.Voc.Du.M; tribhíḥ, trí-.Ins.Pl.M; ekādaśaíḥ, ekādaśá-.Ins.Pl.M; ihá, ihá; devébhiḥ, devá-.Ins.Pl.M; yātam, √yā.2.Du.Prs.Imp.Act; madhupéyam, madhupéya-.Nom/acc.Sg.N; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; prá, prá; ā́yuḥ, ā́yus-.Nom/acc.Sg.N; tā́riṣṭam, √tṝ.2.Du.Aor.Imp.Act; nís, nís; rápāṁsi, rápas-.Nom/acc.Pl.N; mṛkṣatam, √mṛj.2.Du.Aor.Imp.Act; dsédhatam, √sidh.2.Du.Prs.Imp.Act; dvéṣaḥ, dvéṣas-.Nom/acc.Sg.N; bhávatam, √bhū.2.Du.Prs.Imp.Act; sacābhúvā, sacābhū́-.Nom.Du.M.(सायणभाष्यम्) हे नासत्या असत्येनानृतेन रहितौ अश्विना अश्विदेवौ युवां त्रिभिरेकादशैः ये देवासो दिव्येकादश स्थ (ऋ.सं.१.१३९.११) इत्यादिमन्त्रप्रतिपादितैस्त्रिसंख्याकैः एकादशात्मकवर्गत्रयगतैर्देवैः सह मधुपेयं सोमात्मकं मधुरद्रव्यपानम् अभिलक्ष्य इह अस्मिन् देवयजनदेशे आ यातम् आगच्छतम्। आयुः अस्मदीयमायुष्यं प्र तारिष्टं प्रवर्धयतम्। रपांसि अस्मदीयानि पापानि निः मृक्षतं निःशेषेण शोधयतम्। द्वेषः द्वेषकर्तॄन् सेधतं प्रतिषेधतम्। सचाभुवा अस्माभिः सहावस्थितौ भवतम्॥ त्रिभिः। षट्त्रिचतुर्भ्यः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। एकादशैः। एकादशानां पूरणैः। तस्य पूरणे° (पा.सू.५.२.४८) इति डट्। मधुपेयम्। पा पाने। अचो यत् इति कर्मणि यत्। ईद्यति (पा.सू.६.४.६५) इति आकारस्य ईकारादेशः। यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वम्। मधु च तत्पेयमिति समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। तारिष्टम्। तॄ प्लवनतरणयोः। छान्दसे प्रार्थनायां लुङि च्लेः सिच्। इडागमः। वॄतो वा (पा.सू.७.२.३८) इति प्राप्तस्य इटो दीर्घस्य सिचि च परस्मैपदेषु (पा.सू.७.२.४०) इति प्रतिषेधः। बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि इति अडभावः। अत्र तारिष्टं मृक्षतं चेति चशब्दार्थप्रतीतेस्तस्य च अप्रयोगात् चादिलोपे विभाषा इति निघातप्रतिषेधः। आदिः सिचोऽन्यतरस्याम् (पा.सू.६.१.१८७) इत्याद्युदात्तत्वम्। मृक्षतम्। मृश आमर्शने। छन्दसि लुङ्लङलिटः इति लोडर्थे लुङ्। शल इगुपधादनिटः क्सः (पा.सू.३.१.४५) इति क्सादेशः। एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् इति इट्प्रतिषेधः। षत्वकुत्वे। पूर्ववत् अडभावः। सेधतम्।षिधु गत्याम्। अत्र केवलोऽपि षिधिः प्रतिपूर्वस्यार्थे वर्तते। प्रार्थनायां लोट्। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः। पादादित्वात् तिङः परत्वात् वा निघाताभावः। द्वेषः। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति कर्तरि विच्। भवतम्। द्वेष इत्यस्य वाक्यान्तरगतत्वात् तदपेक्षयास्य निघातो न भवति, समानवाक्ये च निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः (पा.सू.८.१.१८.५) इति वचनात्। सचाभुवा। सचा इत्ययं निपातः सहशब्दसमानार्थः। तथा च यास्कः – सचा सहेत्यर्थः (निरु.५.५) इति। सचा भवतः इति सचाभुवौ। क्विप्। ओः सुपि (पा.सू.६.४.८३) इति यणादेशस्य न भूसुधियोः। (पा.सू.६.४.८५) इति प्रतिषेधः। सुपां सुलुक् इति विभक्तेः आकारः॥
ā́ no aśvinā trivṛ́tā ráthena-, -arvā́ñcaṁ rayíṁ vahataṁ suvī́ram śṛṇvántā vām ávase johavīmi, vṛdhé ca no bhavataṁ vā́jasātau O expert artisans! You who are united like the heaven and the earth or water and fire and who listen to our requests, borne in your car or chariot traverse on the earth, the water and the middle region, bring to us present prosperity of vast Government with noble off-spring. I call upon you, listening to me for protection, Knowledge with ease and entry into wisdom. Please accede to my prayer.
(Griffith:) Borne in your triple chariot, O Asvins, bring us present prosperity with noble offspring. I cry to you who hear me for protection be you our helpers where men win the booty. ā́, ā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; trivṛ́tā, trivṛ́t-.Ins.Sg.M; ráthena, rátha-.Ins.Sg.M; arvā́ñcam, arvā́ñc-.Acc.Sg.M; rayím, rayí- ~ rāy-.Acc.Sg.M; vahatam, √vah.2.Du.Prs.Imp.Act; suvī́ram, suvī́ra-.Acc.Sg.M; śṛṇvántā, √śru.Acc.Du.M.Prs.Act; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; ávase, ávas-.Dat.Sg.N; johavīmi, √hū.1.Sg.Prs.Ind.Act; dvṛdhé, vṛ́dh-.Dat.Sg.F; ca, ca; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; bhavatam, √bhū.2.Du.Prs.Imp.Act; vā́jasātau, vā́jasāti-.Loc.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे अश्विना त्रिवृता रथेन अप्रतिहतगतित्वात् त्रिषु लोकेषु वर्तमानेन रथेन सह नः अस्माकम् अर्वाञ्चम् अभिमुखं सुवीरं शोभनैर्वीरैः पुत्रभृत्यादिभिरुपेतं रयिं धनम् आ वहतम् आनीय प्रापयतम्। शृण्वन्ता अस्मदीयस्तुतिं शृण्वन्तौ वां युवाम् अवसे अस्मद्रक्षणार्थं जोहवीमि आह्वयामि। नः अस्माकं वाजसातौ संग्रामे। वाजसातौ महाधने (नि.२.१७.३६) इति संग्रामनामसु पाठात्। वृधे वर्धनाय च भवतम्॥ सुवीरम्। शोभना वीरा यस्येति बहुव्रीहौ वीरवीर्यौ च इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। शृण्वन्ता। श्रु श्रवणे। शतरि – श्रुवः च (पा.सू.३.१.७४) इति श्नुः शृभावश्च। हुश्नुवोः सार्वधातुके इति यणादेशः। सुपां सुलुक् ० इति आकारः। जोहवीमि। ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च । यङ्लुकि अभ्यस्तस्य च (पा.सू.६.१.३३) इति कृतसंप्रसारणादस्मात् लडुत्तमैकवचने यङो वा (पा.सू.७.३.९४) इति ईडागमः। वृधे। वृधु वृद्धौ इत्यस्मात् संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। वाजसातौ। षणु दाने। क्तिनि तितुत्र इत्यादिना इट्प्रतिषेधः। जनसन इत्यादिना आत्वम्। वाजानां सातिर्यस्मिन्निति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
hváyāmy agním prathamáṁ svastáye, hváyāmi mitrā́váruṇāv ihā́vase hváyāmi rā́trīṁ jágato nivéśanīṁ, hváyāmi deváṁ savitā́ram ūtáye I first invoke Agni (fire) here for our protection and happiness. I invoke for protection Mitra and Varuna (Prana and Udana – two vital breaths). I invoke or call on Ratri (Night) which brings rest to the world and I call for preservation and the accomplishment of works the bright solar world.
(Griffith:) Agni I first invoke for our prosperity; I call on Mitra, Varuna, to aid us here. I call on Night who gives rest to all moving life; I call on Savitar the Deity to lend us help. hváyāmi, √hvā.1.Sg.Prs.Ind.Act; agním, agní-.Acc.Sg.M; prathamám, prathamá-.Acc.Sg.N; svastáye, svastí-.Dat.Sg.M/f/n; hváyāmi, √hvā.1.Sg.Prs.Ind.Act; mitrā́váruṇau, mitrā́váruṇa-.Nom/acc.Du.M; ihá, ihá; ávase, ávas-.Dat.Sg.N; hváyāmi, √hvā.1.Sg.Prs.Ind.Act; rā́trīm, rā́trī-.Acc.Sg.F; jágataḥ, jágat-.Gen.Sg.N; nivéśanīm, nivéśana-.Acc.Sg.F; dhváyāmi, √hvā.1.Sg.Prs.Ind.Act; devám, devá-.Acc.Sg.M; savitā́ram, savitár-.Acc.Sg.M; ūtáye, ūtí-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) ह्वयाम्यग्निम् इत्येकादशर्चं पञ्चमं सूक्तम्। हिरण्यस्तूप ऋषिः। आद्या नवमी च जगतीच्छन्दस्के। शिष्टास्त्रिष्टुभः। कृत्स्नस्य सूक्तस्य सविता देवता। आद्यायाः ह्वयाम्यग्निम् इत्यस्या अग्निमित्रावरुणरात्रिसवित्राख्या लिङ्गोक्तदेवताः। तथा चानुक्रान्तं – ह्वयाम्येकादश सावित्रं नवमी जगत्याद्या च लिङ्गोक्तदैवतपादास्त्रयः इति। अभिप्लवषडहस्य चतुर्थेऽहनि वैश्वदेवशस्त्रे इदं सूक्तं सावित्रं निविद्धानम्। तृतीयस्य त्र्यर्यमा इति खण्डे सूत्रितं – ह्वयाम्यग्निमस्य मे द्यावापृथिवी इति तिस्रः (आश्व.श्रौ.७.७) इति॥ स्वस्तये अस्माकमविनाशाय। स्वस्तीत्यविनाशनाम (निरु.३.२१) इति यास्कः। प्रथमम् आदौ अग्निं ह्वयामि। इह अस्मिन् कर्मणि अवसे अस्मद्रक्षणाय मित्रावरुणौ ह्वयामि। जगतः जङ्गमस्य प्राणिजातस्य निवेशनीम् उपवेशनहेतुभूतां रात्रीं रात्रिदेवतां ह्वयामि। जङ्गमाः सर्वे प्राणिनो दिवसे स्वस्वव्यापारान् कृत्वा स्वस्वगृहे रात्रौ उपविशन्तीति प्रसिद्धम्। ऊतये अस्मद्रक्षणार्थं सवितारं देवं ह्वयामि॥ मित्रावरुणौ। देवताद्वन्द्वे च इति पूर्वपदस्य आनङादेशः। देवताद्वन्द्वे च इति उभयपदप्रकृतिस्वरत्वम्। रात्रीम्। रात्रेश्चाजसौ (पा.सू.४.१.३१) इति ङीप्। निवेशनीम्। निविशन्त्यस्यामिति निवेशनी। करणाधिकरणयोश्च इति ल्युट्। टिड्ढाणञ्” (पा.सू.४.१.१५) इत्यादिना ङीप्। ऊतये। अवतेः क्तिनि ज्वरत्वर इत्यादिना वकारस्य उपधायाश्च ऊठ्। ऊतियूति इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वम्॥
ā́ kṛṣṇéna rájasā vártamāno, niveśáyann amṛ́tam mártyaṁ ca hiraṇyáyena savitā́ ráthena-, -ā́ devó yāti bhúvanāni páśyan In the case of God, the meaning of the Mantra is – The Supreme Lord is upholding all spheres with His Glorious power of attraction and with the gift of knowledge which makes the joy-producing activities possible. He vouchsafes true knowledge to mortal men. He bestows immortality on the dwellers of the earth. The Self-effulgent Lord upholds all the worlds and makes everything and the form and color of all objects clear and distinct.
(Griffith:) Throughout the dusky firmament advancing, laying to rest the immortal and the mortal, Borne in his golden chariot he come, Savitar, Deity who looks on every creature. ā́, ā́; kṛṣṇéna, kṛṣṇá-.Ins.Sg.N; rájasā, rájas-.Ins.Sg.N; vártamānaḥ, √vṛt.Nom.Sg.M.Prs.Med; niveśáyan, √viś.Nom.Sg.M.Prs.Act; amṛ́tam, amṛ́ta-.Nom/acc.Sg.N; mártyam, mártya-.Acc.Sg.M; ca, ca; hiraṇyáyena, hiraṇyáya-.Ins.Sg.M; savitā́, savitár-.Nom.Sg.M; ráthena, rátha-.Ins.Sg.M; dā́, ā́; deváḥ, devá-.Nom.Sg.M; yāti, √yā.3.Sg.Prs.Ind.Act; bhúvanāni, bhúvana-.Nom/acc.Pl.N; páśyan, √paś.Nom.Sg.M.Prs.Act.(सायणभाष्यम्) सविता सूर्यः कृष्णेन रजसा कृष्णवर्णेन लोकेन। कृष्णं कृष्यतेर्निकृष्टो वर्णः (निरु.२.२०) इति यास्कः। लोका रजांस्युच्यन्ते (निरु.४.१९) इति च। अन्तरिक्षलोको हि सूर्यागमनात् पुरा कृष्णवर्णो भवति। तेनान्तरिक्षमार्गेण आ वर्तमानः पुनःपुनरागच्छन् अमृतं देवं मर्त्य मनुष्यं च निवेशयन् स्वस्वस्थानेऽवस्थापयन्। यद्वा। अमृतं मरणरहितं प्राणं मर्त्यं मरणसहितं शरीरं च निवेशयन्। तथा चारण्यकाण्डे अमर्त्यो मर्त्येना सयोनिः (ऋ.सं.१.१६४.३८) इत्येतस्य मन्त्रभागस्य व्याख्यानरूपे ब्राह्मणे यथोक्तोऽर्थोऽवगम्यते – मर्त्यानि हीमानि शरीराणि अमृतैषा देवता (ऐ.आ.२.१.८) इति। यथोक्तगुणोपेतः सविता देवः भुवनानि सर्वान् लोकान् पश्यन् अवेक्षमाणः प्रकाशयन्नित्यर्थः। हिरण्ययेन सुवर्णनिर्मितेन रथेन आ याति अस्मत्समीपमागच्छति॥ अमृतम्। मृतं मरणं नास्ति अस्येति बहुव्रीहौ नञो जरमरमित्रमृताः इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। मर्त्यम्। मर्ते भवम्। भवे छन्दसि इति यत्। यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वम्। हिरण्ययेन। ऋत्व्यवास्त्व्य°। (पा.सू.६.४.१७५) इत्यादिना मयटो मकालोपो निपातितः। यस्येति लोपे प्रत्ययस्वरः। भुवनानि। भू सत्तायाम्। भूसुघूभ्रस्जिभ्यश्छन्दसि (उ.सू.२.२३८) इति क्युन्प्रत्ययः। योरनादेशे उवङादेशः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
yā́ti deváḥ pravátā yā́ty udvátā, yā́ti śubhrā́bhyāṁ yajató háribhyām ā́ devó yāti savitā́ parāvátaḥ-, -ápa víśvā duritā́ bā́dhamānaḥ As chasing away all miseries and diseases, the air that displays and is to be united with, moves upward and downward and as the sun driving away all darkness approaches distant objects with his rays and with days and nights and with bright and dark fortnights, so brave men should go for the battle with unrighteous persons and make all people happy.
(Griffith:) The Deity moves by the upward path, the downward; with two bright Bays, adorable, he journeys. Savitar comes, the Deity from the far distance, and chases from us all distress and sorrow. yā́ti, √yā.3.Sg.Prs.Ind.Act; deváḥ, devá-.Nom.Sg.M; pravátā, pravát-.Ins.Sg.F; yā́ti, √yā.3.Sg.Prs.Ind.Act; udvátā, udvát-.Ins.Sg.F; yā́ti, √yā.3.Sg.Prs.Ind.Act; śubhrā́bhyām, śubhrá-.Ins.Du.M; yajatáḥ, yajatá-.Nom.Sg.M; háribhyām, hári-.Ins.Du.M; ā́, ā́; deváḥ, devá-.Nom.Sg.M; yāti, √yā.3.Sg.Prs.Ind.Act; savitā́, savitár-.Nom.Sg.M; parāvátaḥ, parāvát-.Abl.Sg.F; dápa, ápa; víśvā, víśva-.Acc.Pl.N; duritā́, duritá-.Acc.Pl.N; bā́dhamānaḥ, √bādh.Nom.Sg.M.Prs.Med.(सायणभाष्यम्) देवः दीप्यमानः सविता प्रवता प्रवणवता मार्गेण याति गच्छति। तथा उद्वता उत्कृष्टेनोर्ध्वदेशयुक्तेन मार्गेण याति। उदयानन्तरं मध्याह्नमूर्ध्वो मार्गः; तत उपरि आसायं प्रवणो मार्ग इति विवेकः। तथा यजतः यष्टव्यः स देवः शुभ्राभ्यां श्वेताभ्यां हरिभ्याम् अश्वाभ्यां याति देवयजनदेशे गच्छति। सविता देवः विश्वा दुरिता सर्वाणि पापानि अप बाधमानः विनाशयन् परावतः दूरदेशात्। परावतः (नि.३.२६.५) इति दूरनामसु पठितत्वात्। तादृशात् द्युलोकात् आ याति यागदेशे आगच्छति॥ प्रवता। – वन षण संभक्तौ। अस्मात् प्रपूर्वात् क्विप्। गमादीनामिति वक्तव्यम् (पा.सू.६.४.४०.१) इत्यनुनासिकलोपः। ततः तुक्। कृदुत्तरपद प्रकृतिस्वरत्वम्। उद्वता। उत्पूर्वात् वनतेः पूर्ववत्प्रक्रिया। यजतः। भृमृदृशि (उ.सू.३.३९०) इत्यादिना यजतेः कर्मणि अतच्प्रत्ययः। विश्वा दुरिता। उभयत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः॥
abhī́vṛtaṁ kṛ́śanair viśvárūpaṁ, híraṇyaśamyaṁ yajató bṛhántam ā́sthād ráthaṁ savitā́ citrábhānuḥ, kṛṣṇā́ rájāṁsi táviṣīṁ dádhānaḥ O king or President of the Assembly, you should be like the many rayed sun who is giver of light, having power to disperse darkness with his brightest splendor from the world, decorated with many kinds of golden ornaments and furnished with golden yokes mounted on his golden chariot (so to speak) many-hued. You should also be like the air which upholds the world. (It is to be clearly understood that this description of the sun is poetical and metaphorical).
ví jánāñ chyāvā́ḥ śitipā́do akhyan, ráthaṁ híraṇyapraÅgaṁ váhantaḥ śáśvad víśaḥ savitúr daívyasya-, -upásthe víśvā bhúvanāni tasthuḥ O noble person, as all men and all the regions are dependent (for light and life) on the sun, whose white rays manifest light to mankind, maintaining air-craft and other vehicles where fire and light are properly put, so learned men should stay with you and you should manifest knowledge and righteousness.
(Griffith:) Drawing the gold-yoked chariot his Bays, white-footed, have manifested light to all the peoples. Held in the lap of Savitar, divine One, all men, all beings have their place for ever. ví, ví; jánān, jána-.Acc.Pl.M; śyāvā́ḥ, śyāvá-.Nom.Pl.M; śitipā́daḥ, śitipád-.Nom.Pl; akhyan, √khyā.3.Pl.Aor.Ind.Act; rátham, rátha-.Acc.Sg.M; híraṇyapra:ugam, híraṇyapra:uga-.Acc.Sg.M; váhantaḥ, √vah.Nom.Pl.M.Prs.Act; śáśvat, śáśvant-.Nom/acc.Sg.N; víśaḥ, víś-.Nom/voc/acc.Pl.F; savitúḥ, savitár-.Gen.Sg.M; daívyasya, daívya-.Gen.Sg.M; dupásthe, upástha-.Loc.Sg.M; víśvā, víśva-.Acc.Pl.N; bhúvanāni, bhúvana-.Nom/acc.Pl.N; tasthuḥ, √sthā.3.Pl.Prf.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) श्यावाः एतन्नामकाः सूर्यस्याश्वाः। श्यावाः सवितुः (नि.१.१५.८) इति निघण्टावुक्तत्वात्। ते च शितिपादः श्वेतैः पादैरुपेताः हिरण्यप्रउगम्। रथस्य मुखम् ईषयोरग्रं युगबन्धनस्थानं प्रउगमित्युच्यते। तच्चात्र सुवर्णमयम्। तद्युक्तं रथं वहन्तः जनान् प्राणिनः वि अख्यन् विशेषेण प्रकाशितवन्त इत्यर्थः। शश्वत् सर्वदा विशः प्रजाः दैव्यस्य इतरदेवसंबन्धिनः सवितुः प्रेरकस्य सूर्यस्य उपस्थे समीपस्थाने तस्थुः स्थितवत्यः। न केवलं प्रजाः किं तर्हि विश्वा भुवनानि सर्वे च लोकाः प्रकाशाय सूर्यसमीपे तस्थुः॥ शितिपादः। शितयः श्वेतवर्णाः पादा येषां ते शितिपादाः। सुपां सुलुक् इति जसः सुआदेशः। यद्वा। शितिः श्वेतवर्णाः स्फाटिकादिः। स इव पादो येषां ते। पादस्य लोपोऽहस्त्यादिभ्यः (पा.सू.५.४.१३८) इति समासान्तपादशब्दस्यान्त्यलोपः। उपमानात् इति हि तत्रानुवर्तते। पादशब्दस्य वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम्। तस्य बहुव्रीहौ समासे – शितेर्नित्याबह्वज्बहुव्रीहावभसत् (पा.सू.६, २.१३८) इत्युत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अख्यन्। ख्यातेर्लुङि अस्यतिवक्ति इत्यादिना च्लेः अङादेशः। हिरण्यप्रउगम्। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। वहन्तः। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरः। दैव्यस्य। तस्येदमित्यर्थे देवाद्यञञौ (पा.सू.४.१.८५.३) इति देवशब्दात् प्राग्दीव्यतीयो यञ्। तद्धितेष्वचामादेः (पा.सू.७.२.११७) इति आदिवृद्धिः। ञ्नित्यादिर्नित्यम् इत्याद्युदात्तत्वम्। उपस्थे। आतश्चोपसर्गे इति कः। आतो लोप इटि च इति आकारलोपः। मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्॥
tisró dyā́vaḥ savitúr dvā́ upásthām̐, ékā yamásya bhúvane virāṣā́ṭ āṇíṁ ná ráthyam amṛ́tā́dhi tasthur, ihá bravītu yá u tác cíketat O learned person, as a battle where there are chariots and other things, depends upon the soldiers who serve in the army, there are three luminaries. The Sun, the fire and electricity, out of which two – the sun and the earth are in the proximity of or under the Solar world, while one the electricity is the world of the air – Antar-iksha or firmament. The moon, stars and planets that are imperishable in the sense that they are originated from the eternal and imperishable Prakriti or Matter, are in the middle region. He who knows all these things positively or thoroughly should speak out and declare this knowledge. You should also impart this knowledge to others, having become well-versed in it.
(Griffith:) Three heavens there are; two Savitar’s, adjacent: in Yama’s world is one, the home of heroes, As on a linch-pin, firm, rest things immortal: he who has known it let him here declare it. tisráḥ, trí-.Nom.Pl.F; dyā́vaḥ, dyú- ~ div-.Nom.Pl.F; savitúḥ, savitár-.Gen.Sg.M; dvaú, dvá-.Nom.Du.M; upásthā, upástha-.Nom.Du.M; ékā, éka-.Nom.Sg.F; yamásya, yamá-.Gen.Sg.M; bhúvane, bhúvana-.Loc.Sg.N; virāṣā́ṭ, virāṣáh-.Nom.Sg.M; āṇím, āṇí-.Acc.Sg.M; ná, ná; ráthyam, ráthya-.Acc.Sg.M; amṛ́tā, amṛ́ta-.Nom.Pl.N; ádhi, ádhi; tasthuḥ, √sthā.3.Pl.Prf.Ind.Act; dihá, ihá; bravītu, √brū.3.Sg.Prs.Imp.Act; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; u, u; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; cíketat, √cit.3.Sg.Prf.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) द्यावः स्वर्गोपलक्षिताः प्रकाशमाना लोकाः तिस्रः त्रिसंख्याकाः सन्ति। तत्र द्वौ लोकौ सवितुः सूर्यस्य उपस्था समीपस्थाने वर्तेते; द्युलोकभूलोकयोः सूर्येण प्रकाशितत्वात्। एका मध्यमा भूमिरन्तरिक्षलोकः यमस्य भुवने पितृपतेर्गृहे विराषाट् विरान् गन्तॄन् सहते। प्रेताः पुरुषा अन्तरिक्षमार्गेण यमलोके गच्छन्तीत्यर्थः। अमृता अमृतानि चन्द्रनक्षत्रादीनि ज्योतींषि जलानि वा अधि तस्थुः सवितारमधिगम्य स्थितानि। तत्र दृष्टान्तः। रथ्यम् आणिं न। रथाद्बहिः अक्षच्छिद्रे प्रक्षिप्तः कीलविशेषः आणिरित्युच्यते। रथसंबन्धिनम् अणिम् अधिगम्य यथा रथस्तिष्ठति तद्वत् यः तु मानवः तत् सवितृरूपं चिकेतत् जानाति स मानवः इह अस्मिन् विषये ब्रवीतु कथयतु। केनापि वक्तुमशक्यः सवितुर्महिमेत्यर्थः॥ तिस्रः। तिसृभ्यो जसः (पा.सू.६.१.१६६) इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। द्वौ। संहितायामावादेशे लोपः शाकल्यस्य इति वकारलोपः। उपस्था। आङयाजयारां चोपसंख्यानम् (पा.म.७.१.३९.१) इति सप्तम्या आङादेशः। आङोऽनुनासिकश्छन्दसि (पा.सू.६.१.१२६) इति प्रकृतिभावः। विराषाट्। वृञ् वरणे। घञर्थे कविधानम्। (पा.सू.३.३.५८.४) इति कर्मणि कः। बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.१.१०३) इति इत्वम्। तथा सति वूर्यन्ते इति विरा इत्युक्तं भवति। तान् सहते इति विराषाट्। छन्दसि सहः (पा.सू.३.२.६३) इति सहेर्ण्विः। सहेः साडः (पा.सू.८.३.५६) इति षत्वम्। अन्येषामपि दृश्यते इति पूर्वपदस्य दीर्घः। रथ्यम्। रथस्येदं रथ्यम्। रथाद्यत् (पा.सू.४.३.१२१) इति यत्। यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वम्। अमृता। शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। चिकेतत्। कित ज्ञाने। लेटि अडागमः। इतश्च लोपः इति इकारलोपः। जुहोत्यादित्वात् श्लुः। लघूपधगुणः। अनुदात्ते च (पा.सू.६.१.१९०) इति अभ्यस्तस्याद्युदात्तत्वम्। यद्वृत्तयोगादनिघातः॥
ví suparṇó antárikṣāṇy akhyad, gabhīrávepā ásuraḥ sunītháḥ kvèdā́nīṁ sū́ryaḥ káś ciketa, katamā́ṁ dyā́ṁ raśmír asyā́ tatāna O learned person, the solar ray which is the giver of life to all, deep-quivering, well-directed or cause of the attainment of all articles, has illuminated the three regions. At night, where is the sun whose rays illumine or light up the world? Who knows all this properly? Who knows to what sphere, his rays have extended? This can be known only by some learned persons and not by all. You should know all this well.
(Griffith:) He, strong of wing, has lightened up the regions, deep-quivering Asura, the gentle Leader. Where now is Surya, where is one to tell us to what celestial sphere his ray has wandered? ví, ví; suparṇáḥ, suparṇá-.Nom.Sg.M; antárikṣāṇi, antárikṣa-.Nom/acc.Pl.N; akhyat, √khyā.3.Sg.Aor.Ind.Act; gabhīrávepāḥ, gabhīrávepas-.Nom.Sg.M; ásuraḥ, ásura-.Nom.Sg.M; sunītháḥ, sunīthá-.Nom.Sg.M; kvà, kvà; idā́nīm, idā́nīm; sū́ryaḥ, sū́rya-.Nom.Sg.M; káḥ, ká-.Nom.Sg.M; ciketa, √cit.3.Sg.Prf.Ind.Act; dkatamā́m, katamá-.Acc.Sg.F; dyā́m, dyú- ~ div-.Acc.Sg.F; raśmíḥ, raśmí-.Nom.Sg.M; asya, ayám.Gen.Sg.M/n; ā́, ā́; tatāna, √tan.3.Sg.Prf.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) सुपर्णः शोभनपतनः सूर्यस्य रश्मिः। सुपर्णा इति पञ्चदश रश्मिनामानि (नि.१.५.१५) इति तन्नामसु पठितत्वात्। अन्तरिक्षाणि अन्तरिक्षोपलक्षितानि लोकत्रयस्थानानि वि अख्यत् विशेषेण ख्यापितवान् प्रकाशितवान्। कीदृशो रश्मिः। गभीरवेपाः गम्भीरकम्पनः। रश्मेः प्रकम्पनं चलने केनापि द्रष्टुमशक्यमित्यर्थः। असुरः सर्वेषां प्राणदः। तथा चान्यत्र आम्नायते – सर्वेषां भूतानां प्राणानादायोदेति (तै.आ.१.१४.१) इति। सुनीथः सुनयनः शोभनप्रापणः। मार्गप्रकाशनेन अभीष्टदेशं प्रापयतीत्यर्थः। तादृशरश्मियुक्तः सूर्यः इदानीं रात्रौ क्व कुत्र वर्तते। तदेतद्रहस्यं कश्चिकेत को जानाति। न कोऽपीत्यर्थः। अस्य सूर्यस्य रश्मिः कतमां द्याम् आ ततान कं द्युलोकं रात्रौ व्याप्तवान्। एतदपि को जानाति॥ सुपर्णः। नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। गभीरवेपाः॥ टुवेपृ कम्पने। असुन्। गभीरं वेपो यस्य। पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। असुरः। असु क्षेपणे । अस्यति शत्रून् इत्यसुरः। असेरुरन् (उ.सू.१.४२)। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। यद्वा। असून् प्राणान् राति ददातीत्यसुरः। आतोऽनुपसर्गे कः इति कप्रत्ययः। सुनीथः। णीञ् प्रापणे। हनिकुषिनीरमिकाशिभ्यः क्थन् (उ.सू.२.१५९) इति क्थन्। प्रादिसमासे थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। इदानीम्। इदंशब्दात् सप्तम्यर्थे दानीं च (पा.सू.५.३.१८) इति दानींप्रत्ययः। इदम इश् इति इदंशब्दस्य इशादेशः। प्रत्ययाद्युदात्तत्वम्। सूर्यः। षू प्रेरणे । सुवतीति सूर्यः। राजसूयसूर्य इत्यादिना रुडागमसहितः क्यप्प्रत्ययो निपातितः। प्रत्ययस्यानुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम्। चिकेत। कित ज्ञाने। लिट्। कतमां किंजातीयाम्। वा बहूनां जातिपरिप्रश्ने डतमच् (पा.सू.५.३.९३) इति किंशब्दात् डतमच्। डित्त्वात् टिलोपः। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्॥
aṣṭaú vy àkhyat kakúbhaḥ pṛthivyā́s, trī́ dhánva yójanā saptá síndhūn hiraṇyākṣáḥ savitā́ devá ā́gād, dádhad rátnā dāśúṣe vā́ryāṇi O president of the Assembly, you should be like the sun who lights up or illumines the earth’s eight quarters, the three worlds where all objects are placed properly and the moving seven waters in the firmament. He the glorious Sun, comes on all sides upholding desirable gold and other objects for the benevolent Yajamana (performing Yajnas) imparting education to all.
híraṇyapāṇiḥ savitā́ vícarṣaṇir, ubhé dyā́vāpṛthivī́ antár īyate ápā́mīvām bā́dhate véti sū́ryam, abhí kṛṣṇéna rájasā dyā́m ṛṇoti O President of the Assembly! You should be like the solar world which has light as its hands, which is generator of sap and disintegrator of particles. It travels (through its rays) between the two regions of heaven and earth, dispels diseases, spreads its rays, and overspreads the light with the earth.
(Griffith:) The golden-handed Savitar, far-seeing, goes on his way between the earth and heaven, Drives away sickness, bids the Sun approach us, and spreads the bright sky through the darksome region. híraṇyapāṇiḥ, híraṇyapāṇi-.Nom.Sg.M; savitā́, savitár-.Nom.Sg.M; vícarṣaṇiḥ, vícarṣaṇi-.Nom.Sg.M; ubhé, ubhá-.Nom/acc.Du.F; dyā́vāpṛthivī́, dyā́vāpṛthivī́-.Nom/acc.Du.F; antár, antár; īyate, √i.3.Sg.Prs.Ind.Med; ápa, ápa; ámīvām, ámīvā-.Acc.Sg.F; bā́dhate, √bādh.3.Sg.Prs.Ind.Med; véti, √vī.3.Sg.Prs.Ind.Act; sū́ryam, sū́rya-.Acc.Sg.M; dabhí, abhí; kṛṣṇéna, kṛṣṇá-.Ins.Sg.N; rájasā, rájas-.Ins.Sg.N; dyā́m, dyú- ~ div-.Acc.Sg.M; ṛṇoti, √ṛ.3.Sg.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हिरण्यपाणिः सुवर्णमयहस्तयुक्तः। यद्वा। यजमानेभ्यो दातुं हिरण्यं हस्ते धृतवान्। विचर्षणिः विविधदर्शनयुक्तः। विचर्षणिः पश्यत्यर्थः। विचर्षणिः विश्वचर्षणिः (नि.३.११.६) इति तन्नामसु पाठात्। सविता देवः उभे द्यावापृथिवी अन्तः उभयोर्लोकयोर्मध्ये ईयते गच्छति। अमीषां रोगादिबाधाम् अप बाधते सम्यक् निराकरोति। तथा सूर्यं वेति गच्छति। यद्यपि सवितृसूर्ययोरेकदेवतात्वं तथापि मूर्तिभेदेन गन्तृगन्तव्यभावः। कृष्णेन तमसः कर्षकेण निवर्तकेन रजसा तेजसा द्याम् आकाशम् अभि ऋणोति सर्वतो व्याप्नोति॥ द्यावापृथिवी। दिवसश्च पृथिव्याम् (पा.सू.६.३.३०) इति चशब्दात् दिव्शब्दस्य द्यावादेशः। देवताद्वन्द्वे च इत्युभयपदप्रकृतिस्वरत्वम्। नोत्तरपदेऽनुदात्तादौ (पा.सू.६.२.१४२) इति न निषेधः, °अपृथिवीरुद्रपूषमन्थिषु इति पर्युदस्तत्वात्। ईयते। ईङ् गतौ। तिङ्ङतिङः इति निघातः। बाधते। बाधते च वेति चेति समुच्चयार्थप्रतीतेः चशब्दस्याप्रयोगात् चादिलोपे विभाषा इति निघातप्रतिषेधः। वेति। वी गतिप्रजनकान्त्यशनखादनेषु। अदादित्वात् शपो लुक्। तिपः पित्त्वानुदात्तत्वे धातुस्वरः। यद्यप्येषा द्वितीया तथापि तिङः परत्वात् निघाताभावः। ऋणोति। ऋणु गतौ । तनादित्वात् उः। तनादिषु करोतेरेव गुणो नान्येषामिति आपिशलिमतेन गुणाभावः॥
híraṇyahasto ásuraḥ sunītháḥ, sumṛḷīkáḥ svávām̐ yātv arvā́ṅ apasédhan rakṣáso yātudhā́nān, ásthād deváḥ pratidoṣáṁ gṛṇānáḥ O President of the Assembly, you should be like the air which is giver of life, whose going everywhere is like its hands, which is excellent and giver of good happiness, which possessing touch and other attributes moves in all directions. As the air being worthy of praise on account of its attributes day and night, dispels diseases and miseries and bestows happiness, in the same way, you should drive away unrighteous wicked persons, approach righteous people and guard them.
yé te pánthāḥ savitaḥ pūrvyā́so, -areṇávaḥ súkṛtā antárikṣe tébhir no adyá pathíbhiḥ sugébhir-, rákṣā ca no ádhi ca brūhi deva O God Creator of the world and Giver of all happiness, protect us today and for ever by Your dustless (or free from all obstacles) ancient and easy paths of righteousness followed by noble persons that You have ordained in Your universe. Be our sure Protector on those easy and straight paths and teach us all wisdom and sciences.
(Griffith:) O Savitar, yours ancient dustless pathways are well established in the air’s mid-region: O Deity, come by those paths so fair to travel, preserve you us from harm this day, and bless us. yé, yá-.Nom.Pl.M; te, tvám.Dat/gen.Sg; pánthāḥ, pánthā- ~ path-.Nom.Pl.M; savitar, savitár-.Voc.Sg.M; pūrvyā́saḥ, pūrvyá-.Nom.Pl.M; areṇávaḥ, areṇú-.Nom.Pl.M; súkṛtāḥ, súkṛta-.Nom.Pl.M; antárikṣe, antárikṣa-.Loc.Sg.N; tébhiḥ, sá- ~ tá-.Ins.Pl.M/n; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; adyá, adyá; pathíbhiḥ, pánthā- ~ path-.Ins.Pl.M; sugébhiḥ, sugá-.Ins.Pl.M; drákṣa, √rakṣ.2.Sg.Prs.Imp.Act; ca, ca; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ádhi, ádhi; ca, ca; brūhi, √brū.2.Sg.Prs.Imp.Act; deva, devá-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे सवितः ते तव पन्थाः मार्गाः पूर्व्यासः पूर्वसिद्धाः अरेणवः धूलिरहिताः अन्तरिक्षे सुकृताः सुष्ठु संपादिताः। सुगेभिः सुष्ठु गन्तुं शक्यैः तेभिः पथिभिः तैर्मार्गैरागत्य अद्य अस्मिन् दिने नः अस्मान् रक्ष च पालनमपि कुरु। तथा हे देव नः अस्मान् अनुष्ठातॄन् अधि ”ब्रूहि च देवानामग्रेऽधिकत्वेन कथय च॥ पन्थाः। सुपां सुलुक्° इति जसः सुः। पथिमथोः सर्वनामस्थाने इत्याद्युदात्तत्वम्। पूर्व्यासः। पूर्वैः कृताः पूर्व्यः। पूर्वैः कृतमिनियौ च (पा.सू.४.४.१३३) इति यः। प्रत्ययस्वरः। असुगागमः। अरेणवः। नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। सुकृताः। कर्मणि क्तः। गतिरनन्तरः इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। सुगेभिः। सुष्ठु गच्छन्त्येष्विति सुगाः। सुदुरोरधिकरणे (पा.सू.३.२.४८.३) इति गमेर्डप्रत्ययः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। रक्ष। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घः॥
prá vo yahvám purūṇā́ṁ, viśā́ṁ devayatī́nām agníṁ sūktébhir vácobhir īmahe, yáṁ sīm íd anyá ī́ḷate With Vedic hymns and holy eulogies, we supplicate the Supreme Leader and Lord of all His devoted subjects who desire to lead divine lives, Whom other benevolent, wise and righteous persons also inflame in their hearts for the fulfillment of noble desires.
jánāso agníṁ dadhire sahovṛ́dhaṁ, havíṣmanto vidhema te sá tváṁ no adyá sumánā ihā́vitā́, bhávā vā́jeṣu santya O God, the most Generous Donor, as worshipers offering oblations and possessing and giving good articles, take recourse to You, so we also worship You who are the augmenter of vigor. So O Omniscient Lord, be our Gracious Helper in all deeds of might, be You, O Excellent, our Protector this day and for ever.
(Griffith:) Men have won Agni, him who makes their strength abound: we, with oblations, worship you. Our gracious-minded Helper in our deeds of might, be you, O Excellent, this day. jánāsaḥ, jána-.Nom.Pl.M; agním, agní-.Acc.Sg.M; dadhire, √dhā.3.Pl.Prf.Ind.Med; sahovṛ́dham, sahovṛ́dh-.Acc.Sg.M; havíṣmantaḥ, havíṣmant-.Nom.Pl.M; vidhema, √vidh.1.Pl.Aor.Opt.Act; te, tvám.Dat/gen.Sg; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; tvám, tvám.Nom.Sg; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; adyá, adyá; sumánāḥ, sumánas-.Nom.Sg.M/f; ihá, ihá; avitā́, avitár-.Nom.Sg.M; bháva, √bhū.2.Sg.Prs.Imp.Act; vā́jeṣu, vā́ja-.Loc.Pl.M; santya, santya-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) जनासः अनुष्ठातारो जनाः सहोवृधं बलस्य वर्धयितारम् अग्निं दधिरे धृतवन्तः। हविमन्तः हविर्युक्ता वयं हे अग्ने ते त्वां विधेम परिचरेम। विधतिः परिचरणकर्मा। विधेम सपर्यति (नि.३.५.२) इति परिचरणर्मसु पठितत्वात्। वाजेषु अन्नेषु सन्त्य दानशील हे अग्ने स त्वम् अद्य अस्मिन् दिने इह कर्मणि नः अस्मान् प्रति सुमनाः शोभनमनस्कः अविता रक्षिता भव॥ सहोवृधम्। वृधु वृद्धौ। अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। हविष्मन्तः। तसौ मत्वर्थे इति भत्वेन पदत्वाभावात् रुत्वाद्यभावः। विधेम। विध विधाने। तुदादित्वात् शः। सुमनाः। शोभनं मनो यस्यासौ सुमनाः। सोर्मनसी अलोमोषसी इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। भव। पादादित्वात् तिङ्ङतिङः इति निघाताभावः। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घः। सन्त्य। षणु दाने। क्तिचि तितुत्र इत्यादिना इट्प्रतिषेधः। न क्तिचि दीर्घश्च (पा.सू.६.४.३९) इत्यनुनासिकलोपदीर्घयोर्निषेधः। सन्तिर्दाता। तत्र भवः सन्त्यः। भवे छन्दसि इति यत्॥
prá tvā dūtáṁ vṛṇīmahe, hótāraṁ viśvávedasam mahás te sató ví caranty arcáyo, diví spṛśanti bhānávaḥ We choose you, O Ambassador, a donor who endowed with all knowledge and art, as we choose for material prosperity the fire which contains all means of arts and industries and is giver of happiness being very useful. As the flames of the mighty fire are spread wide around and reach the sky, so let your splendor and reputation be.
(Griffith:) You for our messenger we choose, you, the Omniscient, for our Priest. The flames of you the mighty are spread wide around: your splendour reaches to the sky. prá, prá; tvā, tvám.Acc.Sg; dūtám, dūtá-.Acc.Sg.M; vṛṇīmahe, √vṛ- ~ vṝ.1.Pl.Prs.Ind.Med; hótāram, hótar-.Acc.Sg.M; viśvávedasam, viśvávedas-.Acc.Sg.M; maháḥ, máh-.Gen.Sg.M; te, tvám.Dat/gen.Sg; satáḥ, √as.Gen.Sg.M/n.Prs.Act; ví, ví; caranti, √car.3.Pl.Prs.Ind.Act; arcáyaḥ, arcí-.Nom.Pl.M; diví, dyú- ~ div-.Loc.Sg.M; spṛśanti, √spṛś.3.Pl.Prs.Ind.Act; bhānávaḥ, bhānú-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने होतारं होमनिष्पादकमाह्वातारं वा विश्ववेदसं सर्वज्ञं दूतं देवानां दूत्ये प्रवृत्तम्। – अग्निर्वै देवानां दूत आसीत् इति श्रुत्यन्तरात्। तादृशं त्वां प्र वृणीमहे प्रकर्षेण वरणं कुर्मः। महः महतः सतः नित्यं वर्तमानस्य ते तव अर्चयः दीप्तयः वि चरन्ति विविधं प्रचरन्ति। भानवः त्वदीया रश्मयः दिवि द्युलोके स्पृशन्ति तत्रत्यान् प्राणिनः प्रकाशयन्तीत्यर्थः॥ विश्ववेदसम्। विश्वानि वेत्तीति विश्ववेदाः। असुन्। मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। यद्वा। वेदः इति धननाम (नि.२.१०.४)। विश्वं वेदो धनं यस्य। बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। महः। मह पूजायाम्। क्विप् च इति क्विप्। सावेकाचः इति ङस उदात्तत्वम्। यद्वा। महच्छब्दे अच्छब्दलोपश्छान्दसः। सतः। अस्तेः शतरि असोरल्लोपः इति अकारलोपः। शतुरनुमः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। दिवि। उडिदम् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्॥
devā́sas tvā váruṇo mitró aryamā́, sáṁ dūtám pratnám indhate víśvaṁ só agne jayati tváyā dhánaṁ, yás te dadā́śa mártyaḥ O President of the Assembly, shining on account of Dharma (righteousness) wisdom and other noble virtues, your messenger who is generous in giving wealth or all kinds in charity and who conquers enemies with you, whom noble and most acceptable persons, friendly and life-givers to all and just enkindle or instruct, he who pleases you and the people, it is such a true messenger who makes enemies uneasy by adopting peaceful methods that can preserve the State.
(Griffith:) The Deities enkindle you their ancient messenger, Varuna, Mitra, Aryaman. That mortal man, O Agni, gains through you all wealth, who has poured offerings unto you. devā́saḥ, devá-.Nom.Pl.M; tvā, tvám.Acc.Sg; váruṇaḥ, váruṇa-.Nom.Sg.M; mitráḥ, mitrá-.Nom.Sg.M; aryamā́, áryaman-.Nom.Sg.M; sám, sám; dūtám, dūtá-.Acc.Sg.M; pratnám, pratná-.Acc.Sg.M; indhate, √idh.3.Pl.Prs.Ind.Med; víśvam, víśva-.Nom/acc.Sg.N; sáḥ, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; jayati, √ji.3.Sg.Prs.Ind.Act; tváyā, tvám.Ins.Sg.M; dhánam, dhána-.Nom/acc.Sg.N; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; te, tvám.Dat/gen.Sg; dadā́śa, √dāś.3.Sg.Prf.Ind.Act; mártyaḥ, mártya-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने वरुणादयस्त्रयः देवासः देवाः प्रत्नं पुरातनं दूतं त्वां सम् इन्धते सम्यक् दीपयन्ति यः मर्त्यः मनुष्यो यजमानः ते तुभ्यं ददाश हविर्दत्तवान् सः यजमानः त्वया सहायभूतेन विश्वं सर्वं धनं जयति॥ अर्यमा। अर्यान्मिमीते इत्यर्यमा। श्वनुक्षन्०) (उ.सू.१.१५७) इत्यादिना कनिन्प्रत्ययान्तो निपातितः। इन्धते। ञिइन्धी दीप्तौ। अस्मात् लटि झस्य अदादेशे श्नम्। श्नान्नलोपः (पा.सू.६.४.२३)। श्नसोरल्लोपः इति अकारलोपः। ददाश। दाशृ दाने। लिटि णलि लित्स्वरेण प्रत्ययात्पूर्वस्य आकारस्योदात्तत्वम्। यद्वृत्तयोगादनिघातः॥
mandró hótā gṛhápatir, ágne dūtó viśā́m asi tvé víśvā sáṁgatāni vratā́ dhruvā́, yā́ni devā́ ákṛṇvata O President shining with your physical power like the fire, because you are giver of delight, the giver of pleasures and discharger of your domestic duties, subduer of enemies, therefore whatever inviolable noble deeds ordinary people do and enlightened persons perform, all are aggregated and harmonized in you who protect the State.
tvé íd agne subháge yaviṣṭhya, víśvam ā́ hūyate havíḥ sá tváṁ no adyá sumánā utā́paráṁ, yákṣi devā́n suvī́ryā O President of the Assembly, giver of happiness, O most youthful and auspicious, as all oblations are put in sacrificial fire, we have put all right of dispensing justice in you who are endowed with good wealth of all kinds – external as well internal in the form of wisdom. Be ever cheerful, having always noble thoughts in your mind and unite us today, tomorrow and for ever with energetic enlightened persons.
(Griffith:) In you, the auspicious One, O Agni, youthfullest, each sacred gift is offered up: This day, and after, gracious, worship you our Deities, that we may have heroic sons. tvé, tvám.Loc.Sg; ít, ít; agne, agní-.Voc.Sg.M; subháge, subhága-.Loc.Sg.M; yaviṣṭhya, yáviṣṭhya-.Voc.Sg.M; víśvam, víśva-.Nom/acc.Sg.N; ā́, ā́; hūyate, √hu.3.Sg.Prs.Ind.Pass; havíḥ, havís-.Nom/acc.Sg.N; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; tvám, tvám.Nom.Sg; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; adyá, adyá; sumánāḥ, sumánas-.Nom.Sg.M/f; utá, utá; aparám, aparám.Sg.N; yákṣi, √yaj.2.Sg.Imp.Act; devā́n, devá-.Acc.Pl.M; suvī́ryā, suvī́rya-.Acc.Pl.N.(सायणभाष्यम्) हे यविष्ठ्य युवतम अग्ने सुभगे सौभाग्ययुक्ते त्वे इत् त्वय्येव विश्वं सर्वं हविः आ हूयते सर्वतः प्रक्षिप्यते। स त्वं नः अस्मान्प्रति सुमनाः शोभनमनस्को भूत्वा अद्य अस्मिन् दिने उत अपि च अपरं श्वः परश्व इत्यादिकमुत्तरं कालं सर्वस्मिन्नपि काले नैरन्तर्येण सुवीर्या शोभनवीर्योपेतान् देवान् यक्षि यज॥ सुभगे। शोभनो भगो यस्येति बहुव्रीहौ आद्युदात्तत्वम्। द्व्यच्छन्दसि इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। यविष्य्ी। युवशब्दात् इष्ठन्। स्थूलदूर इत्यादिना यणादेः परस्य लोपः पूर्वस्य च गुणः। छान्दसो यकारोपजनः। यक्षि। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। सुवीर्या। शोभनं वीर्यं येषाम्। वीरवीर्यौ च इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। सुपां सुलुक् इति विभक्तेः आकारः॥
táṁ ghem itthā́ namasvínaḥ-, úpa svarā́jam āsate hótrābhir agním mánuṣaḥ sám indhate, titirvā́ṁso áti srídhaḥ Those persons who possess weapons to destroy their enemies and who with Havan (daily Yajna) and other noble acts approach and enkindle (support) the King or President of the Assembly who is bright with his radiance, are victorious over their foes.
(Griffith:) To him in his own splendour bright draw near in worship the devout. Men kindle Agni with their sacrificial gifts, victorious over the enemies. tám, sá- ~ tá-.Acc.Sg.M; gha, gha; īm, īm; itthā́, itthā́; namasvínaḥ, namasvín-.Nom.Pl; úpa, úpa; svarā́jam, svarā́j-.Acc.Sg.M; āsate, √ās.3.Pl.Prs.Ind.Med; hótrābhiḥ, hótrā-.Ins.Pl.F; agním, agní-.Acc.Sg.M; mánuṣaḥ, mánus-.Nom.Pl.M; sám, sám; indhate, √idh.3.Pl.Prs.Ind.Med; titirvā́ṁsaḥ, √tṝ.Nom.Pl.M.Prf.Act; áti, áti; srídhaḥ, srídh-.Acc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने नमस्विनः अन्नयुक्ता नमस्कारयुक्ता वा। नमः आयुः सूनृता (नि.२.७.२२) इति अन्ननामसु पाठात् नमःशब्दस्यान्नवाचित्वम्। तादृशा यजमानाः स्वराजं स्वतो दीप्यमानं तं ”घें तमेव पूर्वोक्तसर्वगुणविशिष्टं त्वाम् इत्था अनेन प्रकारेण हविष्प्रदानादिरूपेण उप आसते। मनुषः मनुष्या यजमानाः ”होत्राभिः सप्तभिर्वषट्कर्तृभिः। सप्त होत्राः प्राचीर्वषट्कुर्वन्ति (तै.ब्रा.२.३.६.४) इति श्रुत्यन्तरात्। अग्निं त्वां समिन्धते सम्यग्दीपयन्ति। कीदृशा मनुष्याः। स्रिधः शत्रून् अति तितिर्वांसः अतिशयेन तरन्तः॥ नमस्विनः। अस्मायामेधा इति मत्वर्थीयो विनिः। स्वराजम्। स्वभासा राजते इति स्वराट्। सत्सूद्विष° इति क्विप्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। आसते। आस उपवेशने। अदादित्वात् शपो लुकु। तितिर्वांसः। तॄ प्लवनतरणयोः॥ छन्दसि लिट् इति वर्तमाने लिट्। तस्य – क्वसुश्च इति क्वसुः। वस्वेकाजाद्धसाम् इति नियमात् इडभावः। ऋत इद्धातोः इति इत्वम्। ऋच्छत्यॄताम् (पा.सू.७.४.११) इति गुणः हलि च (पा..८.२.७७) इति दीर्घत्वं च न भवति, संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः इति तयोरनित्यत्वात्। यद्वा। तिरतिः प्रकृत्यन्तरं द्रष्टव्यम्। स्रिधः। स्रिधु शोषणे। क्विप् च इति क्विप्॥
ghnánto vṛtrám ataran ródasī apáḥ-, urú kṣáyāya cakrire bhúvat káṇve vṛ́ṣā dyumny ā́hutaḥ, krándad áśvo gáviṣṭiṣu As lightning and the rays of the sun smite and slay the cloud, in the same manner, the servants of the State and Commander-in-chief of the army and others should slay unrighteous enemies and should act making earth and heaven and the firmament the spacious dwelling place or wide abode of living creatures. May the Agni (President of the Assembly or the Commander of the Army) accepted as such, be benefactor to wise men like a horse that neighs in the battles.
sáṁ sīdasva mahā́m̐ asi, śócasva devavī́tamaḥ ví dhūmám agne aruṣám miyedhya, sṛjá praśasta darśatám O highly intelligent President of the Assembly who are mighty and great, full of splendor, throw away all evils. You, who know the earth and other elements and keep company with the enlightened persons, be established in Justice and shine (on account of your justice. truthfulness and other virtues). O admirable excellent King, Create in this world a form that is free from impurity like the smoke and is worth-seeing.
yáṁ tvā devā́so mánave dadhúr ihá, yájiṣṭhaṁ havyavāhana yáṁ káṇvo médhyātithir dhanaspṛ́taṁ, yáṁ vṛ́ṣā yám upastutáḥ O bearer of acceptable wealth, we accept you as the President of the Assembly (or the council of ministers) who are the most generous donor and performer of Yajnas, whom learned persons choose for the well-considered administration of the State, who are endowed with the wealth of wisdom and gold, upheld or supported by teachers having holy guests, whom a showerer of knowledge supports as you are rainer down of happiness and whom an admirer of nobility or virtues whole-heartedly supports.
yám agním médhyātithiḥ, káṇva īdhá ṛtā́d ádhi tásya préṣo dīdiyus tám imā́ ṛ́cas, tám agníṁ vardhayāmasi We, workers of the State and others, extol for the accomplishment of the works of art and industry the fire (in the form of electricity) whom a wise man, expert in knowledge and action and surrounded by pure-minded pupils kindles from the water above the clouds and whose rays pre-eminently shine.
rāyás pūrdhi svadhāvó sti hí te-, -ágne devéṣv ā́pyam tváṁ vā́jasya śrútyasya rājasi, sá no mṛḷa mahā́m̐ asi O President of the Assembly, full of splendor like the fire and the food materials, as you have friendship with enlightened truthful persons and are great, you shine in the famous battles whose account is worth-hearing, make us happy. Make our wealth consisting of knowledge and gold and vast Government etc. perfect.
(Griffith:) Make our wealth perfect you, O Agni, Lord divine: for you have kinship with the Deities. You rule as a King over widely-famous strength: be good to us, for you are great. rāyáḥ, rayí- ~ rāy-.Gen.Sg.M; pūrdhi, √pṝ.2.Sg.Aor.Imp.Act; svadhāvaḥ, svadhā́vant-.Voc.Sg.M; ásti, √as.3.Sg.Prs.Ind.Act; hí, hí; te, tvám.Dat/gen.Sg; ágne, agní-.Voc.Sg.M; devéṣu, devá-.Loc.Pl.M; ā́pyam, ā́pya-.Nom/acc.Sg.N; tvám, tvám.Nom.Sg; vā́jasya, vā́ja-.Gen.Sg.M; śrútyasya, śrútya-.Gen.Sg.M; rājasi, √rāj.2.Sg.Prs.Ind.Act; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; mṛḷa, √mṛḍ.2.Sg.Prs.Imp.Act; mahā́n, mahā́nt-.Nom.Sg.M; asi, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे स्वधावः अन्नवन् अग्ने। स्वधा अर्कः (नि.२.७.१७) इति तन्नामसु पाठात्। अस्माकं रायः धनानि पूर्धि पूरय देहि वा। पूर्धि पूरय देहीति वा (निरु.४, ३) इति यास्कः। हे अग्ने ते तव देवेष्वाप्यं प्रापणीयं सख्यम् अस्ति हि विद्यते खलु। त्वं श्रुत्यस्य श्रवणीयस्य वाजस्य अन्नस्य राजसि ईश्वरो भवसि। सः त्वं नः अस्मान् मृळ सुखय। महान् गुणैरधिक असि॥ रायः। ऊडिदम् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। पूर्धि। पॄ पालनपूरणयोः। श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि इति हेर्धिरादेशः। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। हेरपित्त्वेन ङित्त्वाद्गुणाभावे उदोष्ठ्यपूर्वस्य (पा.सू.७.१.१०२) इति उत्वम्। हलि च इति दीर्घः। स्वधावः। संबुद्धौ मतुवसोः° इति रुत्वम्। आप्यम्। अदुपधत्वाभावेऽपि व्यत्ययेन पोरदुपधात् (पा.सू.३.१.९८) इति कर्मणि यत्। यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वम्। यद्वा। ण्यति छान्दसमाद्युदात्तत्वम्। श्रुत्यस्य। श्रु श्रवणे। औणादिकः क्यप्। तुगागमः। यद्वा। श्रुतिशब्दात् भवे छन्दसि इति यत्। मृळ। मृड सुखने। शस्य ङित्त्वात् लघूपधगुणाभावः॥
ūrdhvá ū ṣú ṇa ūtáye, tíṣṭhā devó ná savitā́ ūrdhvó vā́jasya sánitā yád añjíbhir, vāghádbhir vihváyāmahe O President of the Assembly, stand up erect for our protection like the sun. Being exalted, be the giver of light, be the giver of strength and food to us waging war against unrighteous persons. Therefore with the help of the wise who instruct us about the means, we call on and praise you.
ūrdhvó naḥ pāhy áṁhaso ní ketúnā, víśvaṁ sám atríṇaṁ daha kṛdhī́ na ūrdhvā́ñ caráthāya jīváse, vidā́ devéṣu no dúvaḥ O President of the Assembly, ever keep us away from the sin (of taking away others’ articles etc.) by bestowing upon us the right knowledge. Completely scorch away the foe that eats away others’ substances unjustly. Being exalted yourself on account of your noble virtues, raise us above all our fellow men in knowledge, valor, fortitude, strength and other merits, so that we may enjoy great happiness and bliss in life. Bestow upon us riches and learning that we may command respect even among the elite.
(Griffith:) Erect, preserve us from sore trouble; with your flame burn you each ravening demon dead. Raise you us up that we may walk and live: so you shalt find our worship mid the Deities. ūrdhváḥ, ūrdhvá-.Nom.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; pāhi, √pā.2.Sg.Prs.Imp.Act; áṁhasaḥ, áṁhas-.Abl.Sg.N; ní, ní; ketúnā, ketú-.Ins.Sg.M; víśvam, víśva-.Acc.Sg.M; sám, sám; atríṇam, atrín-.Acc.Sg.M; daha, √dah.2.Sg.Prs.Imp.Act; kṛdhí, √kṛ.2.Sg.Aor.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ūrdhvā́n, ūrdhvá-.Acc.Pl.M; caráthāya, carátha-.Dat.Sg.N; jīváse, √jīv.Dat.Sg.N; vidā́ḥ, √vid.2.Sg.Aor.Sbjv.Act; devéṣu, devá-.Loc.Pl.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; dúvaḥ, dúvas-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे यूप यद्वा तन्निष्ठाग्ने ऊर्ध्वः उन्नतः सन् नः अस्मान् केतुना ज्ञानेन अंहसः पापात् नि पाहि नितरां पालय। विश्वम् अत्रिणम् सर्वमत्तारं भक्षकं राक्षसं सं दह सम्यग्भस्मीकुरु। नः अस्मान् ऊर्ध्वान् उन्नतान् कृधि कुरु। किमर्थम्। चरथाय लोके चरणाय जीवसे जीवनाय च नः अस्माकं दुवः धनं हविःस्वरूपं देवेषु विदाः लम्भय॥ अत्रिणम्। अद भक्षणे। अदेस्त्रिनि च (उ.सू.४.५०८) इति औणादिकः त्रिनिप्रत्ययः। यद्वा। अदतस्त्रायन्ते इति अत्राः। आतोऽनुपसर्गे कः इति कः। अतो मत्वर्थीय इनिः। कृधि। श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि इति हेर्धिरादेशः। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। अन्येषामपि दृश्यते इति संहितायां दीर्घः। ऊर्ध्वान्। उभयथर्क्षु (पा.सू.८.३.८) इति विकल्पविधानात् नश्छव्यप्रशान् (पा.सू.८.३.७) इति नकारस्य रुत्वाभावः। चरथाय। चरेः औणादिको भावे अथप्रत्ययः। जीवसे। जीव प्राणधारणे। तुमर्थे सेसेन् इति असेप्रत्ययः। विदाः। विद्लृ लाभे। अस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् लेटि सिपि लेटोऽडाटौ इति आडागमः। तुदादित्वात् शः। शे मुचादीनाम् इति नुम् न भवति, अनित्यमागमशासनम् इति वचनेन तस्यानित्यत्वात्। इतश्च लोपः इति इकारलोपः आगमानुदात्तत्वे विकरणस्वरः॥
pāhí no agne rakṣásaḥ, pāhí dhūrtér árāvṇaḥ pāhí rī́ṣata utá vā jíghāṁsato, bṛ́hadbhāno yáviṣṭhya O President of the Assembly or great King, full of splendor of knowledge and wealth and most youthful, protect us from beings of wicked and harmful inclinations. Protect us from the miserly fraudulent person. Protect us from the wolf, tiger, lion and other beasts of violent nature. Protect us from that enemy who wants to kill us.
(Griffith:) Preserve us, Agni, from the fiend, preserve us from malicious wrong. Save us from him who fain would injure us or slay, Most Youthful, you with lofty light. pāhí, √pā.2.Sg.Prs.Imp.Act; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; agne, agní-.Voc.Sg.M; rakṣásaḥ, rakṣás-.Abl.Sg.M; pāhí, √pā.2.Sg.Prs.Imp.Act; dhūrtéḥ, dhūrtí-.Abl.Sg.F; árāvṇaḥ, árāvan-.Gen.Sg.M/f/n; pāhí, √pā.2.Sg.Prs.Imp.Act; rī́ṣataḥ, √riṣ.Abl.Sg.M.Aor.Act; utá, utá; vā, vā; jíghāṁsataḥ, √han.Abl.Sg.M.Prs.Des.Act; bṛ́hadbhāno, bṛhádbhānu-.Voc.Sg.M; yáviṣṭhya, yáviṣṭhya-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने हे बृहद्भानो बृहन्तो भानवो यस्य तादृश हे यविष्ठ्य युवतम हे अग्ने नः अस्मान् रक्षसः बाधकाद्राक्षसादेः पाहि पालय। तथा अराव्णः धनादीनामदातृरूपात् धूर्तेः हिंसकात् पाहि। तथा रिषतः हिंसकाद्व्याघ्रादेः सकाशात् पाहि। उत वा अथवा जिघांसतः हन्तुमिच्छतः शत्रोः सकाशात् पाहि॥ धूर्तेः। धुर्वी हिंसार्थः। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति कर्तरि क्तिच्। तितुत्र° इत्यादिना इट्प्रतिषेधः। राल्लोपः (पा.सू.६.४.२१) इति वकारलोपः। हलि च इति दीर्घत्वम्। अराव्णः। रा दाने। आतो मनिन् इत्यादिना वनिप्। नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। पञ्चम्येकवचने अल्लोपोऽनः इति अनः अकारस्य लोपः। रिषतः। रिष हिंसायाम्। लटः शतृ। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। प्रत्ययस्वरे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्। जिघांसतः। हन्तेरिच्छार्थे सनि अज्झनगमां सनि (पा.सू.६.४.१६) इति उपधादीर्घत्वम्। अभ्यासाच्च (पा.सू.७.३.५५) इति अभ्यासादुत्तरस्य हकारस्य घत्वम्। सन्यतः इति इत्वम्। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे सनो नित्त्वात् नित्स्वरेण पदस्याद्युदात्तत्वम्। बृहद्भानो। आमन्त्रितस्य च इति षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम्। पादादित्वात् आष्टमिकनिघाताभावः। यविष्ठ्य। स्थूलदूर इत्यादिना यणादिपरस्य लोपः, पूर्वस्य च गुणः। यकारोपजनश्छान्दसः॥
ghanéva víṣvag ví jahy árāvṇas, tápurjambha yó asmadhrúk yó mártyaḥ śíśīte áty aktúbhir, mā́ naḥ sá ripúr īśata O Commander of the army, possessing powerful destructive weapons, smite down the wicked miserly persons right and left (as potter’s ware) with club. Let not the man who plots against us in the night or is inimical to us, nor any foe prevail over us.
(Griffith:) Smite down as with a club, you who have fire for teeth, smite you the wicked, right and left. Let not the man who plots against us in the night, nor any foe prevail over us. ghanā́, ghaná-.Ins.Sg.M; iva, iva; víṣvak, víṣvañc-.Nom/acc.Sg.N; ví, ví; jahi, √han.2.Sg.Prs.Imp.Act; árāvṇaḥ, árāvan-.Acc.Pl.M/f; tápurjambha, tápurjambha-.Voc.Sg.M; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; asmadhrúk, asmadrúh-.Nom.Sg.M; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; mártyaḥ, mártya-.Nom.Sg.M; śíśīte, √śā- ~ śī.3.Sg.Prs.Ind.Med; áti, áti; aktúbhiḥ, aktú-.Ins.Pl.M; mā́, mā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; ripúḥ, ripú-.Nom.Sg.M; īśata, √īś.3.Sg.Aor.Inj.Med.(सायणभाष्यम्) हे तपुर्जम्भ तप्यमानरश्मियुक्ताग्ने अराव्णः अस्मभ्यं देयस्य धनस्य अदातॄन् वैरिणः विष्वक् सर्वतः वि जहि विशेषेण मारयः। तत्र दृष्टान्तः। घनेव। यथा कठिनेन दण्डपाषाणादिना भाण्डादिभङ्गं करोति तद्वत्। यः अन्योऽपि रिपुः अस्मध्रुक् अस्मद्विषयद्रोहकारी भर्त्सनादिना बाधते। यः च अन्यः मर्त्यः मनुष्यः शत्रुः अक्तुभिः आयुधैः अति शिशीते तनूकरोति अस्मान् प्रहरतीत्यर्थः। स रिपुः भर्त्सनप्रहारकारी द्विविधोऽपि शत्रुः ”नः अस्मान् प्रति मा ईशत ईश्वरः शक्तो मा भूत्॥ घनाइव। सुपां सुलुक् इति तृतीयाया डादेशः। जहि। हन्तेर्लोटि हौ हन्तेर्जः (पा.सू.६.४.३६) इति जादेशः। तस्य असिद्धत्वात् हेर्लुगभावः। तपुर्जम्भ। तप संतापे। औणादिकः करणे उसिन्प्रत्ययान्तः तपुस्शब्दो नित्त्वादाद्युदात्तः। जभि नाशने। जभ्यन्ते शत्रव एभिरिति जम्भान्यायुधानि। करणे घञ्। तपूंष्येव जम्भानि यस्यासौ तपुर्जम्भः। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। अस्मध्रुक्। दुह जिघांसायाम्। सत्सूद्विष इत्यादिना क्विप्। वा द्रुहमुहष्णुहष्णिहाम् (पा.सू .८.२.३३) इति हकारस्य घत्वम्। भष्भावः। शिशीते। शो तनूकरणे। व्यत्ययेनात्मनेपदम्। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य श्लुः। आदेचः इति आत्वम्। ततो द्विर्वचने बहुलं छन्दसि (पा.सु.७.४.७८) इति अभ्यासस्य इत्वम्। ई हल्यघोः इति ईत्वम्। व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्। यद्वृत्तयोगादनिघातः। ईशत। लङि बहुलं छन्दसि इति शपो लुगभावः। न माङ्योगे इति अडागमाभावः॥
agnír vavne suvī́ryam, agníḥ káṇvāya saúbhagam agníḥ prā́van mitrótá médhyātithim, agníḥ sātā́ upastutám That learned man who is like electricity in the battle, who prays for the admirable strength of the body and the soul and who give prosperity to a highly intelligent righteous artist, who protects his friends and who like the fire serves the host of the holy guests (Sannyasi, etc.) deserves to be a King.
(Griffith:) Agni has given heroic might to Kanva, and felicity: Agni has helped our friends, has helped Medhyatithi, has helped Upastuta to win. agníḥ, agní-.Nom.Sg.M; vavne, √van.3.Sg.Prf.Ind.Med; suvī́ryam, suvī́rya-.Nom/acc.Sg.N; agníḥ, agní-.Nom.Sg.M; káṇvāya, káṇva-.Dat.Sg.M; saúbhagam, saúbhaga-.Nom/acc.Sg.N; agníḥ, agní-.Nom.Sg.M; prá, prá; āvat, √av.3.Sg.Iprf.Ind.Act; mitrā́, mitrá-.Acc.Du.M; utá, utá; médhyātithim, médhyātithi-.Acc.Sg.M; agníḥ, agní-.Nom.Sg.M; sātaú, sātí-.Loc.Sg.F; upastutám, upastutá-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) अग्निः देवः सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं धनमुद्दिश्य वव्ने याचितः। सः अग्निः कण्वाय महर्षये सौभगं शोभनधनादिरूपं भाग्यं प्रायच्छदिति शेषः। तथा अग्निः मित्रा अस्मन्मित्राणि प्रावत् प्रकर्षेण रक्षितवान्। उत अपि च मेध्यातिथिं मेधयोग्यैरतिथिभिरुपेतमृर्षि प्रावत्। तथा उपस्तुतम् अन्यमपि स्तोतारं यजमानं सातौ धनादिदाननिमित्तं प्रावदिति शेषः॥ वव्ने। वनु याचने। कर्मणि लिट्। न शसददवादिगुणानाम् (पा.सू.६.४.१२६) इति एत्वाभ्यासलोपयोः प्रतिषेधः। उपधालोपश्छन्दसः। सौभगम्। सुभगान्मन्त्रे इति उद्गात्रादिषु पाठात् तस्य भावः इत्येतस्मिन्नर्थे अञ् (पा.सू.५.१.१३९)। ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। मित्रा। शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। उपस्तुतम्। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति स्तौतेः कर्तरि कः। थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम्॥
agnínā turváśaṁ yádum parāvátaḥ-, ugrā́devaṁ havāmahe agnír nayan návavāstvam bṛhádrathaṁ, turvī́tiṁ dásyave sáhaḥ We challenge for fight even from a distance along with the President of the Assembly who is splendid like the fire, a person who desires to take away or swallow others’ articles, who is trying to mis-appropriate others’ wealth and who desires to conquer even energetic men. He (the President of the Assembly), the subduer of the robbers puts into prison the man who with evil intention builds new houses in the forest, has many big chariots and always harms others being of a violent nature.
(Griffith:) We call on Ugradeva, Yadu, Turvasa, by means of Agni, from afar; Agni, bring Navavastva and Brhadratha, Turviti, to subdue the foe. agnínā, agní-.Ins.Sg.M; turváśam, turváśa-.Acc.Sg.M; yádum, yádu-.Acc.Sg.M; parāvátaḥ, parāvát-.Abl.Sg.F; ugrā́devam, ugrā́deva-.Acc.Sg.M; havāmahe, √hū.1.Pl.Prs.Ind.Med; agníḥ, agní-.Nom.Sg.M; nayat, √nī.3.Sg.Prs.Inj.Act; návavāstvam, návavāstva-.Acc.Sg.M; bṛhádratham, bṛhádratha-.Acc.Sg.M; turvī́tim, turvī́ti-.Acc.Sg.M; dásyave, dásyu-.Dat.Sg.M; sáhaḥ, sáhas-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) अग्निना सहावस्थितान् तुर्वशनामकं यदुनामकम् उग्रदेवनामकं च राजर्षीन् परावतः दूरदेशात् हवामहे आह्वयामः। स च अग्निः नववास्तुनामकं बृहद्रथनामकं तुर्वीतिनामकं च राजर्षीन् नयत् इहानयतु। कीदृशोऽग्निः। दस्यवे सहः अस्मदुपद्रवहेतोश्चोरस्याभिभविता॥ नयत्। णीञ् प्रापणे। लेटि अडागमः। इतश्च लोपः इति इकारलोपः। नववास्त्वम्। नवं वास्तु यस्यासौ नववास्तुः। वा छन्दसि इत्यनुवृत्तेः अमि पूर्वत्वाभावे यणादेशः। बृहद्रथम्। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
ní tvā́m agne mánur dadhe, jyótir jánāya śáśvate dīdétha káṇva ṛtájāta ukṣitó, yáṁ namasyánti kṛṣṭáyaḥ (Missing Martanda’s translation in my pdf) (Griffith:) Manu has stablished you a light, Agni, for all the race of men: Sprung from the Law, oil-fed, for Kanva have you blazed, you whom the people reverence.
tveṣā́so agnér ámavanto arcáyo, bhīmā́so ná prátītaye rakṣasvínaḥ sádam íd yātumā́vato, víśvaṁ sám atríṇaṁ daha (Missing Martanda’s translation in my pdf) (Griffith:) The flames of Agni full of splendour and of might are fearful, not to be approached. Consume for ever all demons and sorcerers, consume you each devouring fiend.
krīḷáṁ vaḥ śárdho mā́rutam, anarvā́ṇaṁ ratheśúbham káṇvā abhí prá gāyata Sing forth or describe O highly intelligent persons, force of the Maruts (winds) which is working in a vehicle like the air-craft etc. which is without any horse and is very good or useful.
yé pṛ́ṣatībhir ṛṣṭíbhiḥ, sākáṁ vā́śībhir añjíbhiḥ ájāyanta svábhānavaḥ Those learned persons active like the winds who possess and properly use the water sticks used in various machines and the activities that manifest the attributes of the substances, become illustrious on account of the propaganda for Dharma (righteousness) and various scientific activities.
ihéva śṛṇva eṣāṁ, káśā hásteṣu yád vádān ní yā́mañ citrám ṛñjate I hear what words are spoken by all living beings (with the help of the air) and I know he regulating actions like the whips or hunters that are in the hands of the winds (so to speak) or that affect all parts of the body. It is with the help of the air that all animate or inanimate things accomplish wonderful acts on the path of happiness or to attain happiness.
(Griffith:) One hears, as though it were close at hand, the cracking of the whips they hold They gather glory on their way. ihá, ihá; iva, iva; śṛṇve, √śru.3.Sg.Prs.Ind.Med; eṣām, ayám.Gen.Pl.M/n; káśāḥ, káśā-.Nom.Pl.F; hásteṣu, hásta-.Loc.Pl.M; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; vádān, √vad.3.Pl.Prs.Sbjv.Act; ní, ní; yā́man, yā́man-.Loc.Sg.N; citrám, citrá-.Nom/acc.Sg.N; ṛñjate, √ṛj.3.Pl.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) एषां मरुतां हस्तेषु स्थिताः कशाः स्वस्ववाहनताडनहेतवः यद्वदान् यद्वदन्ति यं ध्वनि कुर्वन्ति तं ध्वनिम् इहेव अत्रेव स्थित्वा शृण्वे शृणोमि। स ध्वनिविशेषः यामन् संग्रामे चित्रं विविधं शौर्यं नि ऋञ्जते नितरामलंकरोति। ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा (निरु.६.२१) इति यास्कः॥ शृण्वे। श्रु श्रवणे। व्यत्ययेनात्मनेपदम्। श्रुवः शृ च इति श्नुः। हुश्नुवोः सार्वधातुके इति यणादेशः। वदान्। वद व्यक्तायां वाचि। लेटि आडागमः। इतश्च लोपः इति इकारलोपे संयोगान्तलोपः। आगमानुदात्तत्वे धातुस्वरः शिष्यते। यद्वृत्तयोगादनिघातः। यामन्। सुपां सुलुक्° इति सप्तम्या लुक्। न ङिसंबुद्ध्योः (पा.सू.८.२.८) इति नलोपप्रतिषेधः। ऋञ्जते। ऋजि भृजी भर्जने। अत्र प्रसाधनार्थः॥
prá vaḥ śárdhāya ghṛ́ṣvaye, tveṣádyumnāya śuṣmíṇe deváttam bráhma gāyata O learned persons, by the proper application of the winds which are endowed with terrible vigor and strength and make you illustrious, sing the Vedic Mantras revealed or given by God with Shabda and other tunes.
prá śaṁsā góṣv ághnyaṁ, krīḷáṁ yác chárdho mā́rutam jámbhe rásasya vāvṛdhe O learned person, you should always praise and instruct others about the inviolable power of the winds which is beneficial to the cows, which manifests itself in the earth and other elements, in the senses and which develops the body when food with sap is taken.
(Griffith:) Praise you the Bull among the cows; for it is the Maruts’ sportive band: It strengthened as it drank the rain. prá, prá; śaṁsa, √śaṁs.2.Sg.Prs.Imp.Act; góṣu, gáv- ~ gó-.Loc.Pl.F; ághnyam, ághnya-.Acc.Sg.M; krīḷám, krīḷá-.Nom/acc.Sg.N; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; śárdhaḥ, śárdhas-.Nom/acc.Sg.N; mā́rutam, mā́ruta-.Nom/acc.Sg.N; jámbhe, jámbha-.Loc.Sg.M; rásasya, rása-.Gen.Sg.M; vāvṛdhe, √vṛdh.3.Sg.Prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) गोषु मरुन्मातृभूतपृश्निप्रभृतिषु धेनुष्ववस्थितम्। पृश्नियै वै पयसो मरुतो जाताः (तै.सं.२.२.११.४) इति श्रुत्यन्तरात्। अघ्न्यम् अहन्तव्यं क्रीळं विहारोपेतं मारुतं मल्संबन्धि शर्धः प्रसहनशीलं तेजो यत् अस्ति तत् प्र शंस हे ऋत्विक्समूह स्तुहि। रसस्य गोक्षीररूपस्य संबन्धि तत् तेजः जम्भे मुखे उदरे वा ववृधे वृद्धमभूत्॥ शंस। शंसु स्तुतौ। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घः। गोषु। सावेकाचः इति प्राप्तस्य विभक्त्युदात्तस्य न गोश्वन्साववर्ण° इति प्रतिषेधः। अघ्न्यम्। घ्नो हननम्। घञर्थे कविधानम् (पा.सू.३.३.५८.४) इति कः। गमहन इत्यादिना उपधालोपः। हो हन्तेः (पा.सू.७.३.५४) इति घत्वम्। तदर्हतीति घ्न्यम्। छन्दसि च इति यः। न घ्न्यम् अघ्न्यम्। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। क्रीळादयो गताः। जम्भे। जभि नाशने। जम्भ्यते भक्ष्यतेऽनेनेति जम्भमास्यम्। करणे घञ्। ववृधे। वृधु वृद्धौ। लिट्। छान्दसं संहितायामभ्यासदीर्घत्वम्॥
kó vo várṣiṣṭha ā́ naro, diváś ca gmáś ca dhūtayaḥ yát sīm ántaṁ ná dhūnuthá O learned persons, shakers of all ignorance, you will shake your enemies to their very end, like the winds that are shakers of heaven and earth, who will not become advanced in knowledge and wisdom among you.
(Griffith:) Who is your mightiest, Heroes, when, O shakers of the earth and heaven, You shake them like a garment’s hem? káḥ, ká-.Nom.Sg.M; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; várṣiṣṭhaḥ, várṣiṣṭha-.Nom.Sg.M; ā́, ā́; naraḥ, nár-.Voc.Pl.M; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; ca, ca; gmáḥ, kṣám-.Gen.Sg.F; ca, ca; dhūtayaḥ, dhū́ti-.Voc.Pl.M; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; sīm, sīm; ántam, ánta-.Acc.Sg.M; ná, ná; dhūnuthá, √dhū.2.Pl.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) दिवश्च द्युलोकस्यापि ग्मश्च भूलोकस्यापि। गौः ग्मा(नि.१.१.२) इति भूनामसु पठितत्वात्। धूतयः कम्पनकारिणो हे नरः नेतारो मरुतः वः युष्माकं मध्ये आ समन्तात् वर्षिष्ठः वृद्धतमः कः। यत् यस्मात् कारणात् सीं सर्वतः अन्तं न वृक्षाग्रमिव धूनुथ चालयथ। तस्मात् कारणात् कम्पयितॄणां युष्माकं मध्ये कः प्रबल इति प्रश्नः॥ वर्षिष्ठः। वृद्धशब्दात् इष्ठनि प्रियस्थिर (पा.सू.६.४.१५७) इत्यादिना वर्षादेशः। नित्त्वादाद्युदात्तः। ग्मः। ग्माशब्दात् षष्ठ्येकवचने आतो धातोः इत्यत्र आत इति योगविभागः कर्तव्यः (का.६.४.१४०) इत्युक्तत्वात् आकारलोपः उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम्। धूतयः। धूञ् कम्पने। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति क्तिच्। तितुत्र° इत्यादिना इट्प्रतिषेधः। आमन्त्रितस्य च इति सर्वानुदात्तत्वम्। धूनुथ। स्वादिभ्यः श्नुः। सतिशिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः इति वचनात् सतिशिष्टोऽपि विकरणस्वरो लसार्वधातुकस्वरं न बाधते। अतस्तिङ एव स्वरः। यद्वृत्तयोगादनिघातः॥
ní vo yā́māya mā́nuṣo, dadhrá ugrā́ya manyáve jíhīta párvato giríḥ O people of the State and men of the army, you should know that the brave commander of the army by whose fear, the host of enemies flies away and begins to tremble like the cloud before the wind, upholds the State in order to lead you to noble conduct, for punishing the wicked severely, showing indignation towards all evil doers.
(Griffith:) At your approach man holds him down before the fury of your wrath: The rugged-jointed mountain yields. ní, ní; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; yā́māya, yā́ma-.Dat.Sg.M; mā́nuṣaḥ, mā́nuṣa-.Nom.Sg.M; dadhré, √dhṛ.3.Sg.Prf.Ind.Med; ugrā́ya, ugrá-.Dat.Sg.M; manyáve, manyú-.Dat.Sg.M; jíhīta, √hā.3.Sg.Prs.Inj.Med; párvataḥ, párvata-.Nom.Sg.M; giríḥ, girí-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः वः युष्माकं यामाय गमनार्थं मानुषः गृहस्वामी कश्चिन्मनुजः नि दध्रे गृहदार्ढ्यार्थं दृढं स्तम्भं निक्षिप्तवान्। भवदीयगमनेन चालितं गृहं पतिष्यतीति भीत्या तन्निवारणाय दृढस्तम्भप्रक्षेपः। कीदृशाय यामाय। उग्राय तीव्राय मन्यवे चालनार्थमभिमन्यमानाय। युज्यते हि भवद्गमनाद्भीतिः। यतो भवद्गत्या चालितः पर्वतः बहुविधपर्वयुक्तः गिरिः शिखरी जिहीत गच्छेत्॥ मानुषः। मनोर्जातावञ्यतौ षुक् च (पा.सू.४.१.१६१) इति मनुशब्दात् अपत्यार्थे अञ् षुगागमश्च। ञ्नित्यादिर्नित्यम् इत्याद्युदात्तत्वम्। दध्रे। धृञ् अवस्थाने इत्यस्य लिटि कित्त्वाद्गुणाभावे सति यणादेशः। प्रत्ययस्वरः। पादादित्वात् न निघातः। जिहीत। ओहाङ् गतौ। लिङि जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः। भृञामित् (पा.सू.७.४.७६) इति अभ्यासस्य इत्वम्। श्नाभ्यस्तयोरातः इति आकारलोपः। पर्ववान् पर्वतः। मत्वर्थीयः तप्रत्ययः॥
yéṣām ájmeṣu pṛthivī́, jujurvā́m̐ iva viśpátiḥ bhiyā́ yā́meṣu réjate O learned persons, you should properly use the winds whose impetuous approach earth and other worlds move in their proper courses and tremble like an enfeebled king, through diseases or dread of his enemies.
(Griffith:) They at whose racings forth the earth, like an age-weakened lord of men, Trembles in terror on their ways. yéṣām, yá-.Gen.Pl.M/n; ájmeṣu, ájma-.Loc.Pl.M; pṛthivī́, pṛthivī́-.Nom.Sg.F; jujurvā́n, √jṝ- ~ jūr.Nom.Sg.M.Prf.Act; iva, iva; viśpátiḥ, viśpáti-.Nom.Sg.M; bhiyā́, bhī́-.Ins.Sg.F; yā́meṣu, yā́ma-.Loc.Pl.M; réjate, √rej.3.Sg.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः येषां युष्माकं यामेषु गमनेषु अज्मेषु क्षेपकेषु सत्सु पृथिवी भूमिः रेजते कम्पते। तत्र दृष्टान्तः। जुजुर्वांइव विश्पतिः। यथा वयोहानिरोगादिना जीर्णः प्रजापालको राजा वैरिभयात् कम्पते तद्वत्॥ अज्मेषु। अज गतिक्षेपणयोः। बहुलग्रहणात् औणादिको मन्। अजेर्व्यघञपोः (पा.सू.२.४.५६) इति वीभावो न भवति, वलादावार्धधातुके विकल्प इष्यते (का.२.४.५६.२) इति वचनात्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। जुजुर्वान्। जुष् वयोहानौ। लिटः क्वसुः। बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.१.१०३) इति उत्वम्। अभ्यासहलादिशेषौ। वस्वेकाजाद्धसाम् इति नियमात इडागमाभावः। ऋच्छत्यॄताम् (पा.सू.७, ४, ११) इति गुणः, हलि च इति दीर्घत्वं च संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः इति वचनात् न भवति। विशां पतिर्विश्पतिः। पत्यावैश्वर्ये इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरे प्राप्ते परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। भिया। सावेकाचः० इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। यामेषु। यम उपरमे। भावे घञ्। कर्षात्वतो घञ:० इत्यन्तोदात्तत्वे प्राप्ते वृषादिषु पाठादाद्युदात्तत्वम्। रेजते। रेजृ कम्पने। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः। यद्वृत्तयोगादनिघातः॥
sthiráṁ hí jā́nam eṣāṁ, váyo mātúr níretave yát sīm ánu dvitā́ śávaḥ O men, you should know the attributes of the winds whose origin is stable sky. Their force is of two kinds i.e. they posses sound and touch. It is on account of the force of the air that birds are able to f1y in the middle region (Antar-iksha).
(Griffith:) Strong is their birth: vigour have they to issue from their Mother; strength, Indeed, even twice enough, is theirs. sthirám, sthirá-.Nom/acc.Sg.M/n; hí, hí; jā́nam, jā́na-.Nom/acc.Sg.N; eṣām, ayám.Gen.Pl.M/n; váyaḥ, váyas-.Nom/acc.Sg.N; mātúḥ, mātár-.Abl.Sg.F; níretave, √i.Dat.Sg; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; sīm, sīm; ánu, ánu; dvitā́, dvitā́; śávaḥ, śávas-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) एषां मरुतां जानं जन्मस्थानमाकाशं स्थिरं हि चलनरहितं खलु। मातुः मरुतां जननीस्थानीयादाकाशात् वयः पक्षिणः निरेतवे निर्गन्तुं समर्था भवन्तीति शेषः। तादृशादाकाशाद्भवज्जन्मेति मरुतां स्तुतिः। यत् यस्मात् कारणात् शवः भवदीयं बलम् अनुक्रमेण सीं सर्वतः द्विता द्वित्वेन द्यावापृथिव्योर्विभज्य वर्तते। अतो भवदीयं जानं स्थिरं हि इति पूर्वत्रान्वयः॥ जानम्। जन्यतेऽस्मिन्निति जानमन्तरिक्षम्। अधिकरणे घञ्। एषाम्। इदमोऽन्वादेशे इति अशादेशोऽनुदात्तः। विभक्तिश्च सुप्त्वादनुदात्ता। न च ऊडिदम् इत्यादिना विभक्त्युदात्तत्वम् , अन्तोदात्तात् इदंशब्दात् तस्य विधानात्। निरेतवे। इण् गतौ। तुमर्थे सेसेन् इति तवेन्प्रत्ययः। तादौ च। इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्॥
úd u tyé sūnávo gíraḥ, kā́ṣṭhā ájmeṣv atnata vāśrā́ abhijñú yā́tave O Kings and their subjects, let these winds which are in the firmament and cause the delivery and extension of speech in all knees to their calves.
(Griffith:) And these, the Sons, the Singers, in their racings have enlarged the bounds, So that the cows must walk knee-deep. út, út; u, u; tyé, syá- ~ tyá-.Nom.Pl.M; sūnávaḥ, sūnú-.Nom.Pl.M; gíraḥ, gír- ~ gīr-.Nom.Pl.M; kā́ṣṭhāḥ, kā́ṣṭhā-.Acc.Pl.F; ájmeṣu, ájma-.Loc.Pl.M; atnata, √tan.3.Pl.Aor.Ind.Med; vāśrā́ḥ, vāśrá-.Nom.Pl.M; abhijñú, abhijñú; yā́tave, √yā.Dat.Sg.(सायणभाष्यम्) त्ये पूर्वप्रकृताः गिरः सूनवः वाच उत्पादका मरुतः। वायवो हि ताल्वौष्ठादिषु संचरन्तो वाचमुत्पादयन्ति। अज्मेषु स्वकीयेषु गमनेषु सत्सु काष्ठाः अपः। आपोऽपि काष्ठा उच्यन्ते क्रान्त्वा स्थिता भवन्ति (निरु.२.१५) इति यास्कः। उदु उत्कर्षेणैव अत्नत अतनिषत विस्तारितवन्तः। उदकं विस्तार्य तत्पानार्थं वाश्राः हम्भारोपेता गाः अभिज्ञु जान्वाभिमुख्यं यथा भवति तथा यातवे गन्तुं प्रेरितवन्त इति शेषः॥ सूनवः। षू प्रेरणे। सुवः कित् (उ.सू.३.३१५) इति नुप्रत्ययः। कित्त्वाद्गुणाभावः। अत्नत। तनु विस्तारे। लङि झस्य अदादेशे बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। तनिपत्योश्छन्दसि (पा.सू.६.४.९९) इति उपधालोपः। अडागमः। अभिज्ञु। अभिगते जानुनी यस्य तदभिज्ञु। प्रसंभ्यां जानुनोर्ज्ञुः (पा.सू.५.४.१२९) इति व्यत्ययेनाभिपूर्वस्यापि जानुशब्दस्य ज्ञुशब्दादेशः समासान्तः। यातवे। तुमर्थे सेसेन्° इति तवेन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
tyáṁ cid ghā dīrghám pṛthúm, mihó nápātam ámṛdhram prá cyāvayanti yā́mabhiḥ O officers and workers of the State, as Maruts (Monsoon winds) which cause rain, drive before them in their course of going and coming, the vast, non-wetting rain-retaining cloud, in the same manner, you should drive away and cause the fall of your enemies and gladden the people.
(Griffith:) Before them, on the ways they go, they drop this offspring of the cloud, Long, broad, and inexhaustible. tyám, syá- ~ tyá-.Acc.Sg.M; cit, cit; gha, gha; dīrghám, dīrghá-.Acc.Sg.M; pṛthúm, pṛthú-.Acc.Sg.M; miháḥ, míh-.Gen.Sg.F; nápātam, nápat-.Acc.Sg.M; ámṛdhram, ámṛdhra-.Acc.Sg.M; prá, prá; cyāvayanti, √cyu.3.Pl.Prs.Ind.Act; yā́mabhiḥ, yā́man-.Ins.Pl.Nv.(सायणभाष्यम्) त्यं चिद्ध प्रसिद्धो यो मेघस्तमपि मेघं यामभिः स्वकीयगमनैः प्र च्यावयन्ति मरुतः प्रकर्षेण गमयन्ति। कीदृशम्। दीर्घम् आयामोपेतं पृथुं तिर्यग्विस्तृतं मिहो नपातं सेचनीयस्य जलस्य न पातयितारं वृष्टिमकुर्वन्तमित्यर्थः। अमृध्रं केनाप्यहिंस्यम्॥ घ। ऋचि तुनुघ इत्यादिना दीर्घः। मिहः। मिह सेचने। मेहति सिञ्चतीति मिट् वृष्टिः। क्विप् च इति क्विप्। सावेकाचः° इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। नपातम्। न पातयतीति नपात्॥ नभ्राण्नपात्”। इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अमृध्रम्। श्रुधु मृधु उन्दने। मर्धति उदकेन उनत्तीति मृध्रः। बहुलवचनात् औणादिको रक्प्रत्ययः। नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। यद्वा। संग्रामवाचिना मृधशब्देन हिंसा लक्ष्यते। मत्वर्थीयो रः। पूर्ववत् स्वरसमासौ। च्यावयन्ति॥ च्युङ् गतौ। णिचि वृद्ध्यावादेशौ। पदकाले ह्रस्वश्छान्दसः॥
máruto yád dha vo bálaṁ, jánām̐ acucyavītana girī́m̐r acucyavītana O Commanders of the armies and other brave people, with your vigor, invigorate mankind, as the winds give impetus to the clouds, prompt them to discharge their duties.
(Griffith:) O Maruts, as your strength is great, so have you cast men down on earth, So have you made the mountains fall. márutaḥ, marút-.Voc.Pl.M; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; ha, ha; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; bálam, bála-.Nom/acc.Sg.N; jánān, jána-.Acc.Pl.M; acucyavītana, √cyu.2.Pl.Aor.Ind.Act; girī́n, girí-.Acc.Pl.M; acucyavītana, √cyu.2.Pl.Aor.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः यद्ध यस्मादेव कारणात् वः युष्माकं बलम् अस्ति अस्मादेव कारणात् जनान् प्राणिनः अचुच्यवीतन स्वस्वव्यापारेषु प्रेरयत। तथा गिरीन् मेघान् अचुच्यवीतन प्रेरयत॥ मरुतः। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। अचुच्यवीतन। च्यवतेर्लङि व्यत्ययेन परस्मैपदम्। तप्तनप्तनथनाश्च इति तस्य तनबादेशः। बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.३.९७) इति ईडागमः। गुणावादेशौ। तिङ्ङतिङः इति निघातः। गिरीन्। दीर्घादटि समानपादे इति संहितायां नकारस्य रुत्वम्। अत्रानुनासिकः इति ईकारस्यानुनासिकः॥
yád dha yā́nti marútaḥ, sáṁ ha bruvaté dhvann ā́ śṛṇóti káś cid eṣām As these winds pass along here and there, artists and scientists give instructions on the path of (or for acquiring knowledge) knowledge and converse with one another about them. The knowledge of this science of sound is gained by a few and not by all.
(Griffith:) The while the Maruts pass along, they talk together on the way: Doth any hear them as they speak? yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; ha, ha; yā́nti, √yā.3.Pl.Prs.Ind.Act; marútaḥ, marút-.Nom.Pl.M; sám, sám; ha, ha; bruvate, √brū.3.Pl.Prs.Ind.Med; ádhvan, ádhvan-.Loc.Sg.M; ā́, ā́; śṛṇóti, √śru.3.Sg.Prs.Ind.Act; káḥ, ká-.Nom.Sg.M; cit, cit; eṣām, ayám.Gen.Pl.M/n.(सायणभाष्यम्) यद्ध यदा खलु मरुतः यान्ति गच्छन्ति तदानीम् अध्वन्ना मार्गे सर्वतः सं ब्रुवते ह संभूय ध्वनिमवश्यं कुर्वन्ति। एषां मरुतां संबन्धिनं शब्दं कश्चित् यः कोऽपि शृणोति॥ यान्ति। या प्रापणे। अदादित्वात् शपो लुक्। झोऽन्तः इति अन्तादेशस्य उपदेशिवद्भावात् अन्तीत्येतदाद्युदात्तम्। धातुना सहैकादेश एकादेशस्वरः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। ब्रुवते। ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि। झस्य अदादेशे कृते परत्वात् प्राप्तस्य गुणस्य ङित्त्वेन बाधितत्वात् उवङादेशः। अध्वन्। सुपां सुलुक् इति सप्तम्या लुक्। शृणोति। तिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे विकरणस्वरः॥
prá yāta śī́bham āśúbhiḥ, sánti káṇveṣu vo dúvaḥ tátro ṣú mādayādhvai O officers of the State and their subjects. You should travel to distant places with swift Vehicles like the air-craft. You should take delight in serving highly intelligent persons.
(Griffith:) Come quick with swift steeds, for you have worshippers among Kanva’s sons May you rejoice among them well. prá, prá; yāta, √yā.2.Pl.Prs.Imp.Act; śī́bham, śī́bham.Sg.N; āśúbhiḥ, āśú-.Ins.Pl.M; sánti, √as.3.Pl.Prs.Ind.Act; káṇveṣu, káṇva-.Loc.Pl.M; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; dúvaḥ, dúvas-.Nom/acc.Sg.N; tátra, tátra; u, u; sú, sú; mādayādhvai, √mad.2.Pl.Prs.Sbjv.Med.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः आशुभिः वेगवद्भिः स्वकीयैर्वाहनैः शीभं शीघ्रम्। शीभं तृषु तूयम् (नि.२.१५.९) इति क्षिप्रनामसु पाठात्। प्र यात प्रकर्षेण कर्मभूमिं गच्छत। कण्वेषु मेधाविष्वनुष्ठातृषु वः युष्माकं दुवः दुवांसि परिचरणानि सन्ति। तत्रो षु तेष्वेव परिचारकेषु कण्वेषु मादयाध्वै तृप्ता भवत॥ आशुभिः। अशू व्याप्तौ। कृवापाजि° इत्यादिना उण्। प्रत्ययस्वरः। सन्ति। श्नसोरल्लोपः इति अकारलोपः। मादयाध्वै। मद तृप्तियोगे। चुरादिः। आकुस्मीय आत्मनेपदी। लेटि आडागमः। टेः एत्वम्। वैतोऽन्यत्र (पा.सू.३.४.९६) इति एकारस्य ऐकारादेशः॥
ásti hí ṣmā mádāya vaḥ, smási ṣmā vayám eṣām víśvaṁ cid ā́yur jīváse O learned persons, let us be yours (Your admirers and followers) for enjoying bliss and leading full and happy life.
(Griffith:) All is prepared for your delight. We are their servants evermore, To live as long as life may last. ásti, √as.3.Sg.Prs.Ind.Act; hí, hí; sma, sma; mádāya, máda-.Dat.Sg.M; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; smási, √as.1.Pl.Prs.Ind.Act; sma, sma; vayám, ahám.Nom.Pl; eṣām, ayám.Gen.Pl.M/n; víśvam, víśva-.Nom/acc.Sg.N; cit, cit; ā́yuḥ, ā́yus-.Nom/acc.Sg.N; jīváse, √jīv.Dat.Sg.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः वः युष्माकं मदाय तृप्तये अस्ति हि ष्म अस्माभिः प्रयुज्यमानं हविर्वो विद्यते खलु। एषां युष्माकं भृत्यभूताः वयं स्मसि ष्म विद्यामहे खलु। जीवसे जीवितुं विश्वं चिदायुः सर्वमप्यायुः प्रयच्छतेति शेषः। स्म निपातस्य च इति संहितायां दीर्घः। स्मसि। इदन्तो मसिः। जीवसे। तुमर्थे सेसेन्° इति असेप्रत्ययः॥
kád dha nūnáṁ kadhapriyaḥ, pitā́ putráṁ ná hástayoḥ dadhidhvé vṛktabarhiṣaḥ O learned priests who please and benefit others by telling good stories when will you uphold or maintain the Yajnas (unselfish philanthropic deeds) as a father holds by both his hands a son or as gases uphold the worlds?
(Griffith:) What now? When will you take us by both hands, as a dear sire his son, Deities, for whom sacred grass is clipped? kát, ká-.Nom/acc.Sg.N; ha, ha; nūnám, nūnám; kadhapriyaḥ, kadhaprī-.Voc.Pl.M; pitā́, pitár-.Nom.Sg.M; putrám, putrá-.Acc.Sg.M; ná, ná; hástayoḥ, hásta-.Loc.Du.M; dadhidhvé, √dhā.2.Pl.Prf.Ind.Med; vṛktabarhiṣaḥ, vṛktábarhis-.Voc.Pl.M.(सायणभाष्यम्) कद्ध नूनम् इति पञ्चदशर्चं तृतीयं सूक्तम्। घोरपुत्रः कण्व ऋषिः, ऋषिश्चान्यस्मात् इति परिभाषितत्वात्। पूर्वसूक्ते मारुतं हि इत्युक्तत्वादिदमपि मरुद्देवताकम्। गायत्रं तु इत्युक्तत्वात् गायत्रीच्छन्दस्कम्। कद्ध इत्यनुक्रमणिका। विनियोगो लैङ्गिकः॥ हे मरुतः कद्ध कदा खलु नूनम् अवश्यं हस्तयोः दधिध्वे यूयमस्मान् हस्ते धारयथ। तत्र दृष्टान्तः। पिता पुत्रं न हस्तयोः। यथा लोके पिता हस्तयोः स्वकीयं पुत्रं धारयति तद्वत्। कीदृशा मरुतः। कधप्रियः स्तुतिप्रीताः वृक्तबर्हिषः। वृक्तं छिन्नं बर्हिर्दर्भो येषां मरुतां यजमानाय ते मरुतः तथाविधाः॥ कत् कदा। द्वौ चापरौ वर्णविकारनाशौ (का.६.३.१०९) इत्युक्तत्वात् आकारलोपः। कधप्रियः। कथा स्तुतिः। तया प्रीणन्तीति कधप्रियः। प्रीञ् प्रीतौ। क्विप्। पूर्वपदस्य ङ्यापोः संज्ञाच्छन्दसोर्बहुलम् (पा.सू.६.३.६३) इति ह्रस्वत्वम्। धकारश्छान्दसः। आमन्त्रितनिघातः। दधिध्वे। दधातेः छन्दसि लुङ्लङ्लिटः इति वर्तमाने लिट्। क्रादिनियमातु इट्। प्रत्ययस्वरः वृक्तबर्हिषः। आमन्त्रितनिघातः॥
kvà nūnáṁ kád vo árthaṁ, gántā divó ná pṛthivyā́ḥ kvà vo gā́vo ná raṇyanti O men, where do you attain your object like the rays of the sun reaching the earth? Where are your speeches made as the cows make sound before their calves.
(Griffith:) Now whither? To what goal of yours go you in heaven, and not on earth? Where do your cows disport themselves? kvà, kvà; nūnám, nūnám; kát, ká-.Nom/acc.Sg.N; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; ártham, ártha-.Nom/acc.Sg.N; gánta, √gam.2.Pl.Aor.Imp.Act; diváḥ, dyú- ~ div-.Abl.Sg.M; ná, ná; pṛthivyā́ḥ, pṛthivī́-.Gen.Sg.F; kvà, kvà; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; gā́vaḥ, gáv- ~ gó-.Nom.Pl.M; ná, ná; raṇyanti, √ran.3.Pl.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः नूनम् इदानीं क्व यूयं कुत्र स्थिताः। कत् कदा वः युष्माकम् अर्थम् अरणं देवयजनदेशे गमनम्। विलम्बं मा कुरुतेत्यर्थः। दिवः गन्त द्युलोकाद्गच्छत। पृथिव्याः न गन्त भूलोकान्मा गच्छत। वः युष्मान् क्व रण्यन्ति। देवयजनरूपायाः पृथिव्या अन्यत्र कुत्र शब्दयन्ति। यजमानाः स्तुवन्ति। तत्र दृष्टान्तः। गावो न। यथा गावो रणन्ति शब्दयन्ति तद्वत्॥ क्व। किंशब्दात् सप्तम्यन्तात् किमोऽत् (पा.सू.५.३.१२) इति अत्प्रत्ययः। क्वाति (पा.सू.७.२.१०५) इति किमः क्वादेशः। तित्स्वरितः इति स्वरितत्वम्। अर्थम्। ऋ गतौ। उषिकुषिगार्तिभ्यस्थन् (उ.सू.२.१६१) इति भावे थन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। गन्त। गमेर्लोटि बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। थादेशस्य तस्य तप्तनप्तनथनाश्च इति तबादेशः। अत एव ङित्त्वाभावात् अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपो न भवति। प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घत्वम्। दिवः। ऊडिदम्० इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। पृथिव्याः। उदात्तयणो हल्पूर्वात् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। रण्यन्ति। रणतिः शब्दार्थः। व्यत्ययेन श्यन्॥
kvà vaḥ sumnā́ návyāṁsi, márutaḥ kvà suvitā́ kvò víśvāni saúbhagā O active men going about quickly like the air, where are your latest means of happiness? Where are your promptings of the heart and where are your auspicious means of prosperity cf all kinds – these are the questions that you should put to the learned after approaching them with humility.
(Griffith:) Where are your newest favours shown? Where, Maruts, your prosperity? Where all your high felicities? kvà, kvà; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; sumnā́, sumná-.Nom.Pl.N; návyāṁsi, návyas-.Nom.Pl.N; márutaḥ, marút-.Voc.Pl.M; kvà, kvà; suvitā́, suvitá-.Nom.Pl.N; kvà, kvà; u, u; víśvāni, víśva-.Nom/acc.Pl.N; saúbhagā, saúbhaga-.Nom.Pl.N.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः वः युष्माकं संबन्धीनि नव्यांसि नवतराणि सुम्ना प्रजापशुरूपाणि धनानि प्रजा वै पशवः सुम्नम् (तै.सं.५.४.६.६) इति श्रुत्यन्तरात्। क्व कुत्र वर्तन्ते। तथा सुविता शोभनानि प्राप्याणि मणिमुक्तादीनि भवदीयानि क्व कुत्र वर्तन्ते। विश्वानि सर्वाणि सौभगा सौभाग्यरूपाणि गजाश्वादीनि क्वो कुत्र वा वर्तन्ते। भवदीयैः सुम्नादिभिः सर्वैः सहागन्तव्यमित्यर्थः॥ सुम्ना। शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। नव्यांसि। नवशब्दात् ईयसुनि ईकारलोपश्छान्दसः। सुविता। सुष्ठु इतानि सुवितानि। तन्वादीनां छन्दसि बहुलमुपसंख्यानम् (पा.सू.६.४.७७.१) इति उवङादेशः। सौभगा। सुभगान्मन्त्रे (पा.सू.५.१.१२९ ग.) इति तस्य भावः इत्यर्थे अन्। पूर्ववत् शेर्लोपः॥
yád yūyám pṛśnimātaro, mártāsaḥ syā́tana stotā́ vo amṛ́taḥ syāt O men behaving like the airs whose mother is the firmament if you become industrious, your admirer – the President of the Assembly, may become inviolable by his enemies.
(Griffith:) If, O you Maruts, you the Sons whom Prsni bore, were mortal, and Immortal he who sings your praise. yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; yūyám, tvám.Nom.Pl; pṛśnimātaraḥ, pṛ́śnimātar-.Voc.Pl.M; mártāsaḥ, márta-.Nom.Pl.M; syā́tana, √as.2.Pl.Prs.Opt.Act; stotā́, stotár-.Nom.Sg.M; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; amṛ́taḥ, amṛ́ta-.Nom.Sg.M; syāt, √as.3.Sg.Prs.Opt.Act.(सायणभाष्यम्) हे पृश्निनामकधेनुपुत्राः मरुतः यूयं यद्यपि मर्तासः मनुष्याः स्यातन भवेत तथापि धवः युष्माकं स्तोता यजमानः अमृतः स्यात् देवो भवेत्॥ पृश्निमातरः। पृश्निर्माता येषां ते। समासान्तविधेरनित्यत्वात् नद्यृतश्च (पा.सू.५.४.१५३) इति कबभावः। मर्तासः। असि हसि इत्यादिना म्रियतेः तन्प्रत्ययः। आजसेरसुक्। स्यातन। अस्तेर्लिङि तस्य तप्तनप्तनथनाश्च इति तनादेशः। यासुट उदात्तत्वम्। अमृतः। नञो जरमरमित्रमृताः इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्॥
mā́ vo mṛgó ná yávase, jaritā́ bhūd ájoṣyaḥ pathā́ yamásya gād úpa O officers and people of the State, as a deer is never indifferent to pasture so you conduct yourselves in such a way that your admirer may not deserve censure but, be praise-worthy and practicing Pranayama, may he not go to the Path of Yama (death) soon. (He may not die prematurely).
(Griffith:) Then never were your praiser loathed like a wild beast in pasture-land, Nor should he go on Yama’s path. mā́, mā́; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; mṛgáḥ, mṛgá-.Nom.Sg.M; ná, ná; yávase, yávasa-.Loc.Sg.N; jaritā́, jaritár-.Nom.Sg.M; bhūt, √bhū.3.Sg.Aor.Inj.Act; ájoṣyaḥ, ájoṣya-.Nom.Sg.M; pathā́, pánthā- ~ path-.Ins.Sg.M; yamásya, yamá-.Gen.Sg.M; gāt, √gā.3.Sg.Aor.Inj.Act; úpa, úpa.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः वः युष्माकं जरिता स्तोता अजोष्यः असेव्यः मा भूत्। तत्र दृष्टान्तः। मृगो न यवसे। यथा तृणे भक्षणीये मृगः कदाचिदप्यसेव्यो न भवति किंतु सर्वदा तृणं भक्षयति तद्वत्। किं च स स्तोता यमस्य पथा यमलोकसंबन्धिमार्गेण मा उप गात् मा गच्छतु। तस्य मरणं मा भूदित्यर्थः॥ जरिता। जॄष् वयोहानौ। स्तुतिकर्मेति (निरु.१०.८) यास्कः। तृचि इडागमः। चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्। भूत्। लुङि गातिस्था° इति सिचो लुक्। न माङ्योगे इति अडभावः। अजोष्यः। जुषी प्रीतिसेवनयोः। ऋहलोर्ण्यत् इति कर्मणि ण्यत्। नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। पथा। तृतीयैकवचने भस्य टेर्लोपः (पा.सू.७.१.८८) इति टिलोपः। उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुदात्तत्वम्। गात्। एतेर्लुङि – इणो गा लुङि (पा.सू.२, ४, ४५) इति गादेशः। गातिस्था° इति सिचो लुक्। पूर्ववत् अडभावः॥
mó ṣú ṇaḥ párā-parā, nírṛtir durháṇā vadhīt padīṣṭá tṛ́ṣṇayā sahá O teachers, you should endeavour in such a way that the adverse movement of the winds that causes diseases may never destroy us, along with the powerful passion of greed, but their movement and use which lead to health and happiness be attained by us.
(Griffith:) Let not destructive plague on plague hard to be conquered, strike its down: Let each, with drought, depart from us. mā́, mā́; u, u; sú, sú; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; párā-parā, párā; nírṛtiḥ, nírṛti-.Nom.Sg.F; durháṇā, durháṇā-.Nom.Sg.F; vadhīt, √vadh.3.Sg.Aor.Inj.Act; padīṣṭá, √pad.3.Sg.Aor.Opt/prec.Med; tṛ́ṣṇayā, tṛ́ṣṇā-.Ins.Sg.F; sahá, sahá.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः नः अस्मान् निऋतिः रक्षोजातिदेवता मो षु वधीत् सर्वथा वधं मा कार्षीत्। कीदृशी। परापरा उत्कृष्टादप्युत्कृष्टा अतिबलेत्यर्थः। अत एव दुर्हणा केनापि हन्तुं दुःशक्या। सा निर्ऋतिः तृष्णया सह पदीष्ट पततु। अस्मदीया तृष्णा बाधिका निर्ऋतिश्च विनश्यत्वित्यर्थः॥ मो षु णः। सुञः इति षत्वम्। नश्च धातुस्थोरुषुभ्यः इति णत्वम्। दुर्हणा। ईषद्दुःसुषु। इत्यादिना हन्तेः कर्मणि खल्। लित्स्वरेण प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम्। वधीत्। लुङि हन्तेः लुङि च। (पा.सू.३.४.४३) इति वधादेशः। सिचि इडागमः। वधादेशस्य अदन्तत्वात् एकाच उपदेशे। इति इट्प्रतिषेधो न भवति। अतो लोपे सति तस्य स्थानिवत्त्वात् अतो हलादेः (पा.सू.७.२.७) इति वृद्ध्यभावः। इट ईटि (पा.सू.८.२.२८) इति सिचो लोपः। पदीष्ट। पद गतौ। आशीर्लिंङि छन्दस्युभयथा इति सार्वधातुकत्वात् सलोपः। आर्धधातुकत्वात् सुडागमः। प्रत्ययस्वरः। तृष्णया। ञितृषा पिपासायाम्। तृषिशुषिरसिभ्यः किच्च (उ.सू.३.२९२) इति नप्रत्ययः। नित् इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम्॥
satyáṁ tveṣā́ ámavanto, dhánvañ cid ā́ rudríyāsaḥ míhaṁ kṛṇvanty avātā́m O men, you should truly behave like the winds in the firmament that are powerful and kindled with electricity caused by internal and external rubbing, giving life to the soul and causing no withered day or rains over even the desert.
(Griffith:) Truly, they the fierce and mighty Sons of Rudra send their windless Rain even on the desert places. satyám, satyá-.Nom/acc.Sg.N; tveṣā́ḥ, tveṣá-.Nom.Pl.M; ámavantaḥ, ámavant-.Nom.Pl.M; dhánvan, dhánvan-.Loc.Sg.N; cit, cit; ā́, ā́; rudríyāsaḥ, rudríya-.Nom.Pl.M; míham, míh-.Acc.Sg.F; kṛṇvanti, √kṛ.3.Pl.Prs.Ind.Act; avātā́m, avātá-.Acc.Sg.F.(सायणभाष्यम्) धन्वञ्चित् मरुदेशेऽपि रुद्रियासः रुद्रेण पालितत्वात् तदीया मरुतः आ सर्वतः अवातां वायुरहितां मिहं वृष्टिं कृण्वन्ति कुर्वन्ति तदेतत् सत्यम्। कीदृशा रुद्रियासः। त्वेषाः दीप्ताः अमवन्तः बलवन्तः। मरुतां रुद्रपालनमाख्यानेषु प्रसिद्धम्॥ धन्वन्। रिवि रवि धवि गत्यर्थाः। इदित्त्वात् नुम्। कनिन्युवृषितक्षि° इत्यादिना कनिन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। सुपां सुलुक्° इति सप्तम्या लुक्। रुद्रियासः। रुद्रस्येमे रुद्रियाः। तस्येदम् इत्यर्थे घः। आजसेरसुक्। मिहम्। मिह सेचने। क्विप् च इति क्विप्। कृण्वन्ति। कृवि हिंसाकरणयोश्च। धिन्विकृण्व्योर च इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य च अकारादेशः। अतो लोपेन लुप्तस्य स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः॥
vāśréva vidyún mimāti, vatsáṁ ná mātā́ siṣakti yád eṣāṁ vṛṣṭír ásarji As the lightning roars like a mother cow that bellows for her calf and hence the rain is set free by the Maruts (winds), in the same manner, you should uphold and maintain happiness by raining down noble virtues.
dívā cit támaḥ kṛṇvanti, parjányenodavāhéna yát pṛthivī́ṁ vyundánti O men, the Maruts (airs) spread darkness over the day by a water-bearing cloud and thence inundate the earth, you should utilize them properly.
(Griffith:) When they inundate the earth they spread forth darkness even in day time, With the water-laden rain-cloud. dívā, dívā; cit, cit; támaḥ, támas-.Nom/acc.Sg.N; kṛṇvanti, √kṛ.3.Pl.Prs.Ind.Act; parjányena, parjánya-.Ins.Sg.M; udavāhéna, udavāhá-.Ins.Sg.M; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; pṛthivī́m, pṛthivī́-.Acc.Sg.F; vyundánti, √ud.3.Pl.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) ते मरुतः उदवाहेन उदकधारिणा पर्जन्येन मेघेन सूर्यमाच्छाद्य दिवा चित् अहन्यपि तमः कृण्वन्ति अन्धकारं कुर्वन्ति। यत् यदा पृथिवीं भूमिं व्युन्दन्ति विशेषेण क्लेदयन्ति तदानीमतिवृष्टिकाले तमः कुर्वन्तीति पूर्वत्रान्वयः॥ उदवाहेन। उदकानि वहतीति उदवाहः। कर्मण्यण्। मेघविशेषस्येयं संज्ञा। उदकस्योदः संज्ञायाम् (पा.सू.६.३.५७) इति उदकशब्दस्य उदभावः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। व्युन्दन्ति। उन्दी क्लेदने। रुधादित्वात् श्नम्। श्नान्नलोपः (पा.सू.६.४.२३) इति नलोपः। यद्वृत्तयोगादनिघातः॥
ádha svanā́n marútāṁ, víśvam ā́ sádma pā́rthivam árejanta prá mā́nuṣāḥ O men, you should know well that at the roaring of the Maruts (winds) every dwelling or seat of the earth shakes and men also tremble.
(Griffith:) O Maruts, at your voice’s sound this earthly habitation shakes, And each man reels who dwells therein. ádha, ádha; svanā́t, svaná-.Abl.Sg.M; marútām, marút-.Gen.Pl.M; víśvam, víśva-.Nom.Sg.N; ā́, ā́; sádma, sádman-.Nom.Sg.N; pā́rthivam, pā́rthiva-.Nom.Sg.N; árejanta, √rej.3.Pl.Iprf.Ind.Med; prá, prá; mā́nuṣāḥ, mā́nuṣa-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) मरुतां संबन्धिनः स्वनात् अध ध्वनेर्गजनरूपादनन्तरं पार्थिवं पृथिवीसंबन्धि विश्वं सद्म सर्वं गृहम् आ समन्तात् अरेजत इति शेषः। तथा मानुषाः गृहवर्तिनो मनुष्या अपि प्र अरेजन्त प्रकर्षेण कम्पितवन्तः॥ अध। छान्दसं धत्वम्। सद्म। षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति मनिन्। पार्थिवम्। पृथिव्याः संबन्धि। पृथिव्या ञाञौ (पा.सू.४.१.८५.२) इति प्राग्दीव्यतीयः अञ्प्रत्ययः। ञित्वादाद्युदात्तत्वम्। अरेजन्त। रेजृ कम्पने॥
máruto vīḷupāṇíbhiś, citrā́ ródhasvatīr ánu yātém ákhidrayāmabhiḥ O practicers of yoga or other worldly men, you should come (for a walk and meditation) to the beautifully embanked rivers with unobstructed progress along with ever-moving and strong winds.
(Griffith:) O Maruts, with your strong-hoofed steeds, unhindered in their courses, haste Along the bright embanked streams. márutaḥ, marút-.Voc.Pl.M; vīḷupāṇíbhiḥ, vīḷúpāṇi-.Ins.Pl.M; citrā́ḥ, citrá-.Acc.Pl.F; ródhasvatīḥ, ródhasvant-.Acc.Pl.F; ánu, ánu; yātá, √yā.2.Pl.Prs.Imp.Act; īm, īm; ákhidrayāmabhiḥ, ákhidrayāman-.Ins.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः यूयं वीळुपाणिभिः दृढहस्तैः सहिताः सन्तः रोधस्वतीरनु कूलयुक्ता नदीरनुलक्ष्य अखिद्रयामभिः अच्छिन्नगमनैः याते गच्छतैव॥ मरुतः। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। वीळुपाणिभिः। वीडु इति बलनाम, वीळु च्यौत्नम् (नि.२.९.१४) इति तन्नामसु पाठात्। तेन च तद्वान् लक्ष्यते। वीळवश्च ते पाणयश्च। समासस्य इत्यन्तोदात्तत्वम्। रोधस्वतीः। रुधिर् आवरणे। रुणद्धि स्रोतः इति रोधः कूलम्। रोधः कूलं निरुणद्धि स्रोतः (निरु.६.१) इत्युक्तत्वात्। असुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। तद्युक्ता रोधस्वत्यः। मादुपधायाः इति मतुपो वत्वम्। उगितश्च इति ङीप्। मतुब्ङीपोः पित्त्वादनुदात्तत्वे असुनः स्वर एव शिष्यते। यात। या प्रापणे। अदादित्वात् शपो लुक्। ईम्। चादयोऽनुदात्ताः इत्यनुदात्तत्वम्। गुणे एकादेश उदात्तेनोदात्तः इत्युदात्तत्वम्। अखिद्रयामभिः। खिद दैन्ये। स्फायितञ्चि° इत्यादिना रक्। खिद्रं यान्तीति खिद्रयामानः। न खिद्रयामानः अखिद्रयामानः। तैः। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
sthirā́ vaḥ santu nemáyo, ráthā áśvāsa eṣām súsaṁskṛtā abhī́śavaḥ O learned men, may the fellies of your wheels be firm. May your chariots, of various kinds including air-craft be steady and your horses or fire etc. be properly trained and utilized, and may your rains be fashioned well.
(Griffith:) Firm be the fellies of your wheels, steady your horses and your cars, And may your reins be fashioned well. sthirā́ḥ, sthirá-.Nom.Pl.M; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; santu, √as.3.Pl.Prs.Imp.Act; nemáyaḥ, nemí-.Nom.Pl.F; ráthāḥ, rátha-.Nom.Pl.M; áśvāsaḥ, áśva-.Nom.Pl.M; eṣām, ayám.Gen.Pl.M/n; súsaṁskṛtāḥ, súsaṁskṛta-.Nom.Pl.M; abhī́śavaḥ, abhī́śu-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः एषां वः युष्माकं नेमयः रथचक्रवलयाः स्थिराः सन्तु। तथा रथा अश्वासः अश्वाश्च स्थिराः सन्तु। अभीशवः अङ्गुलयः, अभीशवः दीधितयः (नि.२.५.२०) इति तन्नामसु पाठात्। सुसंस्कृताः अश्वबन्धनरज्जुपरिग्रहणे स्वलंकृताः सावधानाः सन्तु॥ सुसंस्कृताः। संपूर्वात् करोतेः कर्मणि क्तः। संपर्युपेभ्यः° (पा.सू.६.१.१३७) इति सुट्। पुनः सुशब्देन प्रादिसमासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अभीशवः। अभिपूर्वात् अश्नोतेः कृवापाजि°। इत्यादिना उण्। वर्णव्यत्ययेन आकारस्य इकारः। उक्तं च – वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च (का.६.३.१०९) इति। अभीशवोऽभ्यश्नुवते कर्माणि (निरु.३.९) इति निरुक्तम्॥
áchā vadā tánā girā́, jarā́yai bráhmaṇas pátim agním mitráṁ ná darśatám O learned man, well versed in various sciences, you should teach with your Vedic speech that spreads the light of the attributes, this science about the air-craft etc. like a person who protects all by teaching the Vedas, who is worth-seeing (charming in appearance) who is endowed with spiritual splendor and friendly to all.
(Griffith:) Invite you here with this song, for praise, Agni the Lord of Prayer, Him who is fair as Mitra is. ácha, ácha; vada, √vad.2.Sg.Prs.Imp.Act; tánā, tán-.Ins.Sg.M/f/n; girā́, gír- ~ gīr-.Ins.Sg.F; jarā́yai, jarā́-.Dat.Sg.F; bráhmaṇaḥ, bráhman-.Gen.Sg.N; pátim, páti-.Acc.Sg.M; agním, agní-.Acc.Sg.M; mitrám, mitrá-.Acc.Sg.M; ná, ná; darśatám, darśatá-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे ऋत्विक्समूह तना तनया देवतास्वरूपं प्रकाशयन्त्या गिरा वाचा ब्रह्मणस्पतिं मन्त्रस्य हविर्लक्षणस्यान्नस्य वा पालकं मरुद्गणम् अग्निं दर्शतं दर्शनीयं मित्रं न मित्रमपि जरायै स्तोतुम् अच्छ आभिमुख्येन वद ब्रूहि॥ अच्छ। निपातस्य च इति संहितायां दीर्घत्वम्। वद। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घः। तना। तनु विस्तारे। तनोति देवतामाहात्म्यं विस्तारयतीति तना। पचाद्यच्। वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम्। तृतीयाया डादेशः। गिरा। सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। ब्रह्मणः। षष्ठ्याः पतिपुत्र इति सहितायां सत्वम्॥
mimīhí ślókam āsyè, parjánya iva tatanaḥ gā́ya gāyatrám ukthyàm O learned person, utter the Vedic Speech that is in your mouth, spread it out like a cloud spreading rain, chant the hymn that is worth-reciting in Gayatri and other Meters.
vándasva mā́rutaṁ gaṇáṁ, tveṣám panasyúm arkíṇam asmé vṛddhā́ asann ihá Sing glory to the host of the maruts (learned priests) brilliant, praise-worthy, musicians, heroes, active like the winds. Here let them be well with us.
prá yád itthā́ parāvátaḥ, śocír ná mā́nam ásyatha kásya krátvā marutaḥ kásya várpasā, káṁ yātha káṁ ha dhūtayaḥ O learned persons who are like air, shakers (of all ignorance) as the sun’s rays descend from long distance on earth, so whose pride do you throw away by your vast learning? It is by the knowledge and prompting action of God, Who is the source of all happiness and the pleasing form or manners of a lucky person who is giver of delight, that you go to a happy place and obtain objects that cause happiness.
sthirā́ vaḥ santv ā́yudhā parāṇúde, vīḷū́ utá pratiṣkábhe yuṣmā́kam astu táviṣī pánīyasī, mā́ mártyasya māyínaḥ Strong be your weapons for driving away your foes, firm in resisting them. Yours be the army that men praise, not that (army or strength) of an unrighteous deceitful mortal.
(Griffith:) Strong let your weapons be to drive away your foes, firm for resistance let them be. Indeed, passing glorious must be your warrior might, not as a guileful mortal’s strength. sthirā́, sthirá-.Nom.Pl.N; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; santu, √as.3.Pl.Prs.Imp.Act; ā́yudhā, ā́yudha-.Nom.Pl.N; parāṇúde, √nud.Dat.Sg; vīḷú, vīḷú-.Nom.Pl.N; utá, utá; pratiṣkábhe, √skambh.Dat.Sg; yuṣmā́kam, tvám.Gen.Pl; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; táviṣī, táviṣī-.Nom.Sg.F; pánīyasī, pánīyaṁs-.Nom.Sg.F; dmā́, mā́; mártyasya, mártya-.Gen.Sg.M; māyínaḥ, māyín-.Gen.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः वः आयुधा युष्माकमायुधानि पराणुदे शत्रूणामपनोदनाय स्थिरा सन्तु स्थिराणि भवन्तु। उत अपि च प्रतिष्कभे शत्रूणां प्रतिबन्धाय वीळु सन्तु दृढानि सन्तु। युष्माकं तविषी बलं पनीयसी अतिशयेन स्तोतव्यं भवतु। मायिनः अस्मासु छद्मचारिणः मर्त्यस्य मनुष्यस्य शत्रोः मा बलं मा भवतु॥ स्थिरा आयुधा। उभयत्र शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। पराणुदे। णुद प्रेरणे। संपदादिलक्षणः क्विप्। उपसर्गादसमासेऽपि (पा.सू.८.४.१४) इति णत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। वीळु। सुपां सुलक्० इति विभक्तेर्लुक्। ईषाअक्षादित्वात्प्रकृतिभावः (पा.सू.६.१.१२७.२)। प्रतिष्कभे। स्कम्भुः सौत्रो धातुः। संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। अनिदिताम् इति नलोपः। पनीयसी। पनतिः स्तुत्यर्थः। अस्मात् औणादिकः कर्मणि असुन्। तत ईयसुनि टेः इति टिलोपः। उगितश्च इति ङीप्। ईयसुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। मायिनः। मायाशब्दस्य व्रीह्यादिषु पाठात् व्रीह्यादिभ्यश्च इति मत्वर्थीय इनिः॥
párā ha yát sthiráṁ hathá, náro vartáyathā gurú ví yāthana vanínaḥ pṛthivyā́ḥ-, vy ā́śāḥ párvatānām O leaders among men, defeat and kill your enemies, having attained strong power, as the winds overthrow what is strong and whirl about what is heavy in all directions of the earth, the mountains and the clouds. Drive away your foes. Like the winds, go to the armies and towns of your enemies to conquer them.
(Griffith:) When what is strong you overthrow, and whirl about each ponderous thing, Heroes, your course is through the forest trees of earth, and through the fissures of the rocks. párā, párā; ha, ha; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; sthirám, sthirá-.Nom/acc.Sg.N; hathá, √han.2.Pl.Prs.Ind.Act; náraḥ, nár-.Voc.Pl.M; vartáyatha, √vṛt.2.Pl.Prs.Ind.Act; gurú, gurú-.Nom.Sg.N; ví, ví; yāthana, √yā.2.Pl.Prs.Ind.Act; vanínaḥ, vanín-.Acc.Pl.M; pṛthivyā́ḥ, pṛthivī́-.Gen.Sg.F; ví, ví; ā́śāḥ, ā́śā-.Acc.Pl.F; párvatānām, párvata-.Gen.Pl.M/.(सायणभाष्यम्) हे नरः नेतारो मरुतः यत् यदा स्थिरं वस्तु परा हथ वृक्षादिकं पराहतं भग्नं कुरुथ। गुरु पाषाणादिकं गुरुत्वोपेतं वर्तयथ प्रेरयथ। तदानीं पृथिव्याः संबन्धिनः वनिनः वनवतो वृक्षान् वि याथन वियुज्य मध्ये गच्छथ। अरण्यगतानां निबिडानां वृक्षाणां मध्ये यस्य कस्या पि वृक्षस्य भग्नत्वादितरवृक्षाणां परस्परवियोगेन प्रौढो मार्गों भवति। तथा पर्वतानाम् आशाः पर्वतपार्श्वदिशः वि याथन वियुज्य गच्छथ॥ हथ। हन हिंसागत्योः। अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। नरः। पादादित्वात् आमन्त्रितनिघाताभावः। वर्तयथ। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे णिचः स्वर एव शिष्यते। यच्छब्दानुषङ्गात् निघाताभावः। याथन। तप्तनप्तनथनाश्च इति थनादेशः॥
nahí vaḥ śátrur vividé ádhi dyávi, ná bhū́myāṁ riśādasaḥ yuṣmā́kam astu táviṣī tánā yujā́, rúdrāso nū́ cid ādhṛ́ṣe O brave destroyers of your foes and diseases, if you have a powerful army, no adversary of yours will there be in the light of justice nor any upon the earth, may your collected strength of army be quickly exerted O heroes who make your opponents weep, to humble or overcome your enemies.
(Griffith:) Consumers of your foes, no enemy of yours is found in heaven or on the earth: You Rudras, may the strength, held in this bond, be yours, to bid defiance even now. nahí, nahí; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; śátruḥ, śátru-.Nom.Sg.M; vividé, √vid.1.Sg.Prf.Ind.Med; ádhi, ádhi; dyávi, dyú- ~ div-.Loc.Sg.M; ná, ná; bhū́myām, bhū́mi-.Loc.Sg.F; riśādasaḥ, riśā́das-.Voc.Pl.M; yuṣmā́kam, tvám.Gen.Pl; astu, √as.3.Sg.Prs.Imp.Act; táviṣī, táviṣī-.Nom.Sg.F; tánā, tán-.Ins.Sg.M/f/n; yujā́, yúj-.Ins.Sg.M; drúdrāsaḥ, rudrá-.Voc.Pl.M; nú, nú; cit, cit; ādhṛ́ṣe, √dhṛṣ.Dat.Sg.(सायणभाष्यम्) हे रिशादसः शत्रुहिंसका मरुतः अधि द्यवि द्युलोकस्योपरि वः युष्माकं शत्रुः नहि विविदे न च बभूव। तथा भूभ्याम् अपि शत्रुः न बभूव। हे रुद्रासः रुद्रपुत्रा मरुतः युष्माकम् एकोनपञ्चाशत्संख्यानां भवतां युजा योगेन परस्परैकमत्येन आधृषे वैरिणां सर्वतो धर्षणाय तविषी बलं नू चित् क्षिप्रमेव तना अस्तु विस्तृता भवतु॥ विविदे। विद सत्तायाम्। लिटि प्रत्ययस्वरः। द्यवि नहि विविदे भूम्यां च न विविदे इति चशब्दार्थप्रतीतेः चादिलोपे विभाषा इति प्रथमायाः तिङ्विभक्तेर्निघातप्रतिषेधः। प्राथग्यं च अनुषक्तक्रियापेक्षया। रिशादसः। रिश हिंसायाम्। रिशन्ति हिंसन्तीति रिशाः। इगुपधलक्षणः कः। तान् अदन्तीति रिशादसः। असुन्। आमन्त्रितनिघातः। युजा। युजिर योगे। ऋत्विक् इत्यादिना क्विन्। सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। रुद्रासः। रुद्रशब्देन तसंबन्धिनो मरुतो लक्ष्यन्ते। आजसेरसुक्। नू चित्। ऋचि तुनुघ इत्यादिना दीर्घः। आधृषे। ञिधृषा प्रागल्भ्ये। संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
prá vepayanti párvatān, ví viñcanti vánaspátīn pró ārata maruto durmádā iva, dévāsaḥ sárvayā viśā́ O heroic learned mighty persons like the winds, O Commander of the army, as the winds move the clouds making them tremble (so to speak) and shatter the trees, in the same manner, you should fight with wicked persons who behave like the intoxicated and should remain happy with all your subjects or the people in general.
(Griffith:) They make the mountains rock and reel, they rend the forest-kings apart. Onward, you Maruts, drive, like creatures drunk with wine, you, Deities with all your company. prá, prá; vepayanti, √vip.3.Pl.Prs.Ind.Act; párvatān, párvata-.Acc.Pl.M; ví, ví; viñcanti, √vic.3.Pl.Prs.Ind.Act; vánaspátīn, vánaspáti-.Acc.Pl.M; prá, prá; u, u; ārata, √ṛ.2.Pl.Aor.Ind.Act; marutaḥ, marút-.Voc.Pl.M; durmádāḥ, durmáda-.Nom.Pl.M; iva, iva; dévāsaḥ, devá-.Voc.Pl.M; sárvayā, sárva-.Ins.Sg.F; viśā́, víś-.Ins.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे रिशादसः शत्रुहिंसका मरुतः अधि द्यवि द्युलोकस्योपरि वः युष्माकं शत्रुः नहि विविदे न च बभूव। तथा भूभ्याम् अपि शत्रुः न बभूव। हे रुद्रासः रुद्रपुत्रा मरुतः युष्माकम् एकोनपञ्चाशत्संख्यानां भवतां युजा योगेन परस्परैकमत्येन आधृषे वैरिणां सर्वतो धर्षणाय तविषी बलं नू चित् क्षिप्रमेव तना अस्तु विस्तृता भवतु॥ विविदे। विद सत्तायाम्। लिटि प्रत्ययस्वरः। द्यवि नहि विविदे भूम्यां च न विविदे इति चशब्दार्थप्रतीतेः चादिलोपे विभाषा इति प्रथमायाः तिङ्विभक्तेर्निघातप्रतिषेधः। प्राथग्यं च अनुषक्तक्रियापेक्षया। रिशादसः। रिश हिंसायाम्। रिशन्ति हिंसन्तीति रिशाः। इगुपधलक्षणः कः। तान् अदन्तीति रिशादसः। असुन्। आमन्त्रितनिघातः। युजा। युजिर योगे। ऋत्विक् इत्यादिना क्विन्। सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। रुद्रासः। रुद्रशब्देन तसंबन्धिनो मरुतो लक्ष्यन्ते। आजसेरसुक्। नू चित्। ऋचि तुनुघ इत्यादिना दीर्घः। आधृषे। ञिधृषा प्रागल्भ्ये। संपदादिलक्षणो भावे क्विप्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
úpo rátheṣu pṛ́ṣatīr ayugdhvam, práṣṭir vahati róhitaḥ ā́ vo yā́māya pṛthivī́ cid aśrod, ábībhayanta mā́nuṣāḥ O men, in order that your chariots (Vehicles) may travel on earth, water and the sky, you should yoke or harness the red fire about which you may ask the learned scientists. This fire mainly sustains the vehicles, and by its sound men are frightened.
(Griffith:) You to your chariot have yoked the spotted deer: a red deer, as a leader, draws. Even the Earth herself listened as you came near, and men were sorely terrified. úpa, úpa; u, u; rátheṣu, rátha-.Loc.Pl.M; pṛ́ṣatīḥ, pṛ́ṣant-.Acc.Pl.F; ayugdhvam, √yuj.2.Pl.Aor.Ind.Med; práṣṭiḥ, práṣṭi-.Nom.Sg.M; vahati, √vah.3.Sg.Prs.Ind.Act; róhitaḥ, róhita-.Nom.Sg.M; ā́, ā́; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; yā́māya, yā́ma-.Dat.Sg.M; pṛthivī́, pṛthivī́-.Nom.Sg.F; cit, cit; aśrot, √śru.3.Sg.Aor.Ind.Act; dábībhayanta, √bhī.3.Pl.Aor.Ind.Med; mā́nuṣāḥ, mā́nuṣa-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः रथेषु भवदीयेषु पृषतीः बिन्दुयुक्ता मृगीः उपो सामीप्येनैव अयुग्ध्वं योजितवन्तः। प्रष्टिः एतत्संज्ञको वाहनत्रयमध्यवर्ती युगविशेषः रोहितः मृगावान्तरजातिर्लोहितवर्णः वहति रथं नयति। वः युष्माकं यामाय गमनाय पृथिवी चित् अन्तरिक्षमपि आ अश्रोत् आभिमुख्येन अशृणोत् अनुजानातीत्यर्थः। पृथिवीत्यन्तरिक्षनाम, पृथिवी भूः स्वयंभु (नि.१.३.९) इति तन्नामसु पाठात्। मानुषाः भूलोकवर्तिनः पुरुषाः अबीभयन्त स्वयं भीताः सन्तोऽन्येषामपि भीतिमुत्पादितवन्तः। उपो इति निपातद्वयसमुदायात्मकमन्यन्निपातान्तरम्। ओत् (पा.सू.१.१.१५) इति प्रगृह्यत्वम्। अयुग्ध्वम्। लुङि झलो झलि (पा.सू.८.२.२६) इति सकारस्य लोपः। चोः कुः इति कुत्वम्। रोहितः। रुहे रश्च लो वा (उ.सू.३.३७४) इति इतन्प्रत्ययान्तः। नित्त्वादाद्युदात्तः। यामाय। यमेर्भावे घञ्। कर्षात्वतः इत्यन्तोदात्तत्वे प्राप्ते वृषादिषु पाठादाद्युदात्तत्वम्। अश्रोत्। श्रु श्रवणे। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। अबीभयन्त। ञिभी भये। अस्मात् ण्यन्तात् लुङि भीस्म्योर्हेतुभये (पा.सू.१.३.६८) इत्यात्मनेपदम्। बिभेतेर्हेतुभये (पा.सू.६.१.५६) इति आत्वस्य विकल्पितत्वात् पक्षे भियो हेतुभये पुक् (पा.सू.७.३.४०) इति पुक् प्राप्नोति। तन्न क्रियते, आगमानुशासनस्यानित्यत्वात्। णौ चङ्युपधह्रस्वत्वादि (पा.सू.७.४.१)॥
rúdrā ávo vṛṇīmahe, gántā nūnáṁ nó vasā yáthā purā́- -itthā́ káṇvāya bibhyúṣe O Rudras – heroes who have observed Brahma-charya up to the age of 44 years and who therefore make your enemies weep, as we quickly desire your protection, you also come to our help. As God protects an intelligent frightened person who spreads happiness by teaching wisdom and righteousness, in the same manner, you and we should always sustain or uphold the people constantly.
(Griffith:) O Rudras, quickly we desire your relief for this work of ours. Come to us with your aid as in the days of old, so now for frightened Kanva’s sake. ā́, ā́; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; makṣú, makṣú-.Acc.Sg.N; tánāya, tána-.Dat.Sg.N; kám, kám; rúdrāḥ, rudrá-.Voc.Pl.M; ávaḥ, ávas-.Nom/acc.Sg.N; vṛṇīmahe, √vṛ- ~ vṝ.1.Pl.Prs.Ind.Med; gánta, √gam.2.Pl.Aor.Imp.Act; nūnám, nūnám; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ávasā, ávas-.Ins.Sg.N; yáthā, yáthā; purā́, purā́; ditthā́, itthā́; káṇvāya, káṇva-.Dat.Sg.M; bibhyúṣe, √bhī.Dat.Sg.M.Prf.Act.(सायणभाष्यम्) हे रुद्राः रुद्रपुत्रा मरुतः तनाय कं अस्मदीयपुत्रार्थं मक्षु शीघ्रं वः युष्मदीयम् अवः रक्षणम् आ वृणीमहे सर्वतः प्रार्थयामहे। मक्षु इति क्षिप्रनाम, नु मक्षु (नि.२.१५.२) इति तन्नामसु पठितत्वात्। पुरा पूर्वस्मिन् काले कर्मान्तरेषु नः अवसा अस्मदीयरक्षणेन निमित्तेन यूयं यथा प्राप्तवन्तः इत्था अनेन प्रकारेण बिभ्युषे भीतियुक्ताय कण्वाय मेधाविने यजमानाय तदनुग्रहार्थं नूनं क्षिप्रं गन्त प्राप्नुत॥ मक्षु। ऋचि तुनुघमक्षुतङ्कुत्रोरुष्याणाम् इति दीर्घः। तनाय। तनोतीति तनः। पचाद्यच्। वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम्। यद्वा। तनयशब्दे अय् इत्यस्य लोपश्छान्दसः। कम् इत्येतत् पादान्ते प्रयुज्यमानं पादपूरणं – शिशिरं जीवनाय कम् इतिवत्। उक्तं च – अथापि पादपूरणाः कमीमिद्विति (निरु.१.९) इति। रुद्राः। रोदयन्तीति रुद्राः। रोदेर्णिलुक्च (उ.सू.२.१७९) इति रक्प्रत्ययः। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। पादादित्वात् निघाताभावः। गन्त। लोटि बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। तप्तनप् इत्यादिना तबादेशः। अतः पित्त्वात् अनुनासिकलोपाभावः। बिभ्युषे। बिभेतेर्लिटः क्वसुः। वस्वेकाजाद्धसाम् इति नियमात् इडभावः। चतुर्थ्येकवचने वसोः संप्रसारणम् इति संप्रसारणम्। परपूर्वत्वम्। शासिवसिघसीनां च इति षत्वम्॥
ā́ yó no ábhva ī́ṣate, ví táṁ yuyota śávasā vy ójasā ví yuṣmā́kābhir ūtíbhiḥ O brave learned people, whatever adversary whom you and other persons of the army desire to overcome, attacks us, deprive him of power by your strong army, by your own might and by your defending force endowed with protection, love and knowledge etc.
(Griffith:) Should any monstrous foe, O Maruts, sent by you or sent by mortals threaten us, Tear you him from us with your power and with your might, and with the reliefs that are yours. yuṣméṣitaḥ, yuṣméṣita-.Nom.Sg.M; marutaḥ, marút-.Voc.Pl.M; mártyeṣitaḥ, mártyeṣita-.Nom.Sg.M; ā́, ā́; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ábhvaḥ, ábhva-.Nom.Sg.M; ī́ṣate, √īṣ.3.Sg.Prs.Ind.Med; ví, ví; tám, sá- ~ tá-.Acc.Sg.M; yuyota, √yu.2.Pl.Prs.Imp.Act; śávasā, śávas-.Ins.Sg.N; ví, ví; ójasā, ójas-.Ins.Sg.N; dví, ví; yuṣmā́kābhiḥ, yuṣmā́ka-.Ins.Pl.F; ūtíbhiḥ, ūtí-.Ins.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे मरुतः यः यः कश्चित् अभ्वः शत्रुः युष्मेषितः युष्माभिः प्रेषितः मर्त्येषितः मारकैरन्यैर्वा प्रेषितः सन् नः अस्मान् प्रति आ ईषते आभिमुख्येन प्राप्नोति, तं शत्रुं शवसा अन्नेन वि युयोत विभक्तं कुरुत। तथा ओजसा बलेन वि युयोत। युष्माकाभिरूतिभिः युष्मत्संबन्धिभिः रक्षणैश्च वि युयोत॥ युष्मेषितः। युष्माभिरिषितः। सुब्लुकि प्रत्ययलक्षणेन युष्मदस्मदोरनादेशे इति आत्वम्। न च न लुमताङ्गस्य इति प्रतिषेधः, इकोऽचि विभक्तौ (पा.सू.७.१.७३) इत्यत्र अज्ग्रहणेन तस्य पाक्षिकत्वोक्तेः। तृतीया कर्मणि इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। मर्त्येषितः। पूर्ववत्। अभ्वः। आभवतीत्यभ्वः शत्रुः। पृषोदरादित्वादभिमतरूपस्वरसिद्धिः। ईषते। ईष गतिहिंसादर्शनेषु। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः। युयोत। यु मिश्रणामिश्रणयोः। लोण्मध्यमबहुवचने बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। तप्तनप्तनथनाश्च इति तबादेशः। पित्वाद्गुणः। युष्माकाभिः युष्मत्संबन्धिनीभिः। तस्मिन्नणि च युष्माकास्माकौ (पा.सू.४.३.२) इति युष्मच्छब्दस्य युष्माकादेशः। ङीब्वृद्धी छान्दसत्वान्न क्रियेते। ऊतिभिः। अवतेः क्तिनि ज्वरत्वर इत्यादिना ऊठ्। ऊतियूति इत्यादिना क्तिन उदात्तत्वम्॥
ásāmi hí prayajyavaḥ, káṇvaṁ dadá pracetasaḥ ásāmibhir maruta ā́ na ūtíbhir, gántā vṛṣṭíṁ ná vidyútaḥ O mighty highly learned persons who are always engaged in the performance of Yajna in the form of philanthropic activities, give entire happiness to all, by your undivided protective powers as lightning brings the rain. Come to the aid of a highly intelligent person for conquering his enemies.
(Griffith:) For you, the worshipful and wise, have guarded Kanva perfectly. O Maruts, come to us with full protecting help, as lightning flashes seek the rain. ásāmi, ásāmi-.Acc.Sg.N; hí, hí; prayajyavaḥ, práyajyu-.Voc.Pl.M; káṇvam, káṇva-.Acc.Sg.M; dadá, √dā.2.Pl.Prf.Ind.Act; pracetasaḥ, prácetas-.Voc.Pl.M; ásāmibhiḥ, ásāmi-.Ins.Pl.F; marutaḥ, marút-.Voc.Pl.M; ā́, ā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ūtíbhiḥ, ūtí-.Ins.Pl.F; dgánta, √gam.2.Pl.Aor.Imp.Act; vṛṣṭím, vṛṣṭí-.Acc.Sg.F; ná, ná; vidyútaḥ, vidyút-.Nom.Pl.F.(सायणभाष्यम्) असामि हि संपूर्णमेव यथा भवति तथा प्रयज्यवः प्रकर्षेण यष्टव्याः प्रचेतसः प्रकृष्टज्ञानयुक्ता हे मरुतः कण्वं मेधाविनं यजमानमेतन्नामकमृषिं वा दद धारयत। हि यस्मात् यूयं कण्वनामकमृषिं धारितवन्तस्तस्मात् कारणात् असामिभिः ऊतिभिः संपूर्णै रक्षणैः नः अस्मान् प्रति आ गन्त आगच्छत। तत्र दृष्टान्तः। वृष्टिं न विद्युतः। यथा विद्युतो वृष्टिं गच्छन्ति तद्वत्॥ असामि। सामि अर्धं न सामि असामि। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। प्रयज्यवः। प्रकर्षेण यष्टव्याः। यजिमनिशुन्धिदसिजनिभ्यो युः (उ.सू.३.३००) इति कर्मणि युप्रत्ययः। आमन्त्रितनिघातः। दद। डुदाञ् दाने। लोण्मध्यमबहुवचनस्य तिङां तिङो भवन्ति (पा.म.७.१.३९) इति लङात्मनेपदप्रथमपुरुषबहुवचनादेशः। श्लौ द्विर्भावे सति श्नाभ्यस्तयोरातः इति आकारलोपः। लोपस्त आत्मनेपदेषु (पा.सू.७.१.४१) इति तलोपः। अतो गुणे इति परपूर्वत्वम्। छन्दस्युभयथा इति आर्धधातुकत्वात् अभ्यस्तानामादिः इत्याद्युदात्तत्वं न भवति, किंतु प्रत्ययस्वर एव। हि च इति निघातप्रतिषेधः। प्रचेतसः। प्रकृष्टं चेतो येषाम्। आमन्त्रितनिघातः। गन्त। गमेर्लोण्मध्यमबहुवचनस्य तस्य तबादेशः। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः। पादादित्वात् निघाताभावः। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घत्वम्। विद्युतः। विद्योतते इति विद्युत्। भ्राजभास (पा.सू.३.२.१७७) इत्यादिना क्विप्॥
ásāmy ójo bibhṛthā sudānavaḥ-, -ásāmi dhūtayaḥ śávaḥ ṛṣidvíṣe marutaḥ parimanyáve-, íṣuṁ ná sṛjata dvíṣam O bounteous givers, you carry whole strength of knowledge, whole or undiminished power, you shakers of the world. O brave learned persons, let loose your indignation and your powerful weapons against wicked persons who hate the seers and are opposed to Vedas, Vedic scholars and believers in God.
út tiṣṭha brahmaṇas pate, devayántas tvemahe úpa prá yantu marútaḥ sudā́navaḥ-, índra prāśū́r bhavā sácā O Master of the Vedic Knowledge giver of the Supreme wealth of wisdom, desiring true sciences with knowledge, possessing charitable disposition, we priests and other learned persons know you (as a great preceptor). Let all good people humbly approach you. Be bringer of all happiness to us and get up (be alert) for the welfare of all.
(Griffith:) O Bramanaspati, stand up: God-serving men we pray to you. May they who give good gifts, the Maruts, come to us. Indra, most swift, be you with them. út, út; tiṣṭha, √sthā.2.Sg.Prs.Imp.Act; brahmaṇaḥ, bráhman-.Gen.Sg.N; pate, páti-.Voc.Sg.M; devayántaḥ, √devay.Nom.Pl.M.Prs.Act; tvā, tvám.Acc.Sg; īmahe, √yā.1.Pl.Prs.Ind.Med; úpa, úpa; prá, prá; yantu, √i.3.Pl.Prs.Imp.Act; marútaḥ, marút-.Nom.Pl.M; sudā́navaḥ, sudā́nu-.Nom.Pl.M; díndra, índra-.Voc.Sg.M; prāśū́ḥ, prāśū́-.Nom.Sg.M; bhava, √bhū.2.Sg.Prs.Imp.Act; sácā, sácā.(सायणभाष्यम्) उत्तिष्ठ इत्यष्टर्चं पञ्चमं सूक्तं कण्वस्य आर्षं बार्हतम्। युज सतोबृहत्यः। अयुजो बृहत्यः। ब्रह्मणस्पतिदेवताकम्। अनुक्रम्यते च – उत्तिष्ठाष्टौ ब्राह्मणस्पत्यम् इति। सूक्त विनियोगो लैङ्गिकः। चतुर्विंशेऽहनि मरुत्वतीये प्राकृतात् ब्राह्मणस्पत्यात् प्रगाथात् पूर्वम् उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते इत्ययं प्रगाथः। मरुत्वतीये इति खण्डे सूत्रितं – प्रैतु ब्रह्मणस्पतिरुत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पत इति ब्राह्मणस्पत्यावावपते पूर्वौ नित्यात् (आश्व श्रौ.७.३) इति। आद्या तु प्रवर्ग्येऽप्यभिष्टवे विनियुक्ता। उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पत इत्येतामुक्त्वावतिष्ठते (आश्व.श्रौ.४.७) इति सूत्रितत्वात्॥ हे ब्रह्मणस्पते एतन्नामक देव उत्तिष्ठ अस्मदनुग्रहाय त्वदीयनिवासादुत्थानं कुरु। देवयन्तः देवान् कामयमाना वयं त्वा त्वाम् ईमहे याचामहे। सुदानवः शोभनदानयुक्ताः मरुतः उप प्र यन्तु समीपे प्रकर्षेण गच्छन्तु। हे इन्द्र त्वं सचा ब्रह्मणस्पतिना सह प्राशूः सोमस्य प्राशको भव। यद्वा वृत्रस्य हिंसको भव॥ उत्तिष्ठ। ऊर्ध्वकर्मत्वात् आत्मनेपदाभावः (पा.सू.१.३.२४)। ब्रह्मणस्पते। सुबामन्त्रिते° इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य आष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम्। देवयन्तः। देवानात्मन इच्छन्तः। सुप आत्मनः क्यच्। न च्छन्दस्यपुत्रस्य इति ईत्वस्येव दीर्घस्यापि निषेधः, अश्वाघस्यात् इति पुनरात्वविधानसामर्थ्यात्। ईमहे इत्यादयो गताः। प्राशूः। शॄ हिंसायाम्। प्रकर्षेण आ समन्तात् शृणाति हिनस्तीति प्राशूः। बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.१.१०३) इति उत्वम्। र्वोरुपधाया दीर्घः। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। भव। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घत्वम्॥
tvā́m íd dhí sahasas putra mártyaḥ-, upabrūté dháne hité suvī́ryam maruta ā́ sváśvyaṁ, dádhīta yó va ācaké O son of a person possessing physical and spiritual power, a learned person gives you knowledge. O intelligent persons, for him who satisfies you from all sides with happiness, so that you may acquire wealth of wisdom etc. that gives you true delight, you should use your strength that is full of knowledge of all subjects.
(Griffith:) O Son of Strength, each mortal calls to you for aid when spoil of battle waits for him. O Maruts, may this man who loves you well obtain wealth of good steeds and hero might. tvā́m, tvám.Acc.Sg; ít, ít; hí, hí; sahasaḥ, sáhas-.Gen.Sg.N; putra, putrá-.Voc.Sg.M; mártyaḥ, mártya-.Nom.Sg.M; upabrūté, √brū.3.Sg.Prs.Ind.Med; dháne, dhána-.Loc.Sg.N; hité, √dhā.Loc.Sg.N; suvī́ryam, suvī́rya-.Nom/acc.Sg.N; marutaḥ, marút-.Voc.Pl.M; ā́, ā́; sváśvyam, sváśvya-.Nom/acc.Sg.N; ddádhīta, √dhā.3.Sg.Prs.Opt.Med; yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; ācaké, √kā.3.Sg.Prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे सहसस्पुत्र बलस्य बहुपालक ब्रह्मणस्पते। पुत्रः पुरु त्रायते निपरणाद्वा (निरु.२.११) इति निरुक्तम्। मर्त्यः मनुष्यः हिते शत्रुषु प्रक्षिप्ते धने निमित्तभूते सति त्वामित् त्वामेव उपब्रूते हि समीपं प्राप्य स्तौति खलु। तद्धनसंपादनाय प्रार्थयते इत्यर्थः। हे मरुतः यः धनार्थी मर्त्यः वः युष्मान् ब्रह्मणस्पतिसहितान् आचके स्तौति स मर्त्यः स्वश्व्यं शोभनाश्वयुक्तं सुवीर्यं शोभनवीर्ययुक्तं च धनं दधीत धारयेत्॥ सहसस्पुत्र। ब्रह्मणस्पते इतिवत् षष्ठ्याः पतिपुत्र इति विसर्जनीयस्य सत्वम्। उपब्रूते। हि च इति निघातप्रतिषेधः। तिङि चोदात्तवति इति गतेरनुदात्तत्वम्। हिते। निष्ठायां दधातेर्हिः इति हिरादेशः। सुवीर्यम्। शोभनं वीर्यं यस्येति बहुव्रीहौ वीरवीर्यौ च इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। स्वश्व्यम्। अश्वानां समूहोऽश्वीयम्। केशाश्वाभ्यां यञ्छावन्यतरस्याम् (पा.सू.४.२.४८) इति समूहार्थे छप्रत्ययः। छस्य ईयादेशः। शोभनमश्वीयं यस्य तत् स्वश्व्यम्। ईकारलोपश्छान्दसः। परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। दधीत। सीयुटः सकारलोपे सति अभ्यस्तानामादिः इत्याद्युदात्तत्वम्। पादादित्वात् निघाताभावः। आचके। कै गै रै शब्दे। आदेचः इति आत्वम्। लिटि द्विर्वचने अभ्यासस्य ह्रस्वचुत्वे। आतो लोप इटि च इति आकारलोपः। प्रत्ययस्वरः। यद्वृत्तयोगादनिघातः॥
praítu bráhmaṇas pátiḥ, prá devy ètu sūnṛ́tā áchā vīráṁ náryam paṅktírādhasaṁ, devā́ yajñáṁ nayantu naḥ May the Master of the Vedic Knowledge and protector of the knower of the four Vedas come to our Yajna (in the form of studying and teaching) which gives us perfect physical and spiritual power, which is beneficial to all mankind and which accomplishes the desires and objects of the band of righteous and brave men. May a learned lady shining with the knowledge of all Shastras, endowed with pleasant and truthful speech also attend this Yajna. May all enlightened persons lead us to this Yajna (of reading, teaching, hearing and delivering sermons).
yó vāgháte dádāti sūnáraṁ vásu, sá dhatte ákṣiti śrávaḥ tásmā íḷāṁ suvī́rām ā́ yajāmahe, suprátūrtim anehásam He, who gives a noble present to a highly learned priest, wins fame that shall never decay or enjoys inexhaustible abundance. For him we invoke the noble speech that produces great heroes, that makes men active in achieving their goal and that is inviolable.
prá nūnám bráhmaṇas pátir, mántraṁ vadaty ukthyàm yásminn índro váruṇo mitró aryamā́, devā́ ókāṁsi cakriré Verily God, the Just Lord of the vast universe and the Vedas, proclaims or reveals the admirable, worthy to be heard and spoken, Mantras contained in the Vedas. It is in Him that electricity, Ocean, Moon and stars, Prana (vital energy), air, the earth and other worlds and learned persons have made their dwelling place (as He is Omnipresent, pervading and controlling all).
tám íd vocemā vidátheṣu śambhúvam, mántraṁ devā anehásam imā́ṁ ca vā́cam pratiháryathā naro, víśvéd vāmā́ vo aśnavat O learned persons, as in all dealings of reading and teaching, we teach these felicitous and faultless Mantras, you should also do likewise. O leaders of knowledge, if you know well these, the Divine Speech contained in these auspicious Vedas, she may obtain all bliss for you.
(Griffith:) May we in holy synods, Deities! recite that hymn, peerless, that brings felicity. If you, O Heroes, graciously accept this word, may it obtain all bliss from you. tám, sá- ~ tá-.Acc.Sg.M; ít, ít; vocema, √vac.1.Pl.Aor.Opt.Act; vidátheṣu, vidátha-.Loc.Pl.N; śambhúvam, śambhū́-.Acc.Sg.M; mántram, mántra-.Acc.Sg.M; devāḥ, devá-.Voc.Pl.M; anehásam, anehás-.Acc.Sg.M; imā́m, ayám.Acc.Sg.F; ca, ca; vā́cam, vā́c-.Acc.Sg.F; pratiháryatha, √hṛ.2.Pl.Prs.Ind.Act; naraḥ, nár-.Voc.Pl.M; dvíśvā, víśva-.Acc.Pl.N; ít, ít; vāmā́, vāmá-.Acc.Pl.N; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; aśnavat, √naś.3.Sg.Prs.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) हे देवाः ब्रह्मणस्पतिप्रभृतयः तमित् तमेव इन्द्रादिसर्वदेवताप्रतिपादकं मन्त्रं विदथेषु यज्ञेषु वोचेम वयमृत्विजो ब्रवाम। कीदृशम्। शंभुवं सुखस्य भावयितारम् अनेहसम् अहिंसनीयं दोषरहितम्। हे नरः नेतारो देवाः इमाम् अस्माभिरुच्यमानां मन्त्ररूपां वाचं प्रतिहर्यथ च। यूयं कामयध्वे चेत् तर्हि विश्वेत् सर्वापि वामा वननीया वाक् वः युष्मान् अश्नवत् व्याप्नुयात्॥ वोचेम। वच परिभाषणे। आशीर्लिङि लिङ्याशिष्यङ् इति अङ्। वच उम् इत्युमागमः। छन्दस्युभयथा इति सार्वधातुकत्वात् लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य इति यासुटः सकारस्य लोपः। अतो येयः इति इयादेशः। आद्गुणः। तिङ्ङतिङः इति निघातः। विदथेषु। विद् ज्ञाने। विद्यते फलसाधनत्वेन ज्ञायते इति विदथो यज्ञः। रुविदिभ्यां कित् (उ.सू.३.३९५) इति अथप्रत्ययः। शंभुवम्। भवतेः अन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप् च इति क्विप्। ओः सुपि (पा.सू.६.४.८३) इति यणादेशस्य न भूसुधियोः (पा.सू.६.४.८५) इति प्रतिषेधः। मन्त्रादयो गताः। प्रतिहर्यथ। हर्य गतिकान्त्योः। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। तिङश्च लसार्वधातुकस्वरेण धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम्। इमां च इत्यत्र चशब्दश्चेदर्थः। चणिति निपातान्तरं न च समुच्चयाद्यर्थः। तेन – निपातैर्यद्यदिहन्तकुविन्नेच्चेच्चण° (पा.सू.८.१.३०) इति निघातप्रतिषेधः। अश्नवत्। अशू व्याप्तौ। लेटि अडागमः। व्यत्ययेन परस्मैपदम्। इतश्च लोपः इति इकारलोपः। इयङुवङ्भ्यां गुणवृद्धी भवतो विप्रतिषेधेन (का.६.४.७७) इति गुणः॥
kó devayántam aśnavaj, jánaṁ kó vṛktábarhiṣam prá-pra dāśvā́n pastyā̀bhir asthita-, -antarvā́vat kṣáyaṁ dadhe Who is the person that approaches a man desiring to get divine attributes and is himself devoted to enlightened truthful persons? Who approaches a highly learned priest well-versed in all sciences devoid of all impurity? Who is the charitably disposed lucky person that builds a beautiful house on good ground, full of pure air and well-ventilated?
(Griffith:) Who shall approach the pious? who the man whose sacred grass is trimmed? The offerer with his folk advances more and more: he fills his house with precious things. káḥ, ká-.Nom.Sg.M; devayántam, √devay.Acc.Sg.M.Prs.Act; aśnavat, √naś.3.Sg.Prs.Sbjv.Act; jánam, jána-.Acc.Sg.M; káḥ, ká-.Nom.Sg.M; vṛktábarhiṣam, vṛktábarhis-.Acc.Sg.M; prá-pra, prá; dāśvā́n, dāśváṁs-.Nom.Sg.M; pastyā̀bhiḥ, pastyā̀-.Ins.Pl.F; asthita, √sthā.3.Sg.Aor.Ind.Med; dantarvā́vat, antarvā́vat; kṣáyam, kṣáya-.Acc.Sg.M; dadhe, √dhā.3.Sg.Prs/prf.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) देवयन्तं देवान् कामयमानं जनं कः अश्नवत् ब्रह्मणस्पतिव्यतिरिक्तः को नाम देवो व्याप्नुयात्। तथा वृक्तबर्हिषम् अनुष्ठानाय छिन्नबर्हिषं यजमानं कः नाम अन्यो देवोऽश्नवत्। दाश्वान् हविर्दत्तवान् यजमानः पस्त्याभिः मनुष्यैर्ऋत्विग्भिः सह प्रप्र अस्थित देवयजनदेशं प्रति प्रस्थितवान्। अन्तर्वावत् अन्तःस्थितबहुधनोपेतम्। यद्वा। अन्तःस्थितपुत्रपौत्रादिप्रयुक्तबहुविधवागुपेतं क्षयं निवासस्थानं गृहं दधे धृतवान् भवति॥ देवयन्तम् इत्यादयो गताः। प्रप्र। प्रसमुपोदः पादपूरणे (पा.सू.८.१.६) इति प्रशब्दस्य द्विर्भावः। अनुदात्तं च इत्याम्रेडितानुदात्तत्वम्। अस्थित। ष्ठा गतिनिवृत्तौ। लुङि – समवप्रविभ्यः स्थः (पा.सू.१.३.२२) इत्यात्मनेपदम्। स्थाध्वोरिच्च (पा.सू.१.२.१७) इति धातुसिचोः इत्। कित्त्वे ह्रस्वादङ्गात् (पा.सू.८.२.२७) इति सलोपः। अन्तर्वावत्। वा गतिगन्धनयोः। अन्तर्वान्ति गच्छन्तीति अन्तर्वाः पुत्रपश्वादयः। आतो मनिन् इत्यादिना विच्। तदस्यास्ति इति मतुप्। मतुपः पित्त्वादनुदात्तत्वे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। यद्वा। वावदीतेः क्विप्। क्षयम्। क्षियन्ति निवसन्त्यस्मिन्निति क्षयः। पुंसि संज्ञायाम्” इत्यधिकरणे घः। क्षयो निवासे इत्याद्युदात्तत्वम्॥
úpa kṣatrám pṛñcītá hánti rā́jabhir, bhayé cit sukṣitíṁ dadhe nā́sya vartā́ ná tarutā́ mahādhané, nā́rbhe asti vajríṇaḥ Such a highly learned President of the Assembly or of the Council of Ministers, concentrates his strength and amplifies his lordly might with the aid of brave heroes shining with splendor; he slays his foes, being himself very mighty. In greater or lesser fight, none checks him, none subdues as he is the wielder of the thunderbolt. Even amid alarms, he remains secure.
.yáṁ rákṣanti prácetaso váruṇo mitró aryamā́ nū́ cit sá dabhyate jánaḥ Never is he injured or harmed, whom excellently wise, noble, friendly and just people protect.
yám bāhúteva píprati, pā́nti mártyaṁ riṣáḥ áriṣṭaḥ sárva edhate The man ever prospers with knowledge of God and other virtues and is free from all obstacles whom Varuna, Mitra and Aryaman (the best person, friendly and just) safeguard as with both arms or with power and force and enrich and whom they preserve from every foe.
ví durgā́ ví dvíṣaḥ puró, ghnánti rā́jāna eṣām náyanti duritā́ tiráḥ The persons shining on account of their virtues, first destroy the strongholds of the enemies and drive them away and lead good men safely over distress. Such persons are fit to rule over an empire.
(Griffith:) The Kings drive far away from him his troubles and his enemies, And lead him safely over distress. ví, ví; durgā́, durgá-.Acc.Pl.N; ví, ví; dvíṣaḥ, dvíṣ-.Acc.Pl.F; purás, purás; ghnánti, √han.3.Pl.Prs.Ind.Act; rā́jānaḥ, rā́jan-.Nom.Pl.M; eṣām, ayám.Gen.Pl.M/n; náyanti, √nī.3.Pl.Prs.Ind.Act; duritā́, duritá-.Acc.Pl.N; tirás, tirás.(सायणभाष्यम्) राजानः वरुणादयः एषां स्वकीययजमानानां पुरः पुरस्तात् दुर्गा गन्तुं दुःशकानि शत्रुनगराणि वि घ्नन्ति विशेषेण नाशयन्ति। तथा द्विषः शत्रूनपि वि घ्नन्ति। तथा दुरिता यजमानसंबन्धीनि दुरितानि तिरः नयन्ति विनाशं प्रापयन्ति॥ दुर्गा। दुःखेन गच्छन्त्यत्रेति दुर्गाणि। सुदुरोरधिकरणे (पा.सू.३.२.४८.३) इति गमेर्डप्रत्ययः। शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। पुरः। कालवाचिनः पूर्वशब्दात् सप्तम्यर्थे पूर्वाधरावराणाम् (पा.सू.५.३.३९) इति असिप्रत्ययः, तत्संनियोगेन पूर्वशब्दस्य पुरादेशश्च। प्रत्ययस्वरः। घ्नन्ति। हन्तेर्लटि अदादित्वात् शपो लुक्। गमहन इत्यादिना उपधालोपः। हो न्तेः (पा.सू.७.३.५४) इति घत्वम्। अन्तादेशस्योपदेशवचनादाद्युदात्तत्वम्। पादादित्वादनिघातः॥
sugáḥ pánthā anṛkṣaráḥ-, ā́dityāsa ṛtáṁ yaté nā́trāvakhādó asti vaḥ Where Adityas (learned persons who have observed Brahma-charya up to the age of 48 or more) are the protectors and where the path has been made thorn-less (externally by which men can go to the land, water and sky and internally the path which leads to education, knowledge, Dharma Righteousness and justice and free from the conduct of thieves, robbers, bad education and unrighteousness) on that and for the person that tries to attain God, Truth, and Yajna, there is no fear in the dealing, protected and preached by the enlightened.
yáṁ yajñáṁ náyathā naraḥ-, ā́dityā ṛjúnā pathā́ prá vaḥ sá dhītáye naśat O highly learned guides, the Yajna in the form of destruction of enemies and preservation of the righteous you lead by a straight just path, let that lead to happiness and may never end.
(Griffith:) What ritual, Adityas, you Heroes guide by the path direct, May that come near unto your thought. yám, yá-.Acc.Sg.M; yajñám, yajñá-.Acc.Sg.M; náyatha, √nī.2.Pl.Prs.Ind.Act; naraḥ, nár-.Voc.Pl.M; ā́dityāḥ, ādityá-.Voc.Pl.M; ṛjúnā, ṛjú-.Ins.Sg.M; pathā́, pánthā- ~ path-.Ins.Sg.M; prá, prá; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; dhītáye, dhītí-.Dat.Sg.F; naśat, √naś.3.Sg.Aor.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) हे नरः नेतारः आदित्याः यं यज्ञम् ऋजुना पथा अविकलेन मार्गेण नयथ पारं प्रापयथ सः यज्ञः वः धीतये युष्मत्पानायोपभोगाय प्र नशत् प्राप्नोतु॥ नयथ। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। अन्येषामपि दृश्यते इति संहितायां दीर्घत्वम्। पथा। तृतीयैकवचने भस्य टेर्लोपः (पा.सू.७.१.८८) इति टिलोपः। अनुदात्तस्य च यत्रोदात्तलोपः (पा.सू.६.१.१६१) इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। धीतये। धेट् पाने। आदेचः इति आत्वम्। क्तिचि घुमास्था इति ईत्वम्। नशत्। नशतिर्गत्यर्थः। लेटि अडागमः। इतश्च लोपः इति इकारलोपः॥
sá rátnam mártyo vásu, víśvaṁ tokám utá tmánā áchā gachaty ástṛtaḥ That mortal, protected by you and not harmed, gains pleasing wealth. He also gets noble off-spring by his power.
(Griffith:) That mortal, ever unsubdued, gains wealth and every precious thing, And children also of his own. sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; rátnam, rátna-.Nom/acc.Sg.N; mártyaḥ, mártya-.Nom.Sg.M; vásu, vásu-.Acc.Sg.N; víśvam, víśva-.Acc.Sg.M; tokám, toká-.Nom/acc.Sg.N; utá, utá; tmánā, tmán-.Ins.Sg.M; ácha, ácha; gachati, √gam.3.Sg.Prs.Ind.Act; ástṛtaḥ, ástṛta-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे आदित्याः सः तादृशो भवद्भिरनुगृहीतः मर्त्यः मनुष्यो यजमानः अस्तृतः केनाप्यहिंसितः सन् रत्नं रमणीयं विश्वं वसु सर्वं धनम् अच्छ आभिमुख्येन गच्छति प्राप्नोति। उत अपि च त्मना आत्मना स्वेन सदृशं तोकम् अपत्यं गच्छति॥ त्मना। मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः (पा.सू.६.४.१४१) इति आकारलोपः। अच्छ। निपातस्य च इति दीर्घत्वम्। अस्तृतः। स्तृञ् हिंसायाम्। न स्तृतोऽस्तृतः। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
kathā́ rādhāma sakhāyaḥ-, stómam mitrásyāryamṇáḥ máhi psáro váruṇasya How shall we being friendly to one another sing glory of and accomplish the attributes of the person who is friendly to all, of the dispenser of justice and of the best or the most virtuous? How shall we enjoy happiness?
mā́ vo ghnántam mā́ śápantam, práti voce devayántam sumnaír íd va ā́ vivāse Let me not speak sweet words to him who strikes you my friends, nor to him who reviles you – you who are desirous of acquiring divine virtues. But let me serve only him who leads you to happiness and noble qualities.
(Griffith:) I point not out to you a man who strikes the pious, or reviles: Only with hymns I call you near. mā́, mā́; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; ghnántam, √han.Acc.Sg.M.Prs.Act; mā́, mā́; śápantam, √śap.Acc.Sg.M.Prs.Act; práti, práti; voce, √vac.1.Sg.Aor.Inj.Med; devayántam, √devay.Acc.Sg.M.Prs.Act; sumnaíḥ, sumná-.Ins.Pl.N; ít, ít; vaḥ, tvám.Acc/dat/gen.Pl; ā́, ā́; vivāse, √van.1.Sg.Prs.Ind/des.Med.(सायणभाष्यम्) हे मित्रादयो देवाः देवयन्तं देवान् कामयमानं यजमानं यः शत्रुर्हन्ति घ्नन्तं तादृशं शत्रुं वः युष्मभ्यं मा प्रति वोचे दुरुक्तकथनभीत्याहं न कथयामि। तथा यजमानं यः शत्रुः शपति तमपि शपन्तं मा प्रति वोचे भवद्भिरेव विचार्य शिक्षणीय इत्यर्थः। अहं तु सुम्नैरित् धनैरेव वः युष्मान् आ विवासे सर्वतः परिचरामि॥ घ्नन्तम्। हन्तीति घ्नन्। गमहन इत्यादिना उपधालोपः। हो हन्तेः इति कुत्वे प्रत्ययस्वरः। शपन्तम्। शप आक्रोशे। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः। वोचे। ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि। माङि लुङि इटि ब्रुवो वचिः (पा.सू.२.४.५३) इति वचिः। अस्यतिवक्ति इत्यादिना च्लेः अङादेशः। वच उम् इत्युमागमः। न माङ्योगे इति अडभावः। देवयन्तम्। सुप आत्मनः क्यच्। न च्छन्दस्यपुत्रस्य इति ईत्वप्रतिषेधः। सुम्नैः। म्ना अभ्यासे। सुष्ठु म्नायतेऽभ्यस्यते इति सुम्नम्। आतश्चोपसर्गे (पा.सू.३.१.१३६) इति कप्रत्ययः। आतो लोप इटि च इति आकारलोपः। विवासे॥ विवासतिः परिचरणकर्मा (नि.३.५.१०)॥
catúraś cid dádamānād, bibhīyā́d ā́ nídhātoḥ ná duruktā́ya spṛhayet A man should not trust but have apprehension or want of confidence in the following four wicked persons. (l) One who kills or resorts to violence. (2) One who reviles or abuses. (3) Who administers poison to give trouble. (4) Who misappropriates others’ articles unjustly. One should also not love to speak ill words. A man should not make the above four including a man of ill-words as his friends.
(Griffith:) Let him not love to speak ill words: but fear the One who holds all four Within his hand, until they fall. catúraḥ, catúr-; cit, cit; dádamānāt, √dad.Abl.Sg.M/n.Prs.Med; bibhīyā́t, √bhī.3.Sg.Prf.Opt.Act; ā́, ā́; nídhātoḥ, √dhā.Abl.Sg; ná, ná; duruktā́ya, duruktá-.Dat.Sg.N; spṛhayet, √spṛh.3.Sg.Prs.Opt.Act.(सायणभाष्यम्) घ्नन्तं शपन्तं च मा प्रतिवोचे इति यदुक्तं तत्रोपपत्तिरुच्यते। दुरुक्ताय न स्पृहयेत् दुष्टं वाक्यं न कामयेत् किंतु दुरुक्तात् बिभीयात्। तत्रावशिष्टो मन्त्रभागः सर्वोऽपि दृष्टान्तः। चित् इत्युपमार्थे वर्तते। अक्षद्यूतं कुर्वतोरुभयोर्मध्ये यः पुमान् चतुरः चतुःसंख्याकान् कपर्दकान् ददमानात् ददतो हस्ते धारयतः पुरुषात् आ निधातोः कपर्दकनिपातपर्यन्तं बिभीयात् अस्य जयो भविष्यति न भविष्यति इत्यन्यो भीतिं प्राप्नुयात्। अत्र यथा भयं तथा दुरुक्ताद्भेतव्यमिति धर्मरहस्यम्। तस्मादहं घ्नन्तं शपन्तं मा प्रतिवोचे इत्यभिप्रायः। अत्र निरुक्तं – चतुरोऽक्षान् धारयत इति तद्यथा कितवाद्बिभीयादेवमेव दुरुक्ताद्बिभीयान्न दुरुक्ताय स्पृहयेत् (निरु.३.१६) इति॥ चतुरः। चतुरः शसि (पा.सू.६.१.१६७) इति विभक्तेः पूर्वस्योदात्तत्वम्। ददमानात्। दद दाने। अत्र धारणार्थः। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वेन शानजनुदात्तः। धातुस्वर एव शिष्यते। बिभीयात्। ञिभी भये। लिङि जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः। यासुट उदात्तत्वम्। पादादित्वात् निघाताभावः। निधातोः। निपूर्वात् दधातेः सितनिगमि° (उ.सू.१.६९) इत्यादिना भावे तुन्प्रत्ययः। व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम्। तादौ च° इति गतिस्वरो न भवति अतौ इति पर्युदस्तत्वात्। दुरुक्ताय। स्पृहेरीप्सितः (पा.सू.१.४.३६) इति संप्रदानसंज्ञायां – चतुर्थी संप्रदाने (पा.सू.२.३.१३) इति चतुर्थी। स्पृहयेत्। स्पृह ईप्सायाम्। चुरादिरदन्तः। अतो लोपस्य स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः॥
sám pūṣann ádhvanas tira, vy áṁho vimuco napāt sákṣvā deva prá ṇas puráḥ O learned person who teaches us the science of nourishment, O you who never falls, take us away from the path of misery. Remove all the force of disease and suffering. O divine person, keep us always engaged in noble virtues and actions. Be our true leader.
yó naḥ pūṣann aghó vṛ́ko, duḥśéva ādídeśati ápa sma tám pathó jahi O nourisher. learned person, drive away from our path, (annihilate or throw away as the need be) a sinner who is a thief, a wicked, inauspicious person who deserves punishment for causing suffering to others, and who lies in wait to injure us.
ápa tyám paripanthínam, muṣīvā́ṇaṁ huraścítam dūrám ádhi srutér aja O nourisher, President of Assembly or Commander of the army, chase away from the public path the man who lurks about the path we take, the chief or the robber with a guileful heart, a bribe taker and a deceiver who eats away other’s property. Throw away such wicked persons and give them suitable severe punishment.
tváṁ tásya dvayāvíno, -agháśaṁsasya kásya cit padā́bhí tiṣṭha tápuṣim O Commander-in-chief of the army or the President of the Assembly, trample with your feet upon the mischievous army of that evil-minded pilferer or double-tongued person of both kinds (of things seen and unseen or what is present and what is absent), who ever he may be.
ā́ tát te dasra mantumaḥ, pū́ṣann ávo vṛṇīmahe yéna pitṝ́n ácodayaḥ O nourisher, learned person (dispenser of justice), O destroyer of the wicked, possessing good knowledge or wisdom, we solicit of you that protection, knowledge and love where with you prompt educated persons to tread upon the path of Dharma (righteousness).
(MacDonell:) Pūṣan, that help of yours we claim, O wonder-working, sapient god, Wherewith our fathers you did aid. ā́, ā́; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; te, tvám.Dat/gen.Sg; dasra, dasrá-.Voc.Sg.M; mantumaḥ, mantumant-.Voc.Sg.M; pū́ṣan, pūṣán-.Voc.Sg.M; ávaḥ, ávas-.Nom/acc.Sg.N; vṛṇīmahe, √vṛ- ~ vṝ.1.Pl.Prs.Ind.Med; yéna, yá-.Ins.Sg.M/n; pitṝ́n, pitár-.Acc.Pl.M; ácodayaḥ, √cud.2.Sg.Iprf.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे मन्तुमः ज्ञानवन् दस्र दर्शनीय यद्वा वैर्युपक्षयकारिन् पूषन् ते त्वदीयं तत् अवः तादृशं रक्षणम् आ वृणीमहे सर्वतः प्रार्थयामहे। येन रक्षणेन पितॄन् अङ्गिरःप्रभृतीन पितृदेहान् अचोदयः प्रेरितवानसि। तद्रक्षणमिति पूर्वत्रान्वयः॥ दस्र। दसि दंसनदर्शनयोः। स्फायितञ्चि° इत्यादिना रक्। आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् नुमभावः। यद्वा। दसु उपक्षये इत्यस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् पूर्ववत् रक्। मन्तुमः। मन ज्ञाने। कमिमनिजनि (उ.सू.१.७२) इत्यादिना भावे तुप्रत्ययः। मन्तुर्ज्ञानमस्यास्तीति मन्तुमान्। संबुद्धौ मतुवसो रुः इति रुत्वम्। अचोदयः। चुद संचोदने। चौरादिकः॥
ádhā no viśvasaubhaga, híraṇyavāśīmattama dhánāni suṣáṇā kṛdhi Therefore O learned President of the Assembly ruling over the State, lord of prosperity and the power of speech, shining with the light of truth and good reputation, bestow upon us wealth (of knowledge, Dharma, prosperity and vast Government) that may be generously distributed.
(MacDonell:) You, lord of all prosperity, Best wielder of the golden axe. Make easy wealth for us to gain. ádha, ádha; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; viśvasaubhaga, viśvásaubhaga-.Voc.Sg.M; híraṇyavāśīmattama, hiraṇyavāśīmattama-.Voc.Sg.M; dhánāni, dhána-.Nom/acc.Pl.N; suṣáṇā, suṣáṇa-.Acc.Pl.N; kṛdhi, √kṛ.2.Sg.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे विश्वसौभग कृत्स्नधनयुक्त यद्वा कृत्स्नसौभाग्ययुक्त हिरण्यवाशीमत्तम अतिशयेन सुवर्णमयायुधवन् पूषन् अध पूर्वोक्तास्मदीयप्रार्थनानन्तरं नः अस्माकं धनानि सुवर्णमणिमुक्तादीनि सुषणा सुष्ठु दानयुक्तानि कृधि कुरु॥ अध। अथशब्दे धत्वं छान्दसम्। निपातस्य च इति संहितायां दीर्घत्वम्। विश्वसौभग। सुभगान्मत्रे इत्युद्गात्रादिषु पाठाद्भावे अञ्। हृद्भगसिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य च इत्युत्तरपदवृद्धौ प्राप्तायां सत्यां सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादुत्तरपदवृद्धिर्न भवतीति वृत्तावुक्तम् (का.७.२.१९)। विश्वानि सौभगानि यस्यासौ विश्वसौभगः। आमन्त्रितनिघातः। हिरण्यवाशीमत्तम। हिरण्यमयी वाशी। तदेषामस्तीति हिरण्यवाशीमन्तः। अतिशयेन हिरण्यवाशीमान् हिरण्यवाशीमत्तमः। आमन्त्रितनिघातः। सुषणा। वन षण संभक्तौ। सुखेन संभज्यन्ते इति सुषणानि। ईषद्दुःसुषु इति खल्। शेश्छन्दसि इति शेर्लोपः। लिति इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। कृधि। डुकृञ् करणे। श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि इति हेर्धिरादेशः। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्॥
áti naḥ saścáto naya, sugā́ naḥ supáthā kṛṇu pū́ṣann ihá krátuṁ vidaḥ O Pushan (God or the President of the Assembly) fill us with knowledge and righteousness. Conduct us by an easy and pleasant path which is trodden by the wise endowed with knowledge and Dharma (righteousness). Make us full of knowledge and the power of action.
(MacDonell:) Past our pursuers lead us, make Fair paths, easy for us to tread. Thus, Pūṣan, show in us your might. áti, áti; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; saścátaḥ, saścát-; naya, √nī.2.Sg.Prs.Imp.Act; sugā́, sugá-.Acc.Pl.N; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; supáthā, supátha-.Acc.Pl.N; kṛṇu, √kṛ.2.Sg.Prs.Imp.Act; pū́ṣan, pūṣán-.Voc.Sg.M; ihá, ihá; krátum, krátu-.Acc.Sg.M; vidaḥ, √vid.2.Sg.Aor.Inj.Act.(सायणभाष्यम्) सश्चतः अस्मद्बाधनाय प्राप्नुवतः शत्रून् नः अति अस्मानतिक्रम्य नय अन्यत्र प्रापय। नः अस्मान् सुगा सुष्ठु गन्तुं शक्येन सुपथा शोभनमार्गेण कृणु गन्तॄन् कुरु। हे पूषन् इह अध्वनि क्रतुं प्रज्ञानमस्मद्रक्षणरूपं विदः जानीहि॥ सश्चतः। ग्लुञ्च षस्ज गतौ इत्यत्र सश्चिमप्येके पठन्तीति धातुवृत्तावुक्तम्। अस्मात् लटः शतृ। बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। प्रत्ययस्वरेण शतुरुदात्तत्वम्। शतुरनुमः इति विभक्त्युदात्ताभावश्छान्दसः। सुगा। सुष्ठु गच्छन्त्यत्रेति सुगः। सुदुरोरधिकरणे इति गमेर्डप्रत्ययः। सुपां सुलुक् इति तृतीयाया आकारः। सुपथा। शोभनेन पथा। न पूजनात् (पा.सू.५.४.६९) इति समासान्तप्रतिषेधः। परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। क्रत्वादयश्च इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वं न भवति अबहुव्रीहित्वात्। तत्र हि बहुव्रीहौ इति वर्तते। कृणु। कृवि हिंसाकरणयोः। धिन्विकृण्व्योर च इति उप्रत्ययः। उतश्च प्रत्ययात् इति हेर्लुक्। विदः। विद ज्ञाने। लेटि अडागमः। इतश्च लोपः इति इकारलोपः॥
abhí sūyávasaṁ naya, ná navajvāró ádhvane pū́ṣann ihá krátuṁ vidaḥ O God the nourisher of all and the President of the Assembly, protector of the people, lead us where there is abundant fodder, barley and other herbs. Grant us knowledge and the power of action. so that while on the way (of doing noble deeds) there may not be fever or any trouble caused by extreme heat etc.
(MacDonell:) Lead us to pastures rich in grass, Send on the road no early heat. Thus, Pūṣan, show in us your might. abhí, abhí; sūyávasam, sūyávasa-.Nom/acc.Sg.N; naya, √nī.2.Sg.Prs.Imp.Act; ná, ná; navajvāráḥ, navajvārá-.Nom.Sg.M; ádhvane, ádhvan-.Dat.Sg.M; pū́ṣan, pūṣán-.Voc.Sg.M; ihá, ihá; krátum, krátu-.Acc.Sg.M; vidaḥ, √vid.2.Sg.Aor.Inj.Act.(सायणभाष्यम्) हे पूषन् सुयवसं शोभनतृणोपलक्षितं सर्वौषधियुक्तं देशम् अभि नय अस्मानभितः प्रापय। अध्वने मार्गाय नवज्वारः नूतनः संतापः न भवत्विति शेषः। मार्गे गच्छतामस्माकमिदानींतनः क्लेशः कोऽपि मा भूदित्यर्थः। गतार्थमन्यत्॥ सूयवसम्। शोभनं यवसं यस्मिन् देशे स सूयवसो देशः। निपातस्य च इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्। परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् क्रत्वादिर्वा द्रष्टव्यः। नवज्वारः। ज्वर रोगे। भावे घञ्। नवश्चासौ ज्वारो नवज्वारः। थाथादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम्॥
śagdhí pūrdhí prá yaṁsi ca, śiśīhí prā́sy udáram pū́ṣann ihá krátuṁ vidaḥ O President of the Assembly or Commander of the Army, you are able to give happiness to all. Therefore be gracious to us. Fill us full, feed us and invigorate or sharpen us with vigor. Discharging your duties properly, sleep well at night, being free from all evils. Engage all your knowledge and action in bringing about the welfare of the subjects, knowing how to protect (us).
(Griffith:) Be gracious to us, fill us full, give, feed us, and invigorate: O Pusan, find you power for this. śagdhí, √śak.2.Sg.Aor.Imp.Act; pūrdhí, √pṝ.2.Sg.Aor.Imp.Act; prá, prá; yaṁsi, √yam.2.Sg.Imp.Act; ca, ca; śiśīhí, √śā- ~ śī.2.Sg.Prs.Imp.Act; prā́si, √prā.2.Sg.Imp.Act; udáram, udára-.Nom/acc.Sg.N; pū́ṣan, pūṣán-.Voc.Sg.M; ihá, ihá; krátum, krátu-.Acc.Sg.M; vidaḥ, √vid.2.Sg.Aor.Inj.Act.(सायणभाष्यम्) हे पूषन् शग्धि अस्माननुग्रहीतुं शक्तो भव। पूर्धि अस्मद्गृहं धनेन पूरय। किंच प्र यंसि अन्यदप्यपेक्षितं वस्तु प्रयच्छ। शिशीहि अस्मान् सर्वेषु मध्ये तीक्ष्णीकुरु तेजस्विनः कुरु इत्यर्थः। उदरम् अस्मदीयं प्रासि मृष्टान्नेन सोमरसेन वा पूरय। अन्यत् पूर्ववत्॥ शग्धि। शक्लृ शक्तौ। लोटो हिः। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। हुझल्भ्यो हेर्धिः इति धिरादेशः। हेरपित्त्वात् प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम्। पूर्धि। पॄ पालनपूरणयोः। श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि इति हेर्धिरादेशः॥ पूर्ववद्विकरणस्य लुक्। उदोष्ठ्यपूर्वस्य इति उत्वम्। हलि च इति दीर्घः। तिङः परत्वात् निघाताभावः। यंसि। यम उपरमे। लोडर्थे लटि पूर्ववद्विकरणस्य लुक्। निघातः। शिशीहि। शो तनूकरणे। लोटि बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.४.७८) इति अभ्यासस्य इत्वम्। ई हल्यघोः इति ईत्वम्। प्रत्ययस्वरः। प्रासि। प्रा पूरणे। अदादित्वात् शपो लुक्। सिपः। पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः॥
ná pūṣáṇam methāmasi, sūktaír abhí gṛṇīmasi vásūni dasmám īmahe O men, as we praise the President of the Assembly or the Commander of the Army with good words, we destroy the enemy and solicit wealth (material as well as spiritual). We never have animosity with anyone among our people, you should also do likewise.
(MacDonell:) We wrangle not with Pūṣan, him We call upon with songs of praise: For wealth we seek the wondrous god. ná, ná; pūṣáṇam, pūṣán-.Acc.Sg.M; methāmasi, √mith.1.Pl.Prs.Ind.Act; sūktaíḥ, sūktá-.Ins.Pl.N; abhí, abhí; gṛṇīmasi, √gṝ.1.Pl.Prs.Ind.Act; vásūni, vásu-.Nom/acc.Pl.N; dasmám, dasmá-.Acc.Sg.M; īmahe, √yā.1.Pl.Prs.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) पूषणं देवं न मेथामसि वयं न तु निन्दामः। किंतु सूक्तैः वेदगतैः अभि गृणीमसि सर्वत्र स्तुमः। दस्मं दर्शनीयं पूषणं प्रति वसूनि धनानि ईमहे याचामहे॥ मेथामसि। मेथृ मेधाहिंसनयोः। लटि इन्दतो मसि इति मस इकारागमः। सूक्तैः। सुष्ठु स्तुवते देवताः प्रकाशयन्तीति सूक्तानि। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति कर्तरि क्तः। वचिस्वपि° इत्यादिना संप्रसारणम्। थाथादिस्वरः। यद्वा। कर्मणि निष्ठा। सूपमानात् क्तः (पा.सू.६.२.१४५) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। गृणीमसि। गॄ शब्दे। प्वादीनां ह्रस्वः इति ह्रस्वत्वम्। इदन्तो मसिः। दस्मम्। इषियुधीन्धिदसिश्याधूसूभ्यो मक् (उ.सू.१.१४२) इति मक्प्रत्ययः॥
kád rudrā́ya prácetase, mīḷhúṣṭamāya távyase vocéma śáṁtamaṁ hṛdé In case of God: When shall we sing (a song) to Rudra (God) the Omniscient, the most Generous, the most Powerful that shall be the giver of peace and delight to our hearts?
yáthā no áditiḥ kárat, páśve nṛ́bhyo yáthā gáve yáthā tokā́ya rudríyam As a mother causes happiness to her child, as a shepherd to his herd of animals, as a king to his subjects, as a cowherd to his cows, in the same way, may Immortal God grant happiness and peace to our children, to the cattle, the men and the cows.
yáthā no mitró váruṇo, yáthā rudráś cíketati yáthā víśve sajóṣasaḥ As a friend or Prana, as noble preacher or Udana and God give us good knowledge and as all enlightened persons with one accord or united do, so should all learned and absolutely truthful persons teach truth to us.
(Griffith:) That Mitra and that Varuna, that Rudra may remember us, Indeed, all the Deities with one accord. yáthā, yáthā; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; mitráḥ, mitrá-.Nom.Sg.M; váruṇaḥ, váruṇa-.Nom.Sg.M; yáthā, yáthā; rudráḥ, rudrá-.Nom.Sg.M; cíketati, √cit.3.Sg.Prf.Sbjv.Act; yáthā, yáthā; víśve, víśva-.Nom.Pl.M; sajóṣasaḥ, sajóṣas-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) मित्रो वरुणः च नः अस्मान् यथा येन प्रकारेण चिकेतति अनुग्राह्यत्वेन जानाति। रुद्रः अपि यथा चिकेतति। सजोषसः समानप्रीतयः विश्वे सर्वे देवाः यथा चिकेतन्ति तथा भवत्विति शेषः। यद्वा। यथाशब्दोपेतमन्त्रद्वयस्य तथा कदा वोचेमेति पूर्वत्रान्वयः॥ चिकेतति। कित ज्ञाने। लेटि अडागमः। नाभ्यस्तस्य (पा.सू.७.३.८७) इति गुणनिषेधो न भवति, बहुलं छन्दसीति वक्तव्यम् इति वचनात्। सार्वधातुकत्वाच्च अभ्यस्तानामादिः इत्याद्युदात्तत्वम्। सजोषसः। जुषी प्रीतिसेवनयोः। समानं जुषन्तीति सजोषसः। समानस्य च्छन्दसि इति सभावः। असुनो नित्त्वादुत्तरपदस्याद्युदात्तत्वम्। तदेव कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन शिष्यते॥
gāthápatim medhápatiṁ, rudráṁ jálāṣabheṣajam tác chaṁyóḥ sumnám īmahe O men, as taking shelter in Rudra (God) Who is the Protector of the learned devotees, holy Yajnas and highly intelligent men, who is like a healing balm for happiness, we pray for abiding joy of emancipation, health and strength, so you should also do.
yáḥ śukrá iva sū́ryo, híraṇyam iva rócate śréṣṭho devā́nāṁ vásuḥ O men, appoint him as the commander-in-chief of the army who shines in splendor like the sun, is refulgent as bright gold, the best among learned persons, the provider of habitation or support.
(Griffith:) He shines in splendour like the Sun, refulgent as bright gold is he, The good, the best among the Deities. yáḥ, yá-.Nom.Sg.M; śukráḥ, śukrá-.Nom.Sg.M; iva, iva; sū́ryaḥ, sū́rya-.Nom.Sg.M; híraṇyam, híraṇya-.Nom/acc.Sg.N; iva, iva; rócate, √ruc.3.Sg.Prs.Ind.Med; śréṣṭhaḥ, śréṣṭha-.Nom.Sg.M; devā́nām, devá-.Gen.Pl.M; vásuḥ, vásu-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) यः रुद्रः सूर्यः इव शुक्रः सूर्यवद्दीप्तिमान् हिरण्यमिव रोचते। यथा सर्वेषां प्राणिनां हिरण्यं प्रीतिकरं भवति तथा रुद्रोऽपि। स च देवानां सर्वेषां मध्ये श्रेष्ठः वसुः निवासहेतुश्च॥ रोचते। रुच दीप्तावभिप्रीत्यां च। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः। श्रेष्ठः। प्रशस्यतरः। प्रशस्यशब्दात् इष्टनि प्रशस्यस्य श्रः (पा.सू.५.३.६०) इति श्रादेशः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। वसुः। वासयति सर्वमिति वसुः। वस निवासे। अन्तर्भावितण्यर्थात् शृस्वृस्निहि° ! इत्यादिना उप्रत्ययः। नित् इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम्॥
śáṁ naḥ karaty árvate, sugám meṣā́ya meṣyè nṛ́bhyo nā́ribhyo gáve He who bestows easily obtained happiness upon or brings health to our horses, welfare to ram and ewe, to men, to women and to the cattle should be made the President of the Assembly.
asmé soma śríyam ádhi, ní dhehi śatásya nṛṇā́m máhi śrávas tuvinṛmṇám O Soma (God or President of the Assembly) bestow on us, the glory of a hundred men, the great renown, knowledge, wealth and food of mighty leaders.
(Griffith:) O Soma, set you upon us the glory of a hundred men, The great renown of mighty chiefs. asmé, ahám.Dat/loc.Pl.M/f; soma, sóma-.Voc.Sg.M; śríyam, śrī́-.Acc.Sg.F; ádhi, ádhi; ní, ní; dhehi, √dhā.2.Sg.Prs.Imp.Act; śatásya, śatá-.Gen.Sg.N; nṛṇā́m, nár-.Gen.Pl.M; máhi, máh-.Nom/acc.Sg.N; śrávaḥ, śrávas-.Nom/acc.Sg.N; tuvinṛmṇám, tuvinṛmṇá-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे सोम देव नृणां पुरुषाणां शतस्य पर्याप्तां श्रियम् अस्मे अस्मासु अधि नि धेहि आधिक्येन स्थापय। तथा महि महत् तुविनृम्णं प्रभूतबलयुक्तं श्रवः अन्नम् अधि नि धेहि॥ अस्मे। सुपां सुलुक् इति सप्तम्याः शेआदेशः। नृणाम्। नृ च (पा.सू.६.४.६) इति दीर्घप्रतिषेधः। नामन्यतरस्याम् इति नाम उदात्तत्वम्। महीत्यादयो गताः॥
mā́ naḥ somaparibā́dho, mā́rātayo juhuranta ā́ na indo vā́je bhaja O kind President of the Assembly, etc. let not adversaries who put obstacles in the acquisition of good things, harass and injure us, overthrow us. Don’t submit to our opponents in battles and always come to our help.
(Griffith:) Let not malignities, nor those who trouble Soma, hinder us. Indu, give us a share of strength. mā́, mā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; somaparibā́dhaḥ, somaparibā́dh-.Nom.Pl.M; mā́, mā́; árātayaḥ, árāti-.Nom.Pl.F; juhuranta, √hṝ.3.Pl.Aor.Inj.Med; ā́, ā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; indo, índu-.Voc.Sg.M; vā́je, vā́ja-.Loc.Sg.M; bhaja, √bhaj.2.Sg.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) सोमपरिबाधः सोमस्य परितो बाधका यागरहिताः नः अस्मान् मा जुहुरन्त मा हिंसन्तु। तथा अरातयः शत्रवः मा जुहुरन्त। हे इन्दो सोम वाजे बलविषयेऽन्नविषये वा नः अस्मान् आ भज सर्वतः सेवस्व॥ सोमपरिबाधः। सोमं परिबाधन्ते ये ते तादृशाः। क्विप् च इति क्विप्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अरातयः। रा दाने। कृत्यल्युटो बहुलम् इति बहुलवचनात् कर्तरि क्तिन्। यद्वा। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति क्तिच्। नञ्समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। जुहुरन्त। हृ प्रसह्यकरणे। व्यत्ययेनात्मनेपदम्। लङि जुहोत्यादित्वात् श्लुः। बहुलं छन्दसि (पा.सू.७.१.१०३) इति बहुलवचनात् इकारस्यापि ? उत्वम्। द्विर्भावहलादिशेषौ। सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते इति वचनात्। अदभ्यस्तात् (पा.सू.७.१, ४) इति अदादेशाभावे सति झोऽन्तः इति अन्तादेशः। न माङयोगे इति अडभावः॥
yā́s te prajā́ amṛ́tasya, párasmin dhā́mann ṛtásya mūrdhā́ nā́bhā soma venaḥ-, ābhū́ṣantīḥ soma vedaḥ In case of God: O God Giver of all knowledge and happiness, You are to be desired by all, the Head, the Central Point. All these people decorated with the ornament of education are Your subjects and Your children of who are absolutely True and immortal and abiding in Your most Blissful state and at the highest place of the law (whose laws are eternal). Endow them with all true knowledge and wisdom. Love and cherish them as they honor You.
(Griffith:) Soma! head, central point, love these; Soma! know these as serving you, Children of you Immortal, at the highest place of holy law. yā́ḥ, yá-.Nom.Pl.F; te, tvám.Dat/gen.Sg; prajā́ḥ, prajā́-.Nom.Pl.F; amṛ́tasya, amṛ́ta-.Gen.Sg.M; párasmin, pára-.Loc.Sg.N; dhā́man, dhā́man-.Loc.Sg.N; ṛtásya, ṛtá-.Gen.Sg.M/n; mūrdhā́, mūrdhán-.Nom.Sg.M; nā́bhā, nā́bhi-.Loc.Sg.F; soma, sóma-.Voc.Sg.M; venaḥ, √ven.2.Sg.Prs.Inj.Act.(सायणभाष्यम्) हे सोम ते तव संबन्धिन्यः याः प्रजाः सन्ति स्तोत्रं वा कुर्वन्ति ताः प्रजाः मूर्धा शिरःस्थानीयस्त्वं नाभा संनहनयुक्ते यज्ञगृहे वेनः कामयस्व। कीदृशस्य ते। अमृतस्य मरणरहितस्य परस्मिन्धामन्नृतस्य उत्तमे स्थान प्राप्तस्य। हे सोम आभूषन्तीः सर्वतस्त्वामलंकुर्वन्तीः प्रजाः वेदः जानीहि॥ धामन्। सुपां सुलुक् इति सप्तम्या लुक्। नाभा। णह बन्धने। नहो भश्च (उ.सू.४.५६५) इति कर्मणि इञ्प्रत्ययः। ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। सुपां सुलुक् इति सप्तम्या डादेशः। वेनः। वेनतिः कान्तिकर्मा (नि.२.६.४)। लेटि सिपि अडागमः। तिङ्ङतिङः इति निघातः। आभूषन्तीः। भूष अलंकारे। भौवादिकः। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्, शतुश्च लसार्वधातुकस्वरेण। धातुस्वरेण आद्युदात्तत्वम्। समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। वेदः। विद ज्ञाने। लेटि सिपि अडागमः॥
ágne vívasvad uṣásaś, citráṁ rā́dho amartya ā́ dāśúṣe jātavedo vahā tvám, adyā́ devā́m̐ uṣarbúdhaḥ O Immortal, Omnipresent and Omniscient God, grant unto us today (every day) the wonderful wealth of enlightenment. Bring to Your devotees divine virtues created by spiritual wisdom. May You dispel gloom of ignorance by appearing in our hearts, just as darkness of night recedes at the advent of Dawn.
júṣṭo hí dūtó ási havyavā́hanaḥ-, -ágne rathī́r adhvarā́ṇām sajū́r aśvíbhyām uṣásā suvī́ryam, asmé dhehi śrávo bṛhád O learned person well-versed in Political Science, you are well-loved messenger, destroyer of the wicked and mighty, charioteer of the noble non-violent deeds, impeller of the substances or vehicles to be taken and given. Grant us heroic strength and food that makes us virile and full of knowledge along with the air and water and the act done at the dawn.
(Griffith:) For you are offering-bearer and loved messenger, the charioteer of ritual: Accordant with the Asvins and with Dawn grant us heroic strength and lofty fame. júṣṭaḥ, júṣṭa-.Nom.Sg.M; hí, hí; dūtáḥ, dūtá-.Nom.Sg.M; ási, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; havyavā́hanaḥ, havyavā́hana-.Nom.Sg.M; ágne, agní-.Voc.Sg.M; rathī́ḥ, rathī́-.Nom.Sg.M; adhvarā́ṇām, adhvará-.Gen.Pl.M; sajū́s, sajū́s; aśvíbhyām, aśvín-.Ins/dat/abl.Du.M; uṣásā, uṣás-.Ins.Sg.F; suvī́ryam, suvī́rya-.Nom/acc.Sg.N; dasmé, ahám.Dat/loc.Pl.M/f; dhehi, √dhā.2.Sg.Prs.Imp.Act; śrávaḥ, śrávas-.Nom/acc.Sg.N; bṛhát, bṛhánt-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने त्वं जुष्टत्वादिविशेषगुणयुक्तः असि। जुष्टः सेवितः दूतः देवानां वार्ताहारः हव्यवाहनः हविषो वोढा अध्वराणां क्रतूनां रथीः रथस्थानीयः। तथा च मन्त्रान्तरं ब्राह्मणेनैव व्याख्यातं रथीरध्वराणामित्याहैष हि देवरथः (तै.सं.२.५.९.२) इति। ब्राह्मणान्तरं च – रथीरध्वराणामित्याह रथो ह वा एष भूतो देवेभ्यो हव्यं वहति इति। तादृशस्त्वम् अश्विभ्यां देवताभ्यां उषसा देवतया च सजूः सहितो भूत्वा सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं बृहत् प्रभूतं श्रवः अन्नम् अस्मे धेहि अस्मासु प्रक्षिप॥ जुष्टः। जुषी प्रीतिसेवनयोः। नित्यं मन्त्रे (पा.सू.६, १.२१०) इत्याद्युदात्तत्वम्। असि। सिपि तासस्त्योर्लोपः (पा.सू.७.४.५०) इति सलोपः। हि च इति निघातप्रतिषेधः। हव्यवाहनः। हव्यं वहतीति हव्यवाहनः। हव्येऽनन्तःपादम्। (पा.सू.३.२.६६) इति ञ्युट्। योरनादेशः। ञित्त्वादाद्युदात्तत्वे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। अग्ने। पादादित्वादाष्टमिकनिघाताभावः। रथीः। रथशब्दात् स्वार्थिक ईकारप्रत्ययः। अध्वराणाम्। ध्वरो नास्त्येष्विति बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। सुवीर्यम्। वीरवीर्यौ च इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। अस्मे। सुपां सुलुक् इति सप्तम्याः शेआदेशः॥
adyā́ dūtáṁ vṛṇīmahe, vásum agním purupriyám dhūmáketum bhā́ṛjīkaṁ vyùṣṭiṣu, yajñā́nām adhvaraśríyam We select today (having acquired human life and at the time of gaining knowledge) as messenger a good popular learned person, who shines like fire in assemblies and on the occasion of the fulfillment of noble desires; who is also like the fire among the non-violent Yajnas from Agni-hotra to Ashva Medha or consisting of Yoga, Shilpa (Industries) Upasana (communion with God) and knowledge, bearing the glory of the Yajnas of inviolable various kinds and fire-bannered spreader of the light.
śréṣṭhaṁ yáviṣṭham átithiṁ svā̀hutaṁ, júṣṭaṁ jánāya dāśúṣe devā́m̐ áchā yā́tave jātávedasam, agním īḷe vyùṣṭiṣu I praise a learned person who is well-versed in various sciences, is purifier like the fire, the noblest and most youthful (energetic), going from place to place like a guest, well-invited, loved and served by enlightened persons for the fulfillment of noble desires, that he may bring well other truthful learned men to us.
(Griffith:) Him noblest and most youthful, richly worshipped guest, dear to the men who offer gifts, Him, Agni Jatavedas, I beseech at dawn that he may bring the Deities to us. śréṣṭham, śréṣṭha-.Acc.Sg.M; yáviṣṭham, yáviṣṭha-.Acc.Sg.M; átithim, átithi-.Acc.Sg.M; svā̀hutam, svā̀huta-.Acc.Sg.M; júṣṭam, júṣṭa-.Acc.Sg.M; jánāya, jána-.Dat.Sg.M; dāśúṣe, dāśváṁs-.Dat.Sg.M/n; devā́n, devá-.Acc.Pl.M; ácha, ácha; yā́tave, √yā.Dat.Sg; jātávedasam, jātávedas-.Acc.Sg.M; dagním, agní-.Acc.Sg.M; īḷe, √īḍ- ~ √īḷ.1.Sg.Prs.Ind.Med; vyùṣṭiṣu, vyùṣṭi-.Loc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) व्युष्टिषु उषःकालेषु देवान् इतरान् सर्वदेवान् अच्छ आभिमुख्येन यातवे गन्तुम् अग्निं देवम् ईळे स्तौमि। कीदृशम्। श्रेष्ठम् अतिशयेन प्रशस्तं यविष्ठं युवतमम् अतिथिं सततगमनक्षमं स्वाहुतं सुष्ठु आ समन्तात् होमाधिकरणं दाशुषे हविर्दत्तवते जनाय यजमानाय जुष्टं प्रीतं जातवेदसं जातानां वेदितारम्॥ यविष्ठम्। युवशब्दात इष्ठनि स्थूलदूर इत्यादिना यणादेः परस्य लोपः। पूर्वस्य च गुणः। अवादेशः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। अतिथिम्। अत सातत्यगमने। ऋतन्यञ्जि° (उ.सू.४.४४२) इत्यादिनी इथिन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। स्वाहुतम्। हु दानादनयोः। आहूयतेऽस्मिन्निति आहूतः। सुः पूजायाम् (पा.सू.१.४.९४) इति सुशब्दस्य कर्मप्रवचनीयसंज्ञायां स्वती पूजायाम् (पा.म.२.२.१८.४) इति समासः। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। न च गतिकारकोपपदात्कृत् इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् , अस्य सुशब्दस्य गतिसंज्ञाया बाधितत्वात्॥
staviṣyā́mi tvā́m aháṁ, víśvasyāmṛta bhojana ágne trātā́ram amṛ́tam miyedhya, yájiṣṭhaṁ havyavāhana O God Immortal, Nourisher of the universe, Destroyer of all miseries, or bringer of all happiness, I will always glorify You – the Protector of the world, the Best Giver of all joys and Deathless and none else.
suśáṁso bodhi gṛṇaté yaviṣṭhya, mádhujihvaḥ svā̀hutaḥ práskaṇvasya pratiránn ā́yur jīváse, namasyā́ daívyaṁ jánam O most youthful (energetic) respectable learned person, you who are honey-tongued, universally praised, invited with pleasure, teach Shastras to the man who praises you, cast aside the misery of noble highly intelligent person, lengthening his life thereby and protect a divine man. It is for doing such noble deeds that you are honored by all.
hótāraṁ viśvávedasam, sáṁ hí tvā víśa indháte sá ā́ vaha puruhūta prácetasaḥ-, -ágne devā́m̐ ihá dravát O highly learned person, invoked and remembered by many, the people possessing good knowledge you invite (literally kindle) you who are doer of Yajnas – a noble sacrificer. Quickly bring hither other excellently wise divine persons and virtues and to help them in all good dealings.
(Griffith:) For the men, Agni, kindle you as all possessor and as Priest; So Agni, much-invoked, bring here with all speed the Deities, the excellently wise, hótāram, hótar-.Acc.Sg.M; viśvávedasam, viśvávedas-.Acc.Sg.M; sám, sám; hí, hí; tvā, tvám.Acc.Sg; víśaḥ, víś-.Nom.Pl.F; indháte, √idh.3.Pl.Prs.Ind.Med; sáḥ, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; ā́, ā́; vaha, √vah.2.Sg.Prs.Imp.Act; puruhūta, puruhūtá-.Voc.Sg.M; prácetasaḥ, prácetas-.Acc.Pl.M; dágne, agní-.Voc.Sg.M; devā́n, devá-.Acc.Pl.M; ihá, ihá; dravát, dravát.(सायणभाष्यम्) होतारं होमनिष्पादकं विश्ववेदसं सर्वज्ञं त्वामग्निं विशः प्रजाः सम् इन्धते हि सम्यग्दीपयन्ति खलु। हे पुरुहूत बहुभिराहूत अग्ने सः त्वं प्रचेतसः प्रकृष्टज्ञानयुक्तान् देवान् इह कर्मणि द्रवत् क्षिप्रम् आ वह आभिमुख्येन प्रापय। द्रवत् इति क्षिप्रनाम, द्रवत् ओषम् (नि.२.१५.३) इति तन्नामसु पाठात्॥ विश्ववेदसम्। विश्वानि वेत्तीति विश्ववेदाः। असुन्। मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। यद्वा। वेद इति धननाम। विश्वानि वेदांसि यस्यासौ विश्ववेदाः। बहुव्रीहौ विश्व संज्ञायाम् इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। इन्धते। ञिइन्धी दीप्तौ। श्नसोरल्लोपः इति अकारलोपः। श्नान्नलोपः। प्रत्ययस्वरः। हि च इति निघातप्रतिषेधः॥
savitā́ram uṣásam aśvínā, bhágam agníṁ vyùṣṭiṣu kṣápaḥ káṇvāsas tvā sutásomāsa indhate, havyavā́haṁ svadhvara O learned person, the performer of noble and nonviolent deeds, highly intelligent persons who have produced many articles properly using the light of the sun, moving air and water, wealth, electricity and lights for fulfillment of their desires invite you who are bringer of most acceptable substance and performer of the Yajnas. You should also help and encourage them.
(Griffith:) At dawn of day, at night, Usas and Savitar, the Asvins, Bhaga, Agni’s self: Skilled in fair rites, with Soma poured, the Kanvas light you, the oblation-wafting Deity. savitā́ram, savitár-.Acc.Sg.M; uṣásam, uṣás-.Acc.Sg.F; aśvínā, aśvín-.Acc.Du.M; bhágam, bhága-.Acc.Sg.M; agním, agní-.Acc.Sg.M; vyùṣṭiṣu, vyùṣṭi-.Loc.Pl.F; kṣápaḥ, kṣáp-.Gen.Pl.F; káṇvāsaḥ, káṇva-.Nom.Pl.M; tvā, tvám.Acc.Sg; sutásomāsaḥ, sutásoma-.Nom.Pl.M; indhate, √idh.3.Pl.Prs.Ind.Med; dhavyavā́ham, havyavā́h-.Acc.Sg.M/f; svadhvara, svadhvará-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे स्वध्वर शोभनयागयुक्ताग्ने व्युष्टिषु उषःकालेषु सवित्रादीन् देवान् आवह इत्यनुवर्तते। स्वध्वर इत्याहवनीयाग्नेः संबोधनम्। अग्निम् इति हविष उद्देश्यं देवतान्तरमुच्यते। सुतसोमासः अभिषुतसोमाः कण्वासः मेधाविन ऋत्विजः हव्यवाहं हविषः प्रापकमाहवनीयं त्वाम् इन्धते दीपयन्ति॥ व्युष्टिषु। उछी विवासे। विवासो वर्जनम्। व्युच्छ्यते तमसा वर्ज्यते इति व्युष्टिः उषःकालः। कर्मणि क्तिनि तादौ च निति° इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। संहितायाम् उदात्तस्वरितयोर्यणः इति परस्यानुदात्तस्य स्वरितत्वम्। क्षपः। क्षपा इति रात्रिनाम। ङसि आतो धातोः (पा.सू.६.४.१४०) इत्यत्र आत इति योगविभागात् आकारलोपः। सुतसोमासः। सुतः सोमो यैः। निष्ठा (पा.सू.२.२.३६) इति पूर्वनिपातः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। हव्यवाहम्। हव्यं वहतीति हव्यवाट्। वहश्च इति ण्विप्रत्ययः॥
pátir hy àdhvarā́ṇām, ágne dūtó viśā́m ási uṣarbúdha ā́ vaha sómapītaye, devā́m̐ adyá svardṛ́śaḥ O learned person well-versed in Politics, you are protector of the Yajnas (non-violent sacrifices) and the people. You know how to destroy enemies. Therefore bring here learned persons who happily see the joy of knowledge or divine virtues and get up early in the morning, to drink the invigorating juice of various kinds.
(Griffith:) For, Agni, Lord of ritual and messenger of men are you: Bring you the Deities who wake at dawn who see the light, this day to drink the Soma juice. pátiḥ, páti-.Nom.Sg.M; hí, hí; adhvarā́ṇām, adhvará-.Gen.Pl.M; ágne, agní-.Voc.Sg.M; dūtáḥ, dūtá-.Nom.Sg.M; viśā́m, víś-.Gen.Pl.F; ási, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; uṣarbúdhaḥ, uṣarbúdh-.Acc.Pl.M; ā́, ā́; vaha, √vah.2.Sg.Prs.Imp.Act; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F; ddevā́n, devá-.Acc.Pl.M; adyá, adyá; svardṛ́śaḥ, svardṛ́ś-.Acc.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने विशां प्रजानां संबन्धिनो येऽध्वरा यागास्तेषां पतिः पालकस्त्वं दूतः असि हि देवानां वार्ताहारो भवसि खलु। उषर्बुधः उषःकाले प्रबुद्धान् स्वर्दृशः सूर्यदर्शिनो देवान् अद्य अस्मिन् दिने सोमपीतये सोमपानार्थम् आ वह आभिमुख्येन प्रापय॥ असि। हि च इति निघातप्रतिषेधः। सोमपीतये।पा पाने। स्थागापापचो भावे (पा.सू.३.३.९५)इति भावे क्तिन्। घुमास्था० इति ईत्वम्। सोमस्य पीतिः। दासीभारादित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। स्वर्दृशः। सुष्ठु अर्ति गच्छतीति स्वरादित्यः। अर्तः अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति विच्। तं पश्यन्तीति स्वर्दृशः। क्विप् च इति क्विप्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
ágne pū́rvā ánūṣáso vibhāvaso, dīdétha viśvádarśataḥ ási grā́meṣv avitā́ puróhitaḥ-, -ási yajñéṣu mā́nuṣaḥ O resplendent illuminator of knowledge, worthy of being seen by all, you know and shine forth in all the dawns coming after one another. You are the protector of people in villages. You are a priest in Yajnas, being well-wisher of all people and a true man.
(Griffith:) You shone forth, O Agni, after former dawns, all visible, O rich in light. You are our help in battle-strife, the Friend of man, the great high priest in ritual. ágne, agní-.Voc.Sg.M; pū́rvāḥ, pū́rva-.Acc.Pl.F; ánu, ánu; uṣásaḥ, uṣás-.Acc.Pl.F; vibhāvaso, vibhā́vasu-.Voc.Sg.M; dīdétha, √dī.2.Sg.Prf.Ind.Act; viśvádarśataḥ, viśvádarśata-.Nom.Sg.M; ási, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; grā́meṣu, grā́ma-.Loc.Pl.M; avitā́, avitár-.Nom.Sg.M; puróhitaḥ, puróhita-.Nom.Sg.M; dási, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; yajñéṣu, yajñá-.Loc.Pl.M; mā́nuṣaḥ, mā́nuṣa-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे विभावसो विशिष्टप्रकाशनरूपधनवन् अग्ने विश्वदर्शतः सवैर्दर्शनीयस्त्वं पूर्वाः उषसः अनु अतीतानुषःकालाननुलक्ष्य दीदेथ दीप्तवानसि। तादृशस्त्वं ग्रामेषु जननिवासस्थानेषु अविता असि रक्षको भवसि। यज्ञेषु अनुष्ठेयकर्मसु पुरोहितः वेदेः पूर्वस्यां दिश्यवस्थितः मानुषः असि ऋत्विग्यजमानानां मनुष्याणां हितोऽसि॥ दीदेथ। दीदेतिश्छान्दसो दीप्तिकर्मा। आगमानुशासनस्य अनित्यत्वात् इडभावः। द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम् (का.६.१.८.१) इति वचनात् द्विर्वचनाभावः। विश्वदर्शतः विश्वैर्दर्शनीयः। भृमृदृशि° इत्यादिना दृशेः अतच्। मरुद्वृधादित्वात् पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् (पा.सू.६.२.१०६.२)। पुरोहितः। पूर्वाधरावराणामसि पुरधवश्चैषाम् (पा.सू.५, ३.३९) इति असिप्रत्ययान्तः पुरस्शब्दः। तद्धितश्चासर्वविभक्तिः। (पा.सू.१.१.३८) इति अव्ययत्वात् पुरोऽव्ययम् (पा.सू.१.४.६७) इति गतिसंज्ञायां सत्यां गतिसमासे गतिरनन्तरः इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
ní tvā yajñásya sā́dhanam, ágne hótāram ṛtvíjam manuṣvád deva dhīmahi prácetasaṁ, jīráṁ dūtám ámartyam O learned person full of divine wisdom, we place or appoint you as an Ambassador – You who accomplish three kinds of Yajnas, are the performer of the daily Homa (non-violent sacrifice) a ministering priest, very wise, full of true knowledge, highly intelligent like a reflective person, immortal by nature and different from ordinary persons.
(Griffith:) Like Manu, we will stablish you, Agni, performer of the rite, Invoker, ministering Priest, exceeding wise, the swift immortal messenger. ní, ní; tvā, tvám.Acc.Sg; yajñásya, yajñá-.Gen.Sg.M; sā́dhanam, sā́dhana-.Acc.Sg.M; ágne, agní-.Voc.Sg.M; hótāram, hótar-.Acc.Sg.M; ṛtvíjam, ṛtvíj-.Acc.Sg.M; manuṣvát, manuṣvát; deva, devá-.Voc.Sg.M; dhīmahi, √dhā.1.Pl.Aor.Opt.Med; prácetasam, prácetas-.Acc.Sg.M; djīrám, jīrá-.Acc.Sg.M; dūtám, dūtá-.Acc.Sg.M; ámartyam, ámartya-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने देव मनुष्वत् यथा मनुर्यागदेशे निदधाति तद्वद्वयं त्वां नि धीमहि अत्र स्थापयामः। कीदृशम्। यज्ञस्य साधनं यज्ञनिष्पादकं होतारमृत्विजं ऋतौ वसन्तादिके यष्टारं प्रचेतसं प्रकृष्टज्ञानयुक्तं जीरं शत्रूणां वयोहानिकरं दूतं देवानां दूतस्थानीयम् अमर्त्यं मरणरहितम्॥ मनुष्वत् औणादिकोसिप्रत्ययान्तो मनुस्शब्दः। तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः (पा.सू.५.१.११५) इति बतिप्रत्ययः। अयस्मयादित्वेन भत्वात् रुत्वाद्यभावः। धीमहि। डुधाञ् धारणपोषणयोः। लिङि अभ्यासलोपश्छान्दसः। जीरम्। जु इति सौत्रो धातुः। जोरी च (उ.सू.२.१८१) इति रक्प्रत्ययः। कात्यायनस्त्वाह – रकि ज्यः संप्रसारणे जीरेति (पा.सू.१.१.४.६)॥
yád devā́nām mitramahaḥ puróhitaḥ-, -ántaro yā́si dūtyàm síndhor iva prásvanitāsa ūrmáyo, -agnér bhrājante arcáyaḥ O learned person adored by your friends, like the resounding billows of the ocean and roaring flames of the fire, your lusters of knowledge shine forth when you act as ministering priest or as an ambassador.
(Griffith:) When as the Deities’ High Priest, by many loved, you do their mission as their nearest Friend, Then, like the far-resounding billows of the flood, your flames, O Agni, roar aloud. yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; devā́nām, devá-.Gen.Pl.M; mitramahaḥ, mitrámahas-.Voc.Sg.M; puróhitaḥ, puróhita-.Nom.Sg.M; ántaraḥ, ántara-.Nom.Sg.M; yā́si, √yā.2.Sg.Prs.Ind.Act; dūtyàm, dūtyà-.Nom/acc.Sg.N; síndhoḥ, síndhu-.Gen.Sg.M; iva, iva; prásvanitāsaḥ, √svan.Nom.Pl.M; ūrmáyaḥ, ūrmí-.Nom.Pl.M; dagnéḥ, agní-.Gen.Sg.M; bhrājante, √bhrāj.3.Pl.Prs.Ind.Med; arcáyaḥ, arcí-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे मित्रमहः मित्राणां पूजकाग्ने यत् यदा पुरोहितः त्वं वेदेः पूर्वस्यां दिशि स्थापितः अन्तरः देवयजनमध्ये वर्तमानः सन् देवानां दूत्यं दूतकर्म यासि प्राप्नोषि, तदानीम् अग्नेः तव अर्चयः दीप्तयः भ्राजन्ते दीप्यन्ते। तत्र दृष्टान्तः। सिन्धोरिव। यथा समुद्रस्य प्रस्वनितासः प्रकृष्टध्वनियुक्ताः ऊमर्यः तरङ्गा भ्राजन्ते तद्वत्॥ मित्रमहः। मह पूजायाम्। मित्रैर्ऋत्विग्भिर्मह्यते पूज्यते इति मित्रमहाः। औणादिकोऽसुन्। यासि। यद्वृत्तयोगादनिघातः। दूत्यम्। दूतस्य कर्म दूत्यम्। दूतस्य भागकर्मणी (पा.सू.४.४.१२०) इति यत्प्रत्ययः। सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते इति वचनात् यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वाभावे तित्स्वरितम् इति स्वरितत्वम्। प्रस्वनितासः। स्यमु स्वन ध्वन शब्दे। भावे निष्ठा। प्रकृष्टं स्वनितं येषां ते प्रस्वनिताः। असुगागमः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। ऊर्मयः। अर्तेरूच्च (उ.सू.४.४८४) इति मिप्रत्ययः॥
śrudhí śrutkarṇa váhnibhir, devaír agne sayā́vabhiḥ ā́ sīdantu barhíṣi mitró aryamā́, prātaryā́vāṇo adhvarám O learned person full of the light of knowledge, who possesses the power of hearing, listen lovingly to our requests along with other enlightened persons who are able to carry on the work. May the dispenser of justice who is friendly to all along with other learned persons who go to their work daily in the morning and take their seats suitable after performing non-violent and inviolable Yajna.
(Griffith:) Hear, Agni, who have ears to hear, with all your train of escort Deities; Let Mitra, Aryaman, seeking betimes our rite, seat them upon the sacred grass. śrudhí, √śru.2.Sg.Aor.Imp.Act; śrutkarṇa, śrútkarṇa-.Voc.Sg.M; váhnibhiḥ, váhni-.Ins.Pl.M; devaíḥ, devá-.Ins.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; sayā́vabhiḥ, sayā́van-.Ins.Pl.M; ā́, ā́; sīdantu, √sad.3.Pl.Prs.Imp.Act; barhíṣi, barhís-.Loc.Sg.N; mitráḥ, mitrá-.Nom.Sg.M; aryamā́, áryaman-.Nom.Sg.M; dprātaryā́vāṇaḥ, prātaryā́van-.Nom.Pl.M; adhvarám, adhvará-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे श्रुत्कर्ण श्रवणसमर्थाभ्यां कर्णाभ्यां युक्त अग्ने श्रुधि अस्मदीयं वचनं शृणु। यः मित्रः देवो यश्व अर्यमा ये चान्ये प्रातर्यावाणः प्रातःकाले देवयजनं गच्छन्तो देवास्तैः सर्वैः सयावभिः आहवनीयाग्निना त्वया समानगतिभिरन्यैः वह्निभिर्देवैः सह अध्वरं क्रतुमुद्दिश्य बर्हिषि दर्भे आ सीदन्तु उपविशन्तु॥ श्रुधि। श्रु श्रवणे। श्रुशृणु° इत्यादिना हेर्धिरादेशः। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। श्रुत्कर्ण। शृणोतीति श्रुत्। क्विपि तुगागमः। श्रुतौ कर्णौ यस्यासौ श्रुत्कर्णः। वह्निभिः। वह प्रापणे। वहिश्रियुश्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित् इति निप्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। सयावभिः। समानं यान्तीति सयावानः। या प्रापणे। आतो मनिन् इति वनिप्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। प्रातर्यावाणः। पूर्ववत् प्रातिपदिकान्तनुम्विभक्तिषु च (पा.सू.८.४.११) इति णत्वम्॥
śṛṇvántu stómam marútaḥ sudā́navo, -agnijihvā́ ṛtāvṛ́dhaḥ píbatu sómaṁ váruṇo dhṛtávrato, -aśvíbhyām uṣásā sajū́ḥ O learned men, may you whose tongue expresses wisdom like the fire, who are strengtheners or eternal law, truth and Yajna, who are munificent, listen to our just requests. May a noble person who has taken vows of truth and justice, drink this juice of various substances along with the Adhvaryus (performers of Yajna) in the form of the President of the Assembly or the Commander-in-chief of the army and President of the Religious Council.
(Griffith:) Let those who strengthen Law, who bountifully give, the life-tongued Maruts, hear our praise. May Law-supporting Varuna with the Asvins twain and Usas, drink the Soma juice. śṛṇvántu, √śru.3.Pl.Prs.Imp.Act; stómam, stóma-.Acc.Sg.M; marútaḥ, marút-.Nom.Pl.M; sudā́navaḥ, sudā́nu-.Nom.Pl.M; agnijihvā́ḥ, agnijihvá-.Nom.Pl.M; ṛtāvṛ́dhaḥ, ṛtāvṛ́dh-.Nom.Pl.M; píbatu, √pā.2.Sg.Prs.Imp.Act; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; váruṇaḥ, váruṇa-.Nom.Sg.M; dhṛtávrataḥ, dhṛtávrata-.Nom.Sg.M; daśvíbhyām, aśvín-.Ins/dat/abl.Du.M; uṣásā, uṣás-.Ins.Sg.F; sajū́s, sajū́s.(सायणभाष्यम्) मरुतः देवाः स्तोमम् अस्मदीयं स्तोत्रं शृण्वन्तु। कीदृशाः। सुदानवः सुष्ठु फलस्य दातारः अग्निजिह्वाः अग्निर्जिह्वास्थानीयो मुख्यो येषु मरुत्सु तादृशाः ऋतावृधः सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धकाः। तथा धृतव्रतः गृहीतकर्मा वरुणः देवः अश्विभ्यां देवाभ्याम् उषसा देवतया सजूः सह सोमं पिबतु॥ सुदानवः। डुदाञ् दाने। दाभाभ्यां नुः (उ.सू.३.३१२) इति भावे नुप्रत्ययः। दानुशब्द आद्युदात्तः। शोभनं दानु येषाम्। आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। अग्निजिह्वाः। अग्नेर्जिह्वायामवस्थिताः हविर्भाज इत्यर्थः। तात्स्थ्यात् ताच्छब्द्यम्। अग्निर्जिह्वास्थानीयो येषां ते। छान्दसमन्तोदात्तत्वम्। ऋतावृधः। ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धयितारः। वृधेः अन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप् च इति क्विप्। अन्येषामपि दृश्यते इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्॥
tvám agne vásūm̐r ihá, rudrā́m̐ ādityā́m̐ utá yájā svadhvaráṁ jánam, mánujātaṁ ghṛtaprúṣam O learned leader shining like electricity, gather here and show respect to the Vasus – persons who have observed Brahma-charya (continence) up to the age of 24 years, Rudras – who have observed Brahma-charya uptn the age of 44 or at least 36 years and Adityas who have observed Brahma-charya up to the age of 48 years and who therefore shine like the sun in the world. Keep company with men who perform Yajnas and are non-violent, who are thoughtful sons of the wise, who love the clarified butter (ghee) of the Yajna.
(Griffith:) Worship the Vasus, Agni! here, the Rudras, the Adityas, all Who spring from Manu, those who know fair rites, who pour their blessings down. tvám, tvám.Nom.Sg; agne, agní-.Voc.Sg.M; vásūn, vásu-.Acc.Pl.M; ihá, ihá; rudrā́n, rudrá-.Acc.Pl.M; ādityā́n, ādityá-.Acc.Pl.M; utá, utá; yája, √yaj.2.Sg.Prs.Imp.Act; svadhvarám, svadhvará-.Acc.Sg.M; jánam, jána-.Acc.Sg.M; dmánujātam, mánujāta-.Acc.Sg.M; ghṛtaprúṣam, ghṛtaprúṣ-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) त्वमग्ने वसून् इति दशर्चं द्वितीयं सूक्तम्। अत्रानुक्रमणिका – त्वमग्ने दशानुष्टुभमर्धचोऽन्त्यो दैवः इति। प्रस्कण्व ऋषिः। आनुष्टुभं छन्दः। इदं सूक्तमग्निदेवताकं, पूर्वत्र आग्नेयं तु इत्युक्तत्वात्। अयं सोमः इत्यर्धर्चो देवदेवत्यः। प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतौ आश्विनशस्त्रे चैतत्सूक्तम्। अथैतस्या रात्रेः इति खण्डे सूत्रितं – त्वमग्ने वसूंस्त्वं हि क्षैतवत् (आश्व.श्रौ.४.१३) इति। तथा गर्गत्रिरात्रस्यन्त्येऽहनि एतत्सूक्तमाज्यशस्त्रम्। आङ्गिरसं स्वर्गकामः इति खण्डे सूत्रितं – वारवन्तीयमुत्तमे त्वमग्ने वसूँरिति चाज्यम् (आश्व.श्रौ.१०.२) इति॥ हे अग्ने त्वम् इह कर्मणि वस्वादीन् यज। उत अपि च जनम् अन्यमपि देवतारूपं प्राणिनं यज। कीदृशम्। स्वध्वरं शोभनयागयुक्तं मनुजातं मनुना प्रजापतिनोत्पादितं घृतप्रुषम् उदकस्य सेक्तारम्॥ यज। द्व्यचोऽतस्तिङः इति संहितायां दीर्घत्वम्। स्वध्वरम्। शोभनोऽध्वरो यस्यासौ स्वध्वरः। नञ्सुभ्याम् इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। मनुजातम्। जनेः अन्तर्भावितण्यर्थात् कर्मणि क्तः। तृतीया कर्मणि इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। घृतप्रुषम्। प्रुष प्लुष स्नेहनसेचनपूरणेषु। घृतेनोदकेन प्रुष्णाति पूरयतीति घृतप्रुट्। क्विप् च इति क्विप्॥
śruṣṭīvā́no hí dāśúṣe, devā́ agne vícetasaḥ tā́n rohidaśva girvaṇas, tráyastriṁśatam ā́ vaha O learned and respectable person, the enlightened persons of divine virtues, who are active, doing their works soon, who possess intelligence full of Shastric knowledge certainly give happiness to the industrious men of charitable disposition. O man of speedy vehicles, attain and give the knowledge of thirty-three devas (earth and others) to your pupils and other seekers.
(Griffith:) Agni, the Deities who understand give ear unto the worshipper: Lord of Red Steeds, who loves song, bring you those Three-and-Thirty Deities. śruṣṭīvā́naḥ, śruṣṭīván-.Nom.Pl.M; hí, hí; dāśúṣe, dāśváṁs-.Dat.Sg.M/n; devā́ḥ, devá-.Nom.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; vícetasaḥ, vícetas-.Nom.Pl.M; tā́n, sá- ~ tá-.Acc.Pl.M; rohidaśva, rohídaśva-.Voc.Sg.M; girvaṇaḥ, gírvaṇas-.Voc.Sg.M; dtráyastriṁśatam, tráyastriṁśat-.Acc.Sg.F; ā́, ā́; vaha, √vah.2.Sg.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने विचेतसः विशिष्टप्रज्ञानाः देवाः दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय श्रुष्टीवानो हि। श्रुष्टिः फलस्य दानम्। तद्भाजः खलु। हे रोहिदश्व रोहिनामकैरश्वैरुपेत गिर्वणः गीर्भिः स्तुतिभिर्वननीयाग्ने। गिर्वणा देवो भवति गीर्भिरेनं वनयन्ति (निरु.६.१४) इति यास्कः। त्रयस्त्रिंशतम् अनया संख्यया संख्यातान् तान् देवान् आ वह इहानय॥ श्रुष्टीवानः। श्रुष्टिः प्रेरणार्थः। भावे क्तिच्। श्रुष्टिं वनन्ति संभजन्ते इति श्रुष्टीवानः। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति विच्। छान्दसं दीर्घत्वम्। विचेतसः। विशिष्टं चेतो येषां ते। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। गिर्वणः। गीर्भिर्वननीयो गिर्वणाः। वनतेः असुन्। पूर्वपदस्य ह्रस्वत्वं छान्दसम्। त्रयश्च त्रिंशच्च त्रयस्त्रिंशत्। त्रेस्त्रयः (पा.सू.६.३.४८) इति त्रिशब्दस्य त्रयसादेशः। संख्या (पा.सू.६.२.३५) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
priyamedhavád atriváj, jā́tavedo virūpavát aṅgirasván mahivrata, práskaṇvasya śrudhī hávam O men, you should behave like those persons who are lovers of all, who are free from physical, vocal and mental defects, who have practical knowledge of all sciences and who regard all as their own lives and accomplish works dear to all men.
máhikerava ūtáye, priyámedhā ahūṣata rā́jantam adhvarā́ṇāṁ, agníṁ śukréṇa śocíṣā O highly learned persons, you who are accomplishers of great industrial works, who possess highly developed intellect that leads to true knowledge and education, for the protection of all Yajnas and inviolable dealings, call a learned person who is purifier like the fire, and who is shining with prompt and pure scientific knowledge.
(Griffith:) The sons of Priyamedha skilled in lofty praise have called for help On Agni who with fulgent flame is Ruler of all holy rites. máhikeravaḥ, máhikeru-.Nom.Pl.M; ūtáye, ūtí-.Dat.Sg.F; priyámedhāḥ, priyámedha-.Nom.Pl.M; ahūṣata, √hū.3.Pl.Aor.Ind.Med; rā́jantam, √rāj.Acc.Sg.M.Prs.Act; adhvarā́ṇām, adhvará-.Gen.Pl.M; dagním, agní-.Acc.Sg.M; śukréṇa, śukrá-.Ins.Sg.N; śocíṣā, śocís-.Ins.Sg.N.(सायणभाष्यम्) महिकेरवः प्रौढकर्माणः प्रियमेधाः प्रियेण यज्ञेनोपेता ऋषयः ऊतये रक्षार्थम् अग्निम् अहूषत आहूतवन्तः। कीदृशम्। अध्वराणां यज्ञानां मध्ये शुक्रेण शोचिषा शुद्धेन प्रकाशेन राजन्तं दीप्यमानम्॥ महिकेरवः। मह पूजायाम्। औणादिक इन्प्रत्ययः। डुकृञ् करणे। कृवापाजि° इति उण्। महयो महान्तः कारवो येषां ते। तथोक्ताः। आकारस्य एकारादेशश्छान्दसः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। प्रियमेधाः। प्रियो मेधो येषां ते। अहूषत। ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च। लुङि सिचि बहुलं छन्दसि इति संप्रसारणम्। परपूर्वत्वम्। हल: (पा.सू.६.४.२) इति दीर्घत्वम्। आदेशप्रत्यययोः इति षत्वम्॥
ghṛ́tāhavana santya-, imā́ u ṣú śrudhī gíraḥ yā́bhiḥ káṇvasya sūnávo, hávanté vase tvā O learned person, doer of good deeds that lead to happiness, performer of Homa (sacrifice) with clarified butter and its user, as the sons or students invoke you for protection, with Vedic words, you should also listen to their requests attentively.
(Griffith:) Hear you, invoked with holy oil, bountiful giver of rewards, These eulogies, whereby the sons of Kanva call you to their aid. ghṛ́tāhavana, ghṛtā́havana-.Voc.Sg.M; santya, santya-.Voc.Sg.M; imā́ḥ, ayám.Acc.Pl.F; u, u; sú, sú; śrudhi, √śru.2.Sg.Aor.Imp.Act; gíraḥ, gír- ~ gīr-.Acc.Pl.F; yā́bhiḥ, yá-.Ins.Pl.F; káṇvasya, káṇva-.Gen.Sg.M; sūnávaḥ, sūnú-.Nom.Pl.M; dhávante, √hū.3.Pl.Prs.Ind.Med; ávase, ávas-.Dat.Sg.N; tvā, tvám.Acc.Sg.(सायणभाष्यम्) हे घृताहवन घृतेनाहूयमान °सन्त्य फलप्रदाग्ने इमा उ गिरः अस्माभिः प्रयुज्यमाना अपि स्तोत्ररूपा वाचः सु श्रुधि सुष्ठु शृणु। कण्वस्य महर्षेः सूनवः पुत्राः याभिः गीर्भिः अवसे स्वरक्षार्थं त्वा हवन्ते त्वामाह्वयन्ति। घृताहवन। घृतेनाहूयतेऽस्मिन्निति घृताहवनः। अधिकरणे ल्युट्। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। श्रुधि। श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि इति हेर्धिरादेशः। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्॥
tvā́ṁ citraśravastama, hávante vikṣú jantávaḥ śocíṣkeśam purupriya-, -ágne havyā́ya vóḷhave O learned person shining like lightning, loved by many and having food and fame most wondrous, when men call on you from all sides for performing the Yajna and for the attainment of knowledge, you should also make them learned and cultured (good-natured) by giving them wisdom and good education.
(Griffith:) O Agni, loved by many, you of fame most wondrous, in their homes Men call on you whose hair is flame, to be the bearer of their gifts. tvā́m, tvám.Acc.Sg; citraśravastama, citráśravastama-.Voc.Sg.M; hávante, √hū.3.Pl.Prs.Ind.Med; vikṣú, víś-.Loc.Pl.F; jantávaḥ, jantú-.Nom.Pl.M; śocíṣkeśam, śocíṣkeśa-.Acc.Sg.M; purupriya, purupriyá-.Voc.Sg.M; ágne, agní-.Voc.Sg.M; havyā́ya, havyá-.Dat.Sg.N; vóḷhave, √vah.Dat.Sg.(सायणभाष्यम्) अश्वमेधे पौष्ण्यामिष्टौ स्विष्टकृतोऽनुवाक्या त्वां चित्रश्रवस्तम इत्येषा। सर्वान् कामानाप्स्यन् इति खण्डे सूत्रितं – त्वां चित्रश्रवस्तम यद्वाहिष्ठं तदग्नये (आश्व.श्रौ.१०.६) इति॥ हे चित्रश्रवस्तम अतिशयेन विविधहवीरूपान्नयुक्त पुरुप्रिय बहूनां यजमानानां प्रीतिकर अग्ने त्वां हव्याय वोळ्हवे हविर्वोढुं विक्षु जन्तवः प्रजासूत्पन्ना यजमानाः हवन्ते आह्वयन्ति। कीदृशम्। शोचिष्केशं दीप्तिरूपकेशोपेतम्। तथा च वाजसनेयिन आमनन्ति – शोचन्त इव ह्येतस्य समिद्धस्य रश्मयः केशाः इति॥ चित्रश्रवस्तमः। श्रव इत्यन्ननाम। चित्रं श्रवो यस्यासौ चित्रश्रवाः। अतिशयेन चित्रश्रवाः चित्रश्रवस्तमः। आमन्त्रितानुदात्तत्वम्। शोचिष्केशम्। शुच दीप्तौ। अर्चिशुचिहुसृपिछादिछर्दिभ्य इसिः (उ.सू.२.२६५) इति इसिः। प्रत्ययस्वरः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। हव्याय। हवनक्रियया प्राप्यत्वात् क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् इति संप्रदानत्वाच्चतुर्थी। वोळ्हवे। वह प्रापणे। तुमर्थे सेसेन् इति तवेन्प्रत्ययः। ढत्वधत्वष्टुत्वढलोपेषु कृतेषु सहिवहोरोदवर्णस्य (पा.सू.६.३.११२) इति अकारस्य ओकारः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
ní tvā hótāram ṛtvíjaṁ, dadhiré vasuvíttamam śrútkarṇaṁ sapráthastamaṁ, víprā agne díviṣṭiṣu O highly learned person, as wise men place you like fire in all Yajnas (like the reading and teaching) who are taker of good qualities, making proper use of all seasons and ministrant priest, endowed with and donor of all kinds of wealth, the quick-hearing, the far renowned as a great scholar, you should also support them well.
(Griffith:) You, Agni, best to find out wealth, most widely famous, quick to hear, Singers have stablished in their rites Herald and ministering Priest. ní, ní; tvā, tvám.Acc.Sg; hótāram, hótar-.Acc.Sg.M; ṛtvíjam, ṛtvíj-.Acc.Sg.M; dadhiré, √dhā.3.Pl.Prf.Ind.Med; vasuvíttamam, vasuvíttama-.Acc.Sg.M; śrútkarṇam, śrútkarṇa-.Acc.Sg.M; sapráthastamam, sapráthastama-.Acc.Sg.M; víprāḥ, vípra-.Nom.Pl.M; agne, agní-.Voc.Sg.M; díviṣṭiṣu, díviṣṭi-.Loc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने विप्राः मेधाविनः दिविष्टिषु यागेषु त्वां नि दधिरे स्थापितवन्तः। कीदृशम्। होतारम् आह्वातारम् ऋत्विजम् ऋतुषु यजनशीलं वसुवित्तमम् अतिशयेन धनस्य लम्भयितारं श्रुत्कर्णं श्रवणयोग्यकर्णोपेतं सप्रथस्तमम् अतिशयेन प्रख्यातम्॥ दधिरे। इरेचः चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्। पादादित्वात् निघाताभावः। दिविष्टिषु। इष्टय एषणानि। दिवः स्वर्गस्य एषणानि येषु यागेषु ते दिविष्टयः। सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते इति वचनात् दिव उत् (पा.सू.६.१.१३१) इति उत्वं न क्रियते। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
ā́ tvā víprā acucyavuḥ, sutásomā abhí práyaḥ bṛhád bhā́ bíbhrato havír, ágne mártāya dāśúṣe O learned person shining like lightning, as persons expert in practical work, bringing for a charitable man nourishing or gratifying food, great objects that create happiness, worthy of giving and taking and light-producing processes, extracting the juice of various herbs and plants approach you. So you should also approach them lovingly.
(Griffith:) Singers with Soma pressed have made you, Agni, hasten to the feast, Great light to mortal worshipper, what time they bring the sacred gift. ā́, ā́; tvā, tvám.Acc.Sg; víprāḥ, vípra-.Nom.Pl.M; acucyavuḥ, √cyu.3.Pl.Aor.Ind.Act; sutásomāḥ, sutásoma-.Nom.Pl.M; abhí, abhí; práyaḥ, práyas-.Nom/acc.Sg.N; bṛhát, bṛhánt-.Nom/acc.Sg.N; bhā́ḥ, bhā́s-.Nom/acc.Sg.N; bíbhrataḥ, √bhṛ.Nom.Pl.M/f/n.Prs.Act; havíḥ, havís-.Nom/acc.Sg.N; ágne, agní-.Voc.Sg.M; mártāya, márta-.Dat.Sg.M; dāśúṣe, dāśváṁs-.Dat.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अग्ने सुतसोमाः अभिषुतसोमयुक्ताः विप्राः मेधाविन ऋत्विजः प्रयः अभि हविर्लक्षणमन्नमभिलक्ष्य त्वा आ अचुच्यवुः त्वामागमयन्ति। कीदृशं त्वाम्। बृहत् महान्तं भाः भासमानम्। कीदृशा विप्राः। दाशुषे मर्ताय हविष्प्रदस्य यजमानस्य संबन्धि हविः बिभ्रतः धारयन्तः॥ अचुच्यवुः। च्युङ् गतौ। अस्मात् अन्तर्भावितण्यर्थात् लङि व्यत्ययेन परस्मैपदम्। बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च (पा.सू.३.४.१०९) इति झेर्जुसादेशः जुसि च (पा.सू.७.३.८३) इति गुणः। बृहत्। भाः। उभयत्र सुपां सुलुक् इति विभक्तेर्लुक्। बिभ्रतः। डुभृञ् धारणपोषणयोः। शतरि नाभ्यस्ताच्छतुः इति नुमागमप्रतिषेधः। अभ्यस्तानामादिः इत्याद्युदात्तत्वम्। मर्ताय दाशुषे। उभयत्र षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वक्तव्य (पा.सू.२.३.६२.१) इति चतुर्थी॥
prātaryā́vṇaḥ sahaskṛta, somapéyāya santya ihā́dyá daívyaṁ jánam, barhír ā́ sādayā vaso O mighty, bounteous good learned person dwelling in noble qualities, here place on high seat (in this dealing or work of diffusing knowledge) persons who go to work in the morning and industrious, righteous, divine, experts among the educated for drinking Soma (the strengthening juice of the herbs and plants).
(Griffith:) Good, bounteous, Son of Strength, this day seat here on sacred grass the Deities Who come at early morn, the host of heaven, to drink the Soma juice. prātaryā́vṇaḥ, prātaryā́van-.Acc.Pl.M/f; sahaskṛta, sáhaskṛta-.Voc.Sg.M; somapéyāya, somapéya-.Dat.Sg.N; santya, santya-.Voc.Sg.M; ihá, ihá; adyá, adyá; daívyam, daívya-.Acc.Sg.M; jánam, jána-.Acc.Sg.M; barhíḥ, barhís-.Nom/acc.Sg.N; ā́, ā́; sādaya, √sad.2.Sg.Prs.Imp.Act; vaso, vásu-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे सहस्कृत बलेन मथित सन्त्य फलदातः वसो निवासहेतुभूताग्ने इह देवयजनदेशे अद्य अस्मिन् दिने सोमपेयाय सोमपानार्थं प्रातर्याव्णः प्रातरागच्छतो देवान् दैव्यं जनम् अन्यमपि देवताजनं बर्हिः आ सादय यज्ञं प्रापय॥ प्रातर्याव्णः। शसि अल्लोपोऽनः इति अकारलोपः। सहस्कृत। सहतेऽभिभवत्यनेनेति सहो बलम्। तेन क्रियते इति सहस्कृतः। ओजःसहोऽम्भस्तमसस्तृतीयायाः (पा.सू.६.३.३) इति अलुगभावश्छान्दसः॥
arvā́ñcaṁ daívyaṁ jánam, ágne yákṣva sáhūtibhiḥ ayáṁ sómaḥ sudānavas, tám pāta tiróahnyam O bounteous learned persons, with conjoint invocations or invitations, protect that man who has speedy horses, is possessed of divine virtues, is industrious in discharging his duties faithfully. You should honor such persons like a man endowed with the wealth of knowledge.
eṣó uṣā́ ápūrvyā, vy ùchati priyā́ diváḥ stuṣé vām aśvinā bṛhát O learned lady, as the wonderful dear dawn who is like the daughter of sky, shines forth and scatters darkness, so you shine forth on account of your noble virtues. As you praise lady teachers who are like the sun and the moon and preachers, so I also praise you much and keep you always happy.
yā́ dasrā́ síndhumātarā, manotárā rayīṇā́m dhiyā́ devā́ vasuvídā O men, you should always serve the teachers and the preachers who are like the fire and the water, who are destroyers of misery, whose mothers are the Oceans of virtues, who are full of abundant knowledge, leading to divine virtues, and givers of much wealth with their wisdom and noble acts.
(Griffith:) Sons of the Sea, mighty to save discoverers of riches, you Deities with deep thought who find out wealth. yā́, yá-.Nom.Du.M; dasrā́, dasrá-.Nom.Du.M; síndhumātarā, síndhumātar-.Nom.Du.M; manotárā, manotár-.Nom.Du.M; rayīṇā́m, rayí- ~ rāy-.Gen.Pl.M; dhiyā́, dhī́-.Ins.Sg.F; devā́, devá-.Nom.Du.M; vasuvídā, vasuvíd-.Nom.Du.M.(सायणभाष्यम्) या देवा यावुभावश्विनौ वक्ष्यमाणगुणयुक्तौ तौ स्तुषे इति पूर्वत्रान्वयः। कीदृशौ। दस्रा दस्रौ दर्शनीयौ सिन्धुमातरा समुद्रमातृकौ। यद्यपि सूर्याचन्द्रमसावेव समुद्रजौ तथाप्यश्विनोः केषांचिन्मते तद्रूपत्वात् तथात्वम्। रयीणां धनानां मनोतरा मनसा तारयितारौ धिया कर्मणा वसुविदा निवासस्थानस्य लम्भयितारौ॥ मनोतरा। मनसा तरतः इति मनोतरौ। तरतेः अन्तर्भावितण्यर्थात् ऋदोरप् इति अप्। पूर्वपदान्तस्य सकारस्य रुत्वे सति छान्दसम् उत्वम्। रयीणाम्। नामन्यतरस्याम् इति नाम उदात्तत्वम्। धिया। सावेकाचः० इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। वसुविदा। वसूनि निवासस्थानानि विन्देते इति वसुविदौ। क्विप् च इति क्विप्॥
vacyánte vāṁ kakuhā́so, jūrṇā́yām ádhi viṣṭápi yád vāṁ rátho víbhiṣ pátāt Artisans, if aged and experienced great scholars teach you various sciences, then your car in the form of air-craft etc. flies in the glorious heavens like the birds.
(Griffith:) Your giant coursers hasten on over the region all in flames, When your chariot flies with winged steeds. vacyánte, √vañc.3.Pl.Prs.Ind.Med; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; kakuhā́saḥ, kakuhá-.Nom.Pl.M; jūrṇā́yām, √jṝ- ~ jūr.Loc.Sg.F; ádhi, ádhi; viṣṭápi, viṣṭáp-.Loc.Sg.F; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; ráthaḥ, rátha-.Nom.Sg.M; víbhiḥ, ví-.Ins.Pl.M; pátāt, √pat.3.Sg.Prs.Sbjv.Act.(सायणभाष्यम्) हे अश्विनौ वां युवयोः संबन्धी रथः जूर्णायां नानाशास्त्रैः स्तुतायाम् अधि विष्टपि स्वर्गलोके यत् यदा विभिः अश्वैः पतात् पतति गच्छति तदानीं वां युवयोः ककुहासः स्तुतयः वच्यन्ते अस्माभिरुच्यन्ते॥ वच्यन्ते। ब्रवीतेर्यकि ब्रुवो वचिः (पा.सू.२.४.५३) इति वच्यादेशः। वचिस्वपि इत्यादिना संप्रसारणम्। संप्रसारणाच्च इत्यत्र वा छन्दसि इत्यनुवृत्तेः परपूर्वत्वस्य पाक्षिकत्वात् यणादेशः। प्रत्ययस्वरः। ककुहासः। ककुभं शृङ्गे विदुः प्रधाने च इत्यभिधानात् प्राधान्याभिधायिना ककुप्शब्देन तत्प्रतिपादिकाः स्तुतयो लक्ष्यन्ते। हत्वं छान्दसम्। आज्जसेरसुक् इति असुक्। जूर्णायाम्। जॄष् वयोहानौ। अत्र स्तुत्यर्थो धातूनामनेकार्थत्वात्। निष्ठायां श्न्युकः किति इति इट्प्रतिषेधः। बहुलं छन्दसि इति उत्वम्। हलि च इति दीर्घः। रदाभ्याम्। (पा.सू.८.२.४२) इति निष्ठानत्वम्। प्रत्ययस्वरः। विभिः। वी गत्यादौ। वियन्ति गच्छन्तीति वयः अश्वाः। औणादिको डिप्रत्ययः। पतात्। पत्लृ गतौ। लेटि आडागमः। इतश्च लोपः इति इकारलोपः॥
havíṣā jāró apā́m, píparti pápurir narā pitā́ kúṭasya carṣaṇíḥ O leading teachers and preachers, you should preserve and protect the people as the sun who is dissolver of all darkness and thus protector from darkness and thus protector from crooked paths display of right path with his light and who protects all by the combination of waters in the firmament and giving light.
(Griffith:) He, liberal, lover of the flood, Lord of the House, the vigilant, Chiefs! with oblations feeds you full. havíṣā, havís-.Ins.Sg.N; jāráḥ, jārá-.Nom.Sg.M; apā́m, áp-.Gen.Pl.F; píparti, √pṛ.3.Sg.Prs.Ind.Act; pápuriḥ, pápuri-.Nom.Sg.M; narā, nár-.Voc.Du.M; pitā́, pitár-.Nom.Sg.M; kúṭasya, kúṭa-.Gen.Sg.M; carṣaṇíḥ, carṣaṇí-.Nom.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे अश्विनौ देवौ अपां जारः स्वकीयतापेनोदकानां जरयिता सूर्यः हविषा अस्मद्दत्तेन पिपर्ति देवान् पूरयति। उदिते सूर्ये हविष्प्रदानात् सूर्यस्य पूरकत्वं द्रष्टव्यम्। अतः सूर्योदयकाले युवाभ्यामागन्तव्यमित्यर्थः। कीदृशो जारः। पपुरिः उक्तक्रमेण पूरणस्वभावः पिता पालकः कुटस्य चर्षणिः कर्मणो द्रष्टा। अत्र निरुक्तं – हविषापां जरयिता पिपर्ति पपुरिरिति पृणातिनिगमौ वा प्रीणातिनिगमौ वा पिता कृतस्य कर्मणश्चायितादित्यः (निरु.५, २४) इति॥ जारः। जयतीति जारः आदित्यः। दारजारौ कर्तरि णिलुक् च (पा.सू.३.३.२०.४) इति घञन्तो निपातितः। कर्षात्वतः इत्यन्तोदात्तत्वम्। अपाम्। उडिदम् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। पिपर्ति। पॄ पालनपूरणयोः। तिपि जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः। अर्तिपिपर्त्योश्च इति अभ्यासस्य इत्वम्। अनुदात्ते च इति अभ्यस्तस्याद्युदात्तत्वम्। पपुरिः। आदृगमहन इति किन्प्रत्ययः। लिड्वद्भावात् कित्त्वे सिद्धेऽपि पुनः कित्करणसामर्थ्यात् ऋच्छत्यॄताम् (प.सू.७.४.११) इति गुणाभावः। उदोष्ठ्यपूर्वस्य इति उत्वम्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
ādāró vām matīnā́ṁ, nā́satyā matavacasā pātáṁ sómasya dhṛṣṇuyā́ O leading men, the President of the Assembly and the Chief-commander of the Army, who are devoid of falsehood and absolutely truthful accepting the commands of the Vedas, protect with your cleverness and your followers who are destroyers of the enemies from all sides, the wealth of wise men.
yā́ naḥ pī́parad aśvinā, jyótiṣmatī támas tiráḥ tā́m asmé rāsāthām íṣam O Ashvins (the President of the Assembly and the Commander-in-chief of the army) As the light of sun and the moon dispels the darkness of the night and delights us all by creating the dawn or the white fortnight, so you should also dispel the darkness or ignorance from us and vouchsafe to us invigorating food and herbs full of strengthening good qualities.
ā́ no nāvā́ matīnā́ṁ, yātám pārā́ya gántave yuñjā́thām aśvinā rátham O expert learned artisans, come by a ship prepared by wise men to take us across the ocean. Harness your chariot to go everywhere.
(Griffith:) Come in the ship of these our hymns to bear you to the here shore O Asvins, harness you the chariot. ā́, ā́; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; nāvā́, naú- ~ nā́v-.Ins.Sg.F; matīnā́m, matí-.Gen.Pl.F; yātám, √yā.2.Du.Prs.Imp.Act; pārā́ya, pārá-.Dat.Sg.N; gántave, √gam.Dat.Sg; yuñjā́thām, √yuj.2.Du.Prs.Imp.Med; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; rátham, rátha-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अश्विना मतीनां स्तुतीनां पाराय गन्तवे पारं गन्तुं नावा नौरूपेण गमनसाधनेन नः अस्मान् प्रति आ यातं समुद्रमध्यादागच्छतम्। भूमावागन्तुं रथं भवदीयं युञ्जाथां साश्वं कुरुतम्॥ नावा। सावेकाचः इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। गन्तवे। तुमर्थे सेसेन् इति तवेन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। युञ्जाथाम्। युजिर् योगे। लोटि आथामि रुधादित्वात् श्नम्। श्नसोरल्लोपः इति अकारलोपः। प्रत्ययस्वरः॥
arítraṁ vāṁ divás pṛthú, tīrthé síndhūnāṁ ráthaḥ dhiyā́ yuyujra índavaḥ O expert artisans, harness in your Chariot cars and other shining electrical implements for journey in the sea and its shore. Let fire and water etc. be combined in proper proportion.
(Griffith:) The heaven’s wide vessel is your own on the flood’s shore your chariot waits Drops, with the hymn, have been prepared. arítram, arítra-.Nom/acc.Sg.N; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; pṛthú, pṛthú-.Nom.Sg.N; tīrthé, tīrthá-.Loc.Sg.N; síndhūnām, síndhu-.Gen.Pl.F; ráthaḥ, rátha-.Nom.Sg.M; dhiyā́, dhī́-.Ins.Sg.F; yuyujre, √yuj.3.Pl.Prf.Ind.Med; índavaḥ, índu-.Nom.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे अश्विनौ वां युवयोः दिवस्पृथु द्युलोकादपि विस्तीर्णम् अरित्रं गमनसाधनं नौरूपं सिन्धूनां समुद्राणां तीर्थे अवतरणप्रदेशे विद्यते इति शेषः। रथः च भूमौ गन्तुं विद्यते। इन्दवः सोमाः धिया भवद्विषयेण कर्मणा युयुज्रे युक्ता बभूवुः॥ अरित्रम्। ऋ गतौ। अर्तिलूधूसूखनसहचर इत्रः (पा.सू.३.२.१८४) इति करणे इत्रप्रत्ययः। प्रत्ययस्वरः। दिवः। ऊडिदम् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। तीर्थे। तॄ प्लवनतरणयोः। पातॄतुदिवचिरिचिसिचिभ्यस्थक् (उ.सू.२.१६४) इति थक्। ऋत इद्धातोः इति इत्वम्। हलि च इति दीर्घः। युयुज्रे। लिटि इरयो रे (पा.सू.६.४.७६) इति इरेचो रेआदेशः॥
divás kaṇvāsa índavo, vásu síndhūnām padé sváṁ vavríṁ kúha dhitsathaḥ O wise men, you should ask these artisans, where do you want to place your fire and other shining objects, water and beautiful substances when you are on sea journey.
(Griffith:) Kanvas, the drops are in the heaven; the wealth is at the waters’ place: Where will you manifest your form? diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; kaṇvāsaḥ, káṇva-.Voc.Pl.M; índavaḥ, índu-.Nom.Pl.M; vásu, vásu-.Nom.Sg.N; síndhūnām, síndhu-.Gen.Pl.F; padé, padá-.Loc.Sg.N; svám, svá-.Acc.Sg.M; vavrím, vavrí-.Acc.Sg.M; kúha, kúha; dhitsathaḥ, √dhā.2.Du.Prs.Ind/des.Act.(सायणभाष्यम्) हे कण्वासः कण्वपुत्राः। यद्वा। मेधाविन ऋत्विजः। अश्विनावित्थं पृच्छतेति शेषः। कथमिति तदुच्यते। दिवः द्युलोकसकाशात् इन्दवः सूर्यरश्मयः प्रादुर्भूताः। सिन्धूनाम् अपां वृष्टिरूपाणां स्यन्दनस्वभावानां पदे स्थानेऽन्तरिक्षे वसु अस्मदादिनिवासहेतुभूतमुषःकालीनं ज्योतिराविर्भूतमिति शेषः। अस्मिन्नवसरे युवां स्वं वव्रिं स्वकीयं रूपं कुह धित्सथः कुत्र स्थापयितुमिच्छथः। अत्रागत्य प्रदर्शनीयमिति तात्पर्यार्थः॥ कुह। वा ह च च्छन्दसि (पा.सू.५.३.१३) इति किंशब्दात् सप्तम्यर्थे हप्रत्ययः। कु तिहोः (पा.सू.७.२.१०४) इति किमः कुः। धित्सथः। डुधाञ् धारणपोषणयोः। सनि मीमाघुरभलभशकपतपदामच इस् (पा.सू.७.४.५४) इति आकारस्य इसादेशः। अत्र लोपोऽभ्यासस्य (पा.सू.७.४, ५८) इति अभ्यासलोपः। सः स्यार्थधातुके (पा, सू.७.४, ४९) इति सकारस्य तकारः॥
ábhūd u bhā́ u aṁśáve, híraṇyam práti sū́ryaḥ vy àkhyaj jihváyā́sitaḥ O expert artisans, as the vast and unbounded sun shines forth with his rays for quickening the speed of substances, put your vehicles in the light of the sun and place gold and other glittering substances in suitable places.
(Griffith:) Light came to lighten up the branch, the Sun appeared as it were gold: And with its tongue shone forth the dark. ábhūt, √bhū.3.Sg.Aor.Ind.Act; u, u; bhā́ḥ, bhā́s-.Nom/acc.Sg.N; u, u; aṁśáve, aṁśú-.Dat.Sg.M; híraṇyam, híraṇya-.Nom/acc.Sg.N; práti, práti; sū́ryaḥ, sū́rya-.Nom.Sg.M; ví, ví; akhyat, √khyā.3.Sg.Aor.Ind.Act; jihváyā, jihvā́-.Ins.Sg.F; ásitaḥ, ásita-.Nom.Sg.M.(सायणभाष्यम्) भा उ सूर्यस्य दीप्तिस्तु अंशवे उषःकालीनरश्मिसिद्ध्यर्थम् अभूदु प्रादुर्भूतैव। सूर्यः च हिरण्यं प्रति स्वकीयोदयेन हिरण्यसदृशोऽभूत्। अग्निश्च असितः स्वकीयदीप्तेः सूर्यप्रवेशेन स्वयं कृष्णो भूत्वा जिह्वया स्वकीयया ज्वालया व्यख्यत् प्रकाशितवान्। तस्मादयमश्विनोर्युवयोरागमनकाल इत्यर्थः॥ अभूत्। भूसुवोस्तिङि इति गुणप्रतिषेधः। हिरण्यं प्रति। प्रतिः प्रतिनिधिप्रतिदानयोः (पा.सू.१.४.९२) इति प्रते: कर्मप्रवचनीयत्वम्। कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया (पा.सू.२.३.८) इति द्वितीया। अख्यत्। चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि। लुङि चक्षिङः ख्याञ् इति ख्याञादेशः॥
ábhūd u pārám étave, pánthā ṛtásya sādhuyā́ ádarśi ví srutír diváḥ If men make straight paths to go to the other shore of the sea and use in the Vehicles the fire and the water in proper proportion, traveling by such nice vehicles, they can happily and easily go to other countries, why should they not be then prosperous by carrying on their business there?
(Griffith:) The path of ritual was made to travel to the farther goal: The road of heaven was manifest. ábhūt, √bhū.3.Sg.Aor.Ind.Act; u, u; pārám, pārá-.Nom/acc.Sg.N; étave, √i.Dat.Sg; pánthāḥ, pánthā- ~ path-.Nom.Sg.M; ṛtásya, ṛtá-.Gen.Sg.M/n; sādhuyā́, sādhuyā́; ádarśi, √dṛś.3.Sg.Aor.Ind.Pass; ví, ví; srutíḥ, srutí-.Nom.Sg.F; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M.(सायणभाष्यम्) ऋतस्य सूर्यस्य पारमेतवे रात्रेः पारभूतमुदयाद्रिं गन्तुं पन्थाः मार्गः साधुया समीचीनः अभूदु निष्पन्न एव। दिवः द्योतनात्मकस्य सूर्यस्य स्रुतिः प्रसृता दीप्तिः वि अदर्शि विशेषेण दृष्टा। तस्मादश्विनौ युवाभ्यामागन्तव्यम्। एतवे। इण् गतौ। तुमर्थे सेसेन् इति तवेन्प्रत्ययः। साधुया। सुपां सुलुक् इति विभक्तेः याजादेशः। अदर्शि। कर्मणि लुङि च्लेः चिणादेशः। चिणो लुक् (पा.सू.६.४.१०४) इति तशब्दस्य लुक्। स्रुतिः। स्रु गती। क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् इति क्तिच्॥
tát-tad íd aśvínor ávo, jaritā́ práti bhūṣati máde sómasya pípratoḥ The singer of the praise, acknowledges the protection that he gets in this world in his delightful dealings, from the President of the Assembly and the Commander of the Army who are nourishers and supporters.
(Griffith:) The singer of their praise awaits whatever grace the Asvins give, who save when Soma gladdens them. tát-tat, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; ít, ít; aśvínoḥ, aśvín-.Gen.Du.M; ávaḥ, ávas-.Nom/acc.Sg.N; jaritā́, jaritár-.Nom.Sg.M; práti, práti; bhūṣati, √bhūṣ.3.Sg.Prs.Ind.Act; máde, máda-.Loc.Sg.M; sómasya, sóma-.Gen.Sg.M; pípratoḥ, √pṛ.Gen.Du.M.Prs.Act.(सायणभाष्यम्) जरिता स्तोता अश्विनोः संबन्धि तत्तदित् पुनः पुनः कृतं सर्वमपि अवः अस्मद्विषयं रक्षणं प्रति भूषति प्रत्येकमलंकरोति। तदा तदा प्रशंसतीत्यर्थः। कीदृशयोरश्विनोः। मदे हर्षे निमित्तभूते सति सोमस्य पिप्रतोः सोमं पूरयतोः॥ भूषति। भूष अलंकारे। भौवादिकः। पिप्रतोः। पॄ पालनपूरणयोः। पृ इत्येके। अस्माल्लटः शतृ। जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः। द्विर्भावोरदत्वहलादिशेषाः। अर्तिपिपर्त्योश्च इति अभ्यासस्य इत्वम्। शतुर्ङित्त्वात् गुणाभावे यणादेशः। अभ्यस्तानमादिः इत्याद्युदात्तत्वम्॥
vāvasānā́ vivásvati, sómasya pītyā́ girā́ manuṣvác chambhū ā́ gatam O teachers and preachers, O bringers of happiness and peace who are dwellers in joy yourselves, come to us in the light of the sun, in this world with your protective activity and noble speech like thoughtful person.
(Griffith:) You dwellers with Vivasvan come, auspicious, as to Manu earlier; come to the Soma and our praise. vāvasānā́, √vas.Nom.Du.M.Prf.Med; vivásvati, vivásvant-.Loc.Sg.M; sómasya, sóma-.Gen.Sg.M; pītyā́, pītí-.Ins.Sg.F; girā́, gír- ~ gīr-.Ins.Sg.F; manuṣvát, manuṣvát; śambhū, śambhú-.Voc.Du.M; ā́, ā́; gatam, √gam.2.Du.Aor.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे शंभू सुखस्य भावयितारावश्विनौ मनुष्वत् मनाविव विवस्वति परिचरणवति यजमाने ववसाना निवासशीलौ युवां सोमस्य पीत्या सोमस्य पाननिमित्तं गिरा स्तुतिनिमित्तं च आ गतम् आगच्छतम्॥ ववसाना। वस निवासे। ताच्छील्यवयोवचन (पा.सू.३.२.१२९) इति ताच्छीलिकः चानश्। बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। अन्येषामपि दृश्यते इति संहितायामभ्यासस्य दीर्घत्वम्॥ सुपां सुलुक् इति विभक्तेः आकारः। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। पीत्या। पा पाने। स्थागापापचो भावे इति भावे क्तिन्। घुमास्था इति ईत्वम्। व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम्। तृतीयैकवचने यणादेशे उदात्तयणो हल्पूर्वात् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। मनुष्वत्। मन ज्ञाने। मन्यते जानातीति मनुः। बहुलवचनात् औणादिक उसिप्रत्ययः। तत्र तस्येव इति सप्तम्यर्थे वतिः। प्रत्ययस्वरः। गतम्। गमेर्लोटि बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। अनुदात्तोपदेश° इत्यादिना अनुनासिकलोपः॥
yuvór uṣā́ ánu śríyam, párijmanor upā́carat ṛtā́ vanatho aktúbhiḥ O president of the Assembly and Chief Commander of the Army, you who are truthful, virtuous and circumambient (going everywhere on duty) when justice and protection follow you as the dawn follows the sun and the moon, you can enjoy all prosperity of knowledge and royal wealth.
ubhā́ pibatam aśvinā-, -ubhā́ naḥ śárma yachatam avidriyā́bhir ūtíbhiḥ O Ashvins (The President of the Assembly and the Commander of the Army) you who pervade in all knowledge and happiness, drink the nectar-like juice of the various invigorating herbs and with your irreproachable protective activities bestow upon us happiness or suitable residence.
ayáṁ vām mádhumattamaḥ, sutáḥ sóma ṛtāvṛdhā tám aśvinā pibataṁ tiróahnyaṁ, dhattáṁ rátnāni dāśúṣe O President of the Assembly and commander of the Army who are benevolent like the sun and the air and who grow with and are propagators of truth, please drink this sweet Soma (essence of various nourishing herbs) which we have prepared for you in day time according to the Medical Science and bestow upon the learned persons who are generous donors of knowledge, beautiful gold or chariots etc.
(Griffith:) Asvins, for you who strengthen Law this sweetest Soma has been shed. Drink this expressed ere yesterday and give riches to him who offers it. ayám, ayám.Nom.Sg.M; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; mádhumattamaḥ, mádhumattama-.Nom.Sg.M; sutáḥ, √su.Nom.Sg.M; sómaḥ, sóma-.Nom.Sg.M; ṛtāvṛdhā, ṛtāvṛ́dh-.Voc.Du.M; tám, sá- ~ tá-.Acc.Sg.M; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; pibatam, √pā.2.Du.Prs.Imp.Act; tiróahnyam, tiróahnya-.Nom/acc.Sg.M/n; dhattám, √dhā.2.Du.Prs.Imp.Act; rátnāni, rátna-.Nom/acc.Pl.N; dāśúṣe, dāśváṁs-.Dat.Sg.M/n.(सायणभाष्यम्) ॥ श्रीगणेशाय नमः॥ यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत्। निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम्॥ अथ प्रथमाष्टके चतुर्थोऽध्याय आरभ्यते। अयं वाम् इति नवमानुवाकस्य चतुर्थं सूक्तं दशर्चम्। अत्रानुक्रान्तम् – अयं दश प्रागाथं तु इति। ऋषिश्चान्यस्मादृषेः इति परिभाषितत्वात् कण्वपुत्रः प्रस्कण्व ऋषिः। तथा पूर्वत्र आश्विनं तु इत्युक्तत्वात् तुह्यादिपरिभाषया इदमपि सूक्तमश्विदेवताकम्। अनयैव परिभाषया इदमुत्तरं च प्रागाथम्। अतः प्रथमातृतीयाद्या अयुजो बृहत्यः। द्वितीयाचतुर्थ्याद्या युजः सतोबृहस्यः। प्रातरनुवाके आश्विने क्रतौ बार्हते छन्दस्येतत्सूक्तम्। अथाश्विनः इति खण्डे सूत्रितम् – इमा उ वामयं वाम् (आश्व.श्रौ.४.१५) इति। आश्विनशस्त्रेऽप्येतत्सूक्तं, प्रातरनुवाकन्यायेन (आश्व.श्रौ.६.५) इत्यतिदिष्टत्वात्॥ हे ऋतावृधा ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धयितारौ अश्विना अश्विनौ वां युवयोः अयं पुरोवर्ती सोमः सुतः अभिषुतः। कीदृशः। मधुमत्तमः अतिशयेन माधुर्यवान्। तिरोअह्वयं तिरोभूते पूर्वस्मिन् दिने अभिषुतं तं सोमं पिबतम्। दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय रत्नानि रमणीयानि धनानि धत्तं प्रयच्छतम्॥ वाम्। युष्मदस्मदोः षष्ठीचतुर्थीद्वितीयास्थयोर्वानावौ (पा.सू.८.१.२०)इति षष्ठीद्विवचनस्य वामादेशः। स चानुदात्तः। मधुमत्तमः। मन ज्ञाने। मन्यते इति मधु। फलिपाटिनमि इत्यादिना उप्रत्ययः। नित् इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम्। धकारश्चान्तादेशः। अतिशयेन मधुमान् मधुमत्तमः। मतुप्तमपोः पित्त्वादनुदात्तत्वे पदस्वर एव शिष्यते। ऋतावृधा। वृधेरन्तर्भावितण्यर्थात् क्विप् च इति क्विप्। अन्येषामपि दृश्यते इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्। तिरोअह्न्यम्। अह्नि भवः अह्न्यः। भवे छन्दसि इति यत्। अह्नष्टखोरेव (पा.सू.६.४.१४५) इति नियमात् नस्तद्धिते इति टिलोपाभावः। सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते इति वचनात् ये चाभावकर्मणोः (पा.सू.६.४.१६८) इति प्रकृतिभावाभावे अल्लोपोऽनः इति अकारलोपः। तिरोहितः अह्न्यः तिरोअह्न्यः। तिरोऽन्तर्धौ (पा.सू.१.४.७१) इति गतित्वेन निपातत्वात् अव्ययत्वे प्रादिसमासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्। दाशुषे। दाश्वान् साह्वान्” इत्यादिना क्वसुप्रत्ययान्तो निपातितः। चतुर्थ्येकवचने वसोः संप्रसारणम् इति संप्रसारणम्। शासिवसिघसीनां च इति षत्वम्॥
trivandhuréṇa trivṛ́tā supéśasā, ráthenā́ yātam aśvinā káṇvāso vām bráhma kṛṇvanty adhvaré, téṣāṁ sú śṛṇutaṁ hávam Come O Ashvins (President of the Assembly and the Commander of the Army) who are like the fire and the water, with your three-columned, triangular chariot like air-craft etc. beautiful of form and full of gold and other metals, as highly intelligent persons do with their charming chariots manufactured with the help of technology, going from country to country and coming back and producing food materials. Listen to their words of wisdom and increase growth of food and other kinds of prosperity.
(Griffith:) Come, O you Asvins, mounted on your triple chariot three-seated, beautiful of form To you at ritual the Kanvas send the prayer: graciously listen to their call. trivandhuréṇa, trivandhurá-.Ins.Sg.M; trivṛ́tā, trivṛ́t-.Ins.Sg.M; supéśasā, supéśas-.Ins.Sg.M; ráthena, rátha-.Ins.Sg.M; ā́, ā́; yātam, √yā.2.Du.Prs.Imp.Act; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; káṇvāsaḥ, káṇva-.Nom.Pl.M; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; bráhma, bráhman-.Acc.Sg.N; kṛṇvanti, √kṛ.3.Pl.Prs.Ind.Act; adhvaré, adhvará-.Loc.Sg.M; téṣām, sá- ~ tá-.Gen.Pl.M/n; sú, sú; śṛṇutam, √śru.2.Du.Prs.Imp.Act; hávam, háva-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे अश्विना त्रिवन्धुरेण उन्नतानतरूपत्रिविधबन्धनकाष्ठयुक्तेन त्रिवृता अप्रतिहतगतितया लोकत्रये वर्तमानेन सुपेशसा शोभनसुवर्णयुक्तेन रथेन आ यात इहागच्छतम्। कण्वासः कण्वपुत्रा मेधाविन ऋत्विजो वा वां युवयोः अध्वरे यागे ब्रह्म स्तोत्ररूपं मन्त्रं हविर्लक्षणमन्नं वा कृण्वन्ति कुर्वन्ति। तेषां कण्वानां हवम् आह्वानं सु शृणुतं सुष्ठ्वादरेण शृणुतम्॥ त्रिवन्धुरेण। बध्नन्तीति बन्धुराः। बन्धेः औणादिक उरन्प्रत्ययः। त्रयो बन्धुरा यस्यासौ त्रिबन्धुरः। त्रिचक्रादिषु पाठात् त्रिचक्रादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् (पा.सू.६.२.१९९.१) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। त्रिवृता। त्रिषु लोकेषु वर्तते इति त्रिवृत्। क्विप् च इति क्विप्। सुपेशसा। पेश इति हिरण्यनाम। शोभनं पेशो यस्यासौ सुपेशाः। आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। शृणुतम्। श्रु श्रवणे। श्रुवः शृ च इति श्नुः ; तत्संनियोगेन धातोः शृभावश्च। हवम्। ह्वयतेः भावेऽनुपसर्गस्य (पा.सू.३, ३.७५) इति अप्। संप्रसारणं च गुणावादेशौ। प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः॥
áśvinā mádhumattamam, pātáṁ sómam ṛtāvṛdhā áthādyá dasrā vásu bíbhratā ráthe, dāśvā́ṁsam úpa gachatam O Ashvins (The President of the Assembly and the commander of the Army) who are benevolent like the sun and the air, destroyers of miseries, possessors of the best wealth, (of wisdom and knowledge etc.) increasers or supporters of truth, protect or preserve the sweet juice of heroism and approach a man of charitable disposition, sitting in your vehicle like the air-craft etc.
(Griffith:) O Asvins, you who strengthen Law, drink you this sweetest Soma juice. Borne on your wealth-fraught chariot come you this day to him who offers, you of wondrous deeds. áśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; mádhumattamam, mádhumattama-.Acc.Sg.M; pātám, √pā.2.Du.Aor.Imp.Act; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; ṛtāvṛdhā, ṛtāvṛ́dh-.Voc.Du.M; átha, átha; adyá, adyá; dasrā, dasrá-.Voc.Du.M; vásu, vásu-.Acc.Sg.N; bíbhratā, √bhṛ.Nom.Du.M.Prs.Act; ráthe, rátha-.Loc.Sg.M; dāśvā́ṁsam, dāśváṁs-.Acc.Sg.M; úpa, úpa; gachatam, √gam.2.Du.Prs.Imp.Act.(सायणभाष्यम्) हे ऋतावृधा यज्ञस्य वर्धकौ अश्विनौ मधुमत्तमं सोमं पातं पिबतम्। हे दस्रा अश्विनौ सोमपानार्थम् अथ अस्मदाह्वानानन्तरम् अद्य अस्मिन् दिने रथे स्वकीये वसु बिभ्रता अस्मदुपयुक्तं धनं धारयन्तौ दाश्वांसं हविष्प्रदं यजमानम् उप गच्छतं समीपे प्राप्नुतम्॥ बिभ्रता। डुभृञ् धारणपोषणयोः। शतरि जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः। भृञामित् इति अभ्यासस्य इत्वम्॥ शतुर्ङित्त्वात् गुणाभावे यणादेशः। अभ्यस्तानामादिः इत्याद्युदात्तत्वम्॥
triṣadhasthé barhíṣi viśvavedasā, mádhvā yajñám mimikṣatam káṇvāso vāṁ sutásomā abhídyavo, yuvā́ṁ havante aśvinā O President of the Assembly and commander of the Army who pervade (discharge) the duties of the Kshatriyas, as Wise men who are possessors of abundant food and wealth or are knowers of all objects, who are shining on all sides with knowledge and have accomplished many works with the proper use of electricity who have expressed the essence of herbs and other articles invite you and prepare sweet juice for your drink, performing Yajna in the form of industrial work in the atmosphere which is associated with the earth, water and air, so you should also sprinkle the water of happiness and joy on all.
(Griffith:) Omniscient Asvins, on the thrice-heaped grass bedew with the sweet juice the ritual. The sons of Kanva, striving heavenward, call on you with draughts of Soma juice out-poured. triṣadhasthé, triṣadhasthá-.Loc.Sg.N; barhíṣi, barhís-.Loc.Sg.N; viśvavedasā, viśvávedas-.Voc.Du.M; mádhvā, mádhu-.Ins.Sg.N; yajñám, yajñá-.Acc.Sg.M; mimikṣatam, √myakṣ.2.Du.Prs.Imp.Act; káṇvāsaḥ, káṇva-.Nom.Pl.M; vām, tvám.Acc/dat/gen.Du; sutásomāḥ, sutásoma-.Nom.Pl.M; abhídyavaḥ, abhídyu-.Nom.Pl.M; yuvā́m, tvám.Acc.Du; havante, √hū.3.Pl.Prs.Ind.Med; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M.(सायणभाष्यम्) हे विश्ववेदसा सर्वज्ञावश्विनौ त्रिषधस्थे कक्ष्यात्रयरूपेणास्तीर्णतया त्रिषु स्थानेष्ववस्थिते बर्हिषि दर्भे स्थित्वा मध्वा मधुरेण रसेन यज्ञं मिमिक्षतं सेक्तुमिच्छतम्। हे अश्विना वां युष्मदर्थं सुतसोमाः अभिषुतसोमयुक्ताः अभिद्यवः अभिगतदीप्तयः कण्वासः युवाम् उभौ हवन्ते आह्वयन्ते॥ त्रिषधस्थे। त्रिषु स्थानेषु सह तिष्ठतीति त्रिषधस्थं बर्हिः। सुपि स्थः इति कप्रत्ययः। आतो लोप इटि च इति आकारलोपः। सध मादस्थयोश्छन्दसि (पा.सू.६.३.९६) इति सहशब्दस्य सधादेशः। मध्वा। आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् नुमभावः। जसि च इत्यत्र जसादिषु च्छन्दसि वावचनम् (पा.सू.७.३.१०९.१) इति वचनात् नाभावाभावश्च। मिमिक्षतम्। मिह सेचने। सनि एकाचः इति इट्प्रतिषेधः। हलन्ताच्च इति सनः कित्त्वात् लघूपधगुणाभावः। अभ्यासहलादिशेषौ। ढत्वकत्वषत्वानि। सुतसोमाः। सुतः सोमो यैः। बहुव्रीहिस्वरः। अभिद्यवः। द्युः इति अहर्नाम। तेन तत्संबन्धी प्रकाशो लक्ष्यते। अभिगता द्युम्। अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया (पा.म.२.२.१८.४) इति समासः। अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
yā́bhiḥ káṇvam abhíṣṭibhiḥ, prā́vataṁ yuvám aśvinā tā́bhiḥ ṣv àsmā́m̐ avataṁ śubhas patī, pātáṁ sómam ṛtāvṛdhā O President of the Assembly and Commander of the Army, who are endowed with the attributes of the sun and the moon, who increase with the observance of truth and are its supporters, who are guardians of all good deeds, protect and preserve us with those noble desires by which you protect the true wealth and a wise man.
(Griffith:) O Asvins, with those aids wherewith you guarded Kanva carefully, Keep us, O Lords of Splendour: drink the Soma juice, you strengtheners of holy law. yā́bhiḥ, yá-.Ins.Pl.F; káṇvam, káṇva-.Acc.Sg.M; abhíṣṭibhiḥ, abhíṣṭi-.Ins.Pl.F; prá, prá; ā́vatam, √av.2.Du.Iprf.Ind.Act; yuvám, tvám.Nom.Du; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; tā́bhiḥ, sá- ~ tá-.Ins.Pl.F; sú, sú; asmā́n, ahám.Acc.Pl; avatam, √av.2.Du.Prs.Imp.Act; śubhaḥ, śúbh-.Gen.Sg.F; patī, páti-.Voc.Du.M; pātám, √pā.2.Du.Aor.Imp.Act; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; ṛtāvṛdhā, ṛtāvṛ́dh-.Voc.Du.M.(सायणभाष्यम्) हे अश्विना युवं युवामुभौ याभिः अभिष्टिभिः अपेक्षिताभिः रक्षाभिः कण्वं महर्षिं प्रावतं रक्षितवन्तौ हे शुभस्पती शोभनस्य कर्मणः पालकौ ताभिः रक्षाभिः अस्मान् अनुष्ठातॄन् सु अवतं सुष्ठु रक्षतम्। स्पष्टमन्यत्॥ अभिष्टिभिः। आभिमुख्येनेष्यन्ते इति अभिष्टयः फलानि। इषु इच्छायाम्। कर्मणि क्तिनि तितुन्न इत्यादिना इट्प्रतिषेधः। एमन्नादिषु च्छन्दसि पररूपं वक्तव्यम् (पा.सू.६.१.९४.६) इति पररूपत्वम्। तादौ च इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। उपसर्गाश्चाभिवर्ज्यम् (फि.सू.८१) इति अभिः अन्तोदात्तः। शुभस्पती। शुभ दीप्तौ। क्विप् च इति क्विप्। षष्ठ्याः पतिपुत्र इति विसर्जनीयस्य सत्वम्। सुबामन्त्रिते इति षष्ठ्यन्तस्य पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य आष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम्॥
sudā́se dasrā vásu bíbhratā ráthe, pṛ́kṣo vahatam aśvinā rayíṁ samudrā́d utá vā divás pári-, asmé dhattam puruspṛ́ham O President of the Assembly and Commander of the Army who are full of wealth, destroyers of your enemies, possessing wealth of various kinds, come to us sitting in the Vehicle like the air-craft which has in it many good servants or workers bringing knowledge which gives happiness, pertaining to the atmosphere or the brilliant sun and wealth desired by many whether from the firmament or the sky beyond.
(Griffith:) O Mighty Ones, you gave Sudas abundant food, brought on your treasure-laden chariot; So now grant to us the wealth which many crave, either from heaven or from the sea. sudā́se, sudā́s-.Dat.Sg.M; dasrā, dasrá-.Voc.Du.M; vásu, vásu-.Acc.Sg.N; bíbhratā, √bhṛ.Nom.Du.M.Prs.Act; ráthe, rátha-.Loc.Sg.M; pṛ́kṣaḥ, pṛ́kṣ-.Acc.Pl.F; vahatam, √vah.2.Du.Prs.Imp.Act; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M; rayím, rayí- ~ rāy-.Acc.Sg.M; samudrā́t, samudrá-.Abl.Sg.M; utá, utá; vā, vā; diváḥ, dyú- ~ div-.Abl/gen.Sg.M/f; pári, pári; asmé, ahám.Dat/loc.Pl.M/f; dhattam, √dhā.2.Du.Prs.Imp.Act; puruspṛ́ham, puruspṛ́h-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे दस्रा दर्शनीयावश्विनौ सुदासे शोभनदानयुक्ताय राज्ञे पिजवनपुत्राय रथे वसु बिभ्रता युवां पृक्षः अन्नं वहतं प्रापितवन्तौ। समुद्रात् अन्तरिक्षात्। समुद्रम् इति अन्तरिक्षनाम। समुद्रः अध्वरम् (नि.१.३.१५) इति तन्नामसु पाठात्। उत वा दिवस्परि अथवा स्वर्गात् पर्याहृत्य पुरुस्पृहं बहुभिः स्पृहणीयं रयिं धनम् अस्मे धत्तम् अस्मासु स्थापयतम्॥ सुष्ठु ददातीति सुदाः। असुनि कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। दिवस्परि। पञ्चम्याः परावध्यर्थे (पा.सू.८.३.५१) इति विसर्जनीयस्य सत्वम्। पुरुस्पृहम्। स्पृह ईप्सायाम्। चुरादिरदन्तः। पुरुभिः स्पृह्यते इति पुरुस्पृहः। कर्मणि घञ्। अतो लोपस्य स्थानिवत्त्वात् लघूपधगुणाभावः। ञित्स्वरेण उत्तरपदस्याद्युदात्तत्वे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरेण तदेव शिष्यते॥
yán nāsatyā parāváti, yád vā sthó ádhi turváśe áto ráthena suvṛ́tā na ā́ gataṁ, sākáṁ sū́ryasya raśmíbhiḥ O Ashvins (President of the Assembly and the Commander of the Army) who are truthful in mind, word and deed, whether you abide far off or close at hand, come to us in your well-constructed vehicle like the rays of the sun approach a person who is endowed with Vehicle and technical knowledge.
(Griffith:) Nasatyas, whether you be far away or close to Turvasa, Borne on your lightly-rolling chariot come to us, together with the sunbeams come. yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; nāsatyā, nā́satya-.Voc.Du.M; parāváti, parāvát-.Loc.Sg.F; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; vā, vā; stháḥ, √as.2.Du.Prs.Ind.Act; ádhi, ádhi; turváśe, turváśa-.Loc.Sg.M; átas, átas; ráthena, rátha-.Ins.Sg.M; suvṛ́tā, suvṛ́t-.Ins.Sg.M; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ā́, ā́; gatam, √gam.2.Du.Aor.Imp.Act; sākám, sākám; sū́ryasya, sū́rya-.Gen.Sg.M; raśmíbhiḥ, raśmí-.Ins.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे नासत्या असत्यरहितावश्विनौ यत् यदि युवां परावति दूरदेशे स्थः वर्तेथे। यद्वा अथवा अधि तुर्वशे अधिके समीपे स्थः। अतः अस्माद्दूरात्समीपाद्वा सूर्यस्य रश्मिभिः साकं सूर्योदयकाले सुवृता शोभनवर्तनयुक्तेन रथेन नः अस्मान् प्रति आ गतं आगच्छतम्॥ नासत्या। सत्सु भवौ सत्यौ। न सत्यौ असत्यौ। न असत्यौ नासत्यौ। नभ्राण्नपात् इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः। स्थः। अस भुवि। असोरल्लोपः इति अकारलोपः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। गतम्। गमेर्लोटि बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः॥
arvā́ñcā vāṁ sáptayo dhvaraśríyo, váhantu sávanéd úpa íṣam pṛñcántā sukṛ́te sudā́navaḥ-, ā́ barhíḥ sīdataṁ narā O guides of men, endowed with speed or active and establishing contact among people, O President of the Assembly and Commander of the Army, may your horses in the form of steam engines etc. take you to the pious and generous donor and their Yajnas. Sit on the suitable good seat. Bestow food upon them and other good things fulfilling their noble desires and bringing to them the prosperity of inviolable vast State.
téna nāsatyā́ gataṁ, ráthena sū́ryatvacā yéna śáśvad ūháthur dāśúṣe vásu, mádhvaḥ sómasya pītáye O embodiments of truth, come on your vehicle like the air-craft etc. shining like the sun and bring wealth (of all kinds) to the generous donor for drinking sweet Soma (herbal juice) and enjoying prosperity.
(Griffith:) Come, O Nasatyas, on your chariot decked with a sunbright canopy, Whereon you ever bring wealth to the worshipper, to drink the Soma’s pleasant juice. téna, sá- ~ tá-.Ins.Sg.M/n; nāsatyā, nā́satya-.Voc.Du.M; ā́, ā́; gatam, √gam.2.Du.Aor.Imp.Act; ráthena, rátha-.Ins.Sg.M; sū́ryatvacā, sū́ryatvac-.Ins.Sg.M; yéna, yá-.Ins.Sg.M/n; śáśvat, śáśvant-.Nom/acc.Sg.N; ūháthuḥ, √vah.2.Du.Prf.Ind.Act; dāśúṣe, dāśváṁs-.Dat.Sg.M/n; vásu, vásu-.Acc.Sg.N; mádhvaḥ, mádhu-.Gen.Sg.N; sómasya, sóma-.Gen.Sg.M; pītáye, pītí-.Dat.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे नासत्या सूर्यत्वचा सूर्यसंवृतेन सूर्यरश्मिसदृशेन वा तेन प्रसिद्धेन रथेन आ गतं आगच्छतम्। दाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय वसु धनं शश्वत् सर्वदा येन रथेन ऊहथुः प्रापितवन्तौ। तेन रथेनेति पूर्वत्रान्वयः। किमर्थमागमनमिति तदुच्यते। मध्वः मधुरस्य सोमस्य पीतये सोमपानार्थम्॥ सूर्यत्वचा। त्वच संवरणे। त्वचति संवृणोतीति त्वक् रश्मिः। सूर्यस्य त्वगिव त्वग्यस्य। सप्तम्युपमान (पा.सू.२.२.२४.१२) इत्यादिना बहुव्रीहिः उत्तरपदलोपश्च। सूर्यशब्दः षू प्रेरणे इत्यस्मात् क्यपि राजसूयसूर्यः इत्यादिना रुडागमसहितो निपातितः। ततः प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तः। स एव बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरेण शिष्यते। ऊहथुः। वह प्रापणे। लिटि असंयोगाल्लिट् कित् (पा.सू.१.२.५) इति लिटः कित्त्वे वचिस्वपि इत्यादिना संप्रसारणम्। अभ्यासहलादिशेषौ सवर्णदीर्घः। प्रत्ययस्वरः। यद्वृत्तयोगादनिघातः॥
ukthébhir arvā́g ávase purūvásū, arkaíś ca ní hvayāmahe śáśvat káṇvānāṁ sádasi priyé hí kaṁ, sómam papáthur aśvinā O learned President of the Assembly and the Commander of the Army who are like the sun and the air and manifestors of Dharma (righteousness and justice) with the Vedic hymns or the words used by truthful learned persons, we call on you for protection in the well-beloved assembly of wise men which fulfills all noble desires. May you ever come and drink the Soma (essence of various invigorating herbs) which causes happiness.
(Griffith:) With lauds and songs of praise we call them down to us, that they, most rich, may relieve us; For you have ever in the Kanvas’ well-loved house, O Asvins, drunk the Soma juice. ukthébhiḥ, ukthá-.Ins.Pl.N; arvā́k, arvā́ñc-.Nom/acc.Sg.N; ávase, ávas-.Dat.Sg.N; purūvásū, purūvásu-.Acc.Du.M; arkaíḥ, arká-.Ins.Pl.M; ca, ca; ní, ní; hvayāmahe, √hvā.1.Pl.Prs.Ind.Med; śáśvat, śáśvant-.Nom/acc.Sg.N; káṇvānām, káṇva-.Gen.Pl.M; sádasi, sádas-.Loc.Sg.N; priyé, priyá-.Loc.Sg.N; hí, hí; kam, kam; sómam, sóma-.Acc.Sg.M; papáthuḥ, √pā.2.Du.Prf.Ind.Act; aśvinā, aśvín-.Voc.Du.M.(सायणभाष्यम्) पुरूवसू प्रभूतधनावश्विनौ अवसे अस्मद्रक्षणार्थम् उक्थेभिः उक्थैः शस्त्रैः अर्कैश्च अर्चनसाधनैः स्तोत्रैश्च अर्वाक् अस्मदाभिमुख्येन नि ह्वयामहे नितरामाह्वयामः। हे अश्विना कण्वानां कण्वपुत्राणां मेधाविनां वा प्रिये सदसि यज्ञस्थाने शश्वत् सर्वदा सोमं पपथुः हि कं युवां पीतवन्तौ खलु॥ उक्थेभिः। बहुलं छन्दसि इति भिसः ऐसादेशाभावः। बहुवचने झल्येत्। इति एत्वम्। अर्कैः। ऋच स्तुतौ। पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण इति करणे घः। चजोः कु धिष्ण्यतोः इति कुत्वम्। नि ह्वयामहे। निसमुपविभ्यो ह्वः (पा.सू.१.३.३०) इत्यात्मनेपदम्।
sahá vāména na uṣo, vy ùchā duhitar divaḥ sahá dyumnéna bṛhatā́ vibhāvari, rāyā́ devi dā́svatī O brilliant girl shining with wisdom and good education who are like the dawn, the daughter of the sun, O diffuser of light, dawn upon us with great illumination in the form of knowledge and culture. O girl of generous disposition, dawn upon us with admirable beauty of wisdom and prosperity of vast and good Government.
(Griffith:) Dawn on us with prosperity, O Usas, Daughter of the Sky, Dawn with great glory, Goddess, Lady of the Light, dawn you with riches, Bounteous One. sahá, sahá; vāména, vāmá-.Ins.Sg.N; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; uṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; ví, ví; ucha, √vas.2.Sg.Prs.Imp.Act; duhitar, duhitár-.Voc.Sg.F; divaḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; sahá, sahá; dyumnéna, dyumná-.Ins.Sg.N; bṛhatā́, bṛhánt-.Ins.Sg.N; vibhāvari, vibhā́van-.Voc.Sg.F; rāyā́, rayí- ~ rāy-.Ins.Sg.M; devi, devī́-.Voc.Sg.F; dā́svatī, dā́svant-.Nom.Sg.F.(सायणभाष्यम्) सहवामेनेति षोडशर्चं पञ्चमं सूक्तम् प्रस्कृण्वऋषिः बार्हतत्वादयुजोबृहत्यः युजः सतोबृहत्यः उषादेवता सहषोडशोषस्यं त्वित्यनुक्रमणिका प्रातरनुवाके उषस्ये क्रतौ बार्हतेछन्दसीदं सूक्तम् अथोषस्य इति खण्डे सूत्रितम् – प्रत्यु अदर्शि सहवामेनेति बार्हतमिति। तथा आश्विनशस्त्रेप्येतत्सूक्तं प्रातरनुवाकन्यायेनेत्यतिदिष्टत्वात्। हे दुहितर्दिवः द्युदेवतायाः पुत्रि उषः उषःकालदेवते नः अस्मदर्थं वामेन धनेन सह व्युच्छ प्रभातं कुरु। हे विभावरि उषोदेवते बृहता प्रभूतेन द्युम्नेन अन्नेन सह व्युच्छ। हे देवि त्वं दास्वती दानयुक्ता सती राया पशुलक्षणेन धनेन सह व्युच्छ। उच्छ। उछी विवासे। दुहितर्दिवः। सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्स्वरे इत्यत्र परमपि च्छन्दसि (पा.सू.२.१.२.६) इति वचनात् दिवः इत्यस्य पूर्वाङ्गवद्भावे सति आमन्त्रितस्य च इति षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य आष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम्। बृहता। बृहन्महतोरुपसंख्यानम् इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। विभावरि। भा दीप्तौ। आतो मनिन् इत्यादिना वनिप्। वनो र च इति ङीप्; तत्संनियोगेन नकारस्य रेफादेशः। संबुद्धौ हृस्वत्वम्। दास्वती। डुदाञ् दाने। भावे असुन्प्रत्ययः। तदस्यास्तीति दास्वती। मादुपधायाः इति मतुपो वत्वम्। उगितश्च इति ङीप्॥
áśvāvatīr gómatīr viśvasuvído, bhū́ri cyavanta vástave úd īraya práti mā sūnṛ́tā uṣaś, códa rā́dho maghónām O woman who are like the dawn, you should utter many true and sweet words which describe the attributes of the cows, the horses and give true knowledge of all objects in order to live in the world happily. From those wealthy persons who go astray from the path of their duty, take away wealth or induct them to spend it for noble purposes and make me happy thereby.
(Griffith:) They, bringing steeds and cows, boon-givers of all wealth, have oft sped forth to lighten us. O Usas, waken up for me the sounds of joy: send us the riches of the great. áśvāvatīḥ, áśvāvant-.Nom.Pl.F; gómatīḥ, gómant-.Nom.Pl.F; viśvasuvídaḥ, viśvasuvíd-.Nom.Pl.F; bhū́ri, bhū́ri-.Acc.Sg.N; cyavanta, √cyu.3.Pl.Prs.Inj.Act; vástave, vástu-.Dat.Sg.F; út, út; īraya, √īr.2.Sg.Prs.Imp.Act; práti, práti; mā, ahám.Acc.Sg; sūnṛ́tāḥ, sūnṛ́ta-.Acc.Pl.F; uṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; códa, √cud.2.Sg.Prs.Imp.Act; rā́dhaḥ, rā́dhas-.Nom/acc.Sg.N; maghónām, maghávan-.Gen.Pl.M.(सायणभाष्यम्) अश्वावतीः बह्वश्वोपेताः गोमतीः बहुभिर्गोंभिर्युक्ताः विश्वसुविदः कृत्स्नस्य धनस्य सुष्ठु लम्भयित्र्यः उषोदेवताः वस्तवे प्रजानां निवासाय भूरि प्रभूतं यथा भवति तथा च्यवन्त प्राप्ताः। हे उषोदेवते मा प्रति मामुद्दिश्य सूनृताः प्रियहितवाचः उदीरय ब्रूहि। मघोनां धनवतां संबन्धि राधः धनं चोद अस्मदर्थं प्रेरय॥ अश्वावतीः। मन्त्रे सोमश्वेन्द्रियविश्वदेव्यस्य मतौ (पा.सू.६.३.१३१) इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्। वा छन्दसि इति पूर्वसवर्णदीर्घनिषेधस्य पाक्षिकस्योक्तेः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम्। च्यवन्त। च्युङ् गतौ। लङि बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि इति अडभावः। वस्तवे। वस निवासे। तुमर्थे सेसेन् इति तवेन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। ईरय। ईर गतौ कम्पने च। हेतुमति णिच्। चोद। चुद संचोदने। चौरादिकः। लोटि छन्दस्युभयथा इति शपः आर्धधातुकत्वात् णेरनिटि इति णिलोपः। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः। पादादित्वात् निघाताभावः। मघोनाम्। षष्ठीबहुवचने श्वयुवमघोनामतद्धिते (पा.सू.६.४.१३३) इति संप्रसारणम्॥
uvā́soṣā́ uchā́c ca nú, devī́ jīrā́ ráthānām yé asyā ācáraṇeṣu dadhriré, samudré ná śravasyávaḥ A woman who is beautiful and pleasant like the dawn, active and giver of pleasure and happiness travels by various pleasant vehicles. Those who are pleased with their (wives’) good conduct and love them, enjoy happiness, as those who are desirous of wealth and send their ships to sea.
(Griffith:) Usas has dawned, and now shall dawn, the Goddess, driver forth of cars Which, as she comes near, have fixed their thought on her, like glory-seekers on the flood. uvā́sa, √vas.3.Sg.Prf.Ind.Act; uṣā́ḥ, uṣás-.Nom.Sg.F; uchā́t, √vas.3.Sg.Prs.Sbjv.Act; ca, ca; nú, nú; devī́, devī́-.Nom.Sg.F; jīrā́, jīrá-.Nom.Sg.F; ráthānām, rátha-.Gen.Pl.M; yé, yá-.Nom.Pl.M; asyāḥ, ayám.Abl/gen.Sg.F; ācáraṇeṣu, ācáraṇa-.Loc.Pl.N; dadhriré, √dhṛ.3.Pl.Prf.Ind.Med; samudré, samudrá-.Loc.Sg.M; ná, ná; śravasyávaḥ, śravasyú-.Nom.Pl.M/f.(सायणभाष्यम्) उषाः देवी उवास पुरा निवासमकरोत् प्रभातं कृतवतीत्यर्थः। च नु अद्यापि उच्छात् व्युच्छति प्रभातं करोति। कीदृशी देवी। रथानां जीरा प्रेरयित्री उषःकाले हि रथाः प्रेर्यन्ते। अस्याः उषसः आचरणेषु आगमनेषु ये रथाः दध्रिरे धृताः सज्जीकृता भवन्ति तेषां रथानामिति पूर्वत्रान्वयः। रथप्रेरणे दृष्टान्तः। श्रवस्यवः धनकामाः समुद्रे न यथा समुद्रमध्ये नावः सज्जीकृत्य प्रेरयन्ति तद्वत्॥ उवास। वस निवासे। णलि लिट्यभ्यासस्योभयेषाम् (पा.सू.६.१.१७) इति अभ्यासस्य संप्रसारणम्। लित्स्वरेण प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम्। उच्छात्। लेटि आडागमः। इतश्च लोप: इति इकारलोपः। तुदादित्वात् शप्रत्ययः। आगमानुदात्तत्वे प्रत्ययस्वरः। उषाः इत्यस्य वाक्यान्तरगतत्वात् तदपेक्षयास्य निघातो न भवति, समानवाक्ये निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः (पा.सू.८.१.१८.५) इति वचनात्। जीरा। जु इतिं गत्यर्थः सौत्रो धातुः। जोरी च (उ.सू.२.१८१) इति रक्प्रत्ययः। अस्याः। इदमोऽन्वादेशे॰ इति अशादेशोऽनुदात्तः विभक्तिरपि सुप्त्वादनुदात्तेति सर्वानुदात्तत्वम्। आचरणेषु। चर गत्यर्थः। ल्युट् च (पा.सू.३.३.११५) इति भावे ल्युट्। लित्स्वरेण प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृति स्वरत्वम्। दध्रिरे। धृङ् अवस्थाने। लिटः कित्त्वाद्गुणाभावे यणादेशः। चित्त्वादन्तोदात्तत्वम्। यच्छब्दयोगादनिघातः। श्रवस्यवः। श्रूयते इति श्रवो धनम्। असुन्। तदात्मन इच्छन्तीति श्रवस्यवः। सुप आत्मनः क्यच्। क्याच्छन्दसि इति उप्रत्ययः॥
úṣo yé te prá yā́meṣu yuñjáte, máno dānā́ya sūráyaḥ átrā́ha tát káṇva eṣāṁ káṇvatamo, nā́ma gṛṇāti nṛṇā́m O learned man, those educated devotees who having taken instructions from you practice Yoga and meditate upon God by fixing their minds on Him at the dawn in order to give true knowledge to others, become siddhas (accomplished persons). The wise man who glorifies these true leaders of knowledge and Dharma (righteousness) becomes the wisest among men.
(Griffith:) Here Kanva, chief of Kanva’s race, sings forth aloud the glories of the heroes’ names, The. princes who, O Usas, as you come near, direct their thoughts to liberal gifts. úṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; yé, yá-.Nom.Pl.M; te, tvám.Dat/gen.Sg; prá, prá; yā́meṣu, yā́ma-.Loc.Pl.M; yuñjáte, √yuj.3.Pl.Prs.Ind.Med; mánaḥ, mánas-.Nom/acc.Sg.N; dānā́ya, dāná-.Dat.Sg.M; sūráyaḥ, sūrí-.Nom.Pl.M; átra, átra; áha, áha; tát, sá- ~ tá-.Nom/acc.Sg.N; káṇvaḥ, káṇva-.Nom.Sg.M; eṣām, ayám.Gen.Pl.M/n; káṇvatamaḥ, káṇvatama-.Nom.Sg.M; nā́ma, nā́man-.Acc.Sg.N; gṛṇāti, √gṝ.3.Sg.Prs.Ind.Act; nṛṇā́m, nár-.Gen.Pl.M.(सायणभाष्यम्) हे उषः ते तव यामेषु गमनेषु सत्सु ये सूरयः विद्वांसः दानाभिज्ञाः दानाय धनादिदानार्थं मनः स्वकीयं प्र युञ्जते प्रेरयन्ति। दानशीला उदाराः प्रभवः प्रातःकाले दातुमिच्छन्तीत्यर्थः। एषां दातुमिच्छतां नृणां तत् नाम दानविषये लोकप्रसिद्धं नाम कण्वतमः अतिशयेन मेधावी कण्वः महर्षिः अत्राह अत्रैव उषःकाले गृणाति उच्चारयति। यो दातुमिच्छति यश्च नामग्रहणेन दातारं प्रशंसति तावुभावप्युषःकाले एव तथा कुरुत इत्युषसः स्तुतिः॥ गृणाति। गॄ शब्दे। क्रैयादिकः। प्वादीनां ह्रस्वः इति हस्वत्वम्। नृणाम्। नामि नृ च (पा.सू.६.४.६) इति दीर्घप्रतिषेधः। नृ चान्यतरस्याम् (पा.सू.६.१.१८४) इति विभक्तेरुदात्तत्वम्॥
ā́ ghā yóṣeva sūnárī-, uṣā́ yāti prabhuñjatī́ jaráyantī vṛ́janam padvád īyate-, út pātayati pakṣíṇaḥ All should practice Yoga at Dawn who comes daily like a Matron, the directress of household duties, and good nourisher of the family conducting all transient creatures to decay; at her coming, each biped stirs and she makes the birds of air fly up.
(Griffith:) Like a good matron Usas comes carefully tending everything: Rousing all life she stirs all creatures that have feet, and makes the birds of air fly up. ā́, ā́; gha, gha; yóṣā, yóṣā-.Nom.Sg.F; iva, iva; sūnárī, sūnára-.Nom.Sg.F; uṣā́ḥ, uṣás-.Nom.Sg.F; yāti, √yā.3.Sg.Prs.Ind.Act; prabhuñjatī́, √bhuj.Nom.Sg.F.Prs.Act; jaráyantī, √gṛ.Nom.Sg.F.Prs.Act; vṛ́janam, vṛ́jana-.Nom/acc.Sg.N; padvát, padvánt-.Nom/acc.Sg.N; īyate, √i.3.Sg.Prs.Ind.Med; út, út; pātayati, √pat.3.Sg.Prs.Ind.Act; pakṣíṇaḥ, pakṣín-.Acc.Pl.M.(सायणभाष्यम्) उषाः देवी प्रभुञ्जती प्रकर्षेण सर्वं पालयन्ती आ याति घ प्रतिदिनमागच्छति खलु। तत्र दृष्टान्तः। सूनरी सुष्ठु गृहकृत्यस्य नेत्री योषेव गृहिणीव। कीदृशी उषाः। वृजनं गमनशीलं जङ्गमं प्राणिजातं जरयन्ती जरां प्रापयन्ती। असकृदुषस्यावृत्तायां वयोहान्या प्राणिनो जीर्णा भवन्ति। किच उषःकाले पद्वत् पादयुक्तं प्राणिजातम् ईयते निद्रां परित्यज्य स्वस्वकृत्यार्थं गच्छति। किं च इयमुषाः पक्षिणः उत्पातयति। पक्षिणो ह्युषःकाले समुत्थाय तत्र तत्र व्रजन्ति॥.घ। ऋचि तुनुघ° इत्यादिना संहितायां दीर्घः। सुष्ठु नयतीति सूनरी। नॄ नये। अच इः इति इप्रत्ययः। गतिसमासे कृद्ब्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणम् (परिभा.२८) इति वचनात् कृदिकारादक्तिनः (पा.सू.४.१.४५ ग.) इति ङीष्। परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। निपातस्य च इति पूर्वपदस्य दीर्घः। प्रभुञ्जती। भुज पालनाभ्यवहारयोः। लटः शतृ। रुधादित्वात् श्नम्। श्वसोरल्लोपः इति अकारलोपः। उगितश्च इति ङीप्। शतुरनुमः० इति नद्या उदात्तत्वम्। वृजनम्। वृजी वर्जने। वर्ज्यते इति वृजनं प्राणिजातम्। कॄपॄवृजिमन्दिनिधाञ्भ्यः क्युः,(उ.सू.२.२३९) इति क्युप्रत्ययः। कित्त्वात् , लघूपधगुणाभावः। योरनादेशे प्रत्ययस्वरः। पद्वत्। पत् पादः तदस्यातीति पद्वत्। झयः इति मतुपो वत्वम्। व्यत्ययेन मतुप उदात्तत्वम्। न च स्वरविधौ व्यञ्जनमविद्यमानवत् (परिभा.७९) इति व्यञ्जनस्य अविद्यमानवत्त्वे सति ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप् इति मतुप उदात्तत्वमिति वाच्यम्। ह्रस्वादित्त्येव सिद्धे पुनर्नुड्ग्रहणसामर्थ्यादेषा परिभाषा नाश्रीयते इति वृत्तावुक्तम् (का.६.१.१७६)। इतरथा हि मरुत्वान् इत्यत्रापि मतुप उदात्तत्वं स्यात्॥
ví yā́ sṛjáti sámanaṁ vy àrthínaḥ, padáṁ ná vety ódatī váyo nákiṣ ṭe paptivā́ṁsa āsate, vyùṣṭau vājinīvati O Yogini (Noble woman engaged in the practice of Yoga) you should be like the Dawn who is shedder of dews, who animates the diligent for the battle of life or sends the busy forth, each man to his pursuit, who is active, who knows not delay, after whose rising, birds that have flown forth no longer rest. You should know that the time of dawn is meant for your practice of Yoga.
(Griffith:) She sends the busy forth, each man to his pursuit: delay she knows not as she springs. O rich in opulence, after your dawning birds that have flown forth no longer rest. ví, ví; yā́, yá-.Nom.Sg.F; sṛjáti, √sṛj.3.Sg.Prs.Ind.Act; sámanam, sámana-.Acc.Sg.N; ví, ví; arthínaḥ, arthín-.Acc.Pl.M/n; padám, padá-.Nom/acc.Sg.N; ná, ná; veti, √vī.3.Sg.Prs.Ind.Act; ódatī, ódatī-.Nom.Sg.F; váyaḥ, ví-.Nom.Pl.M; nákiḥ, nákiḥ; te, tvám.Dat/gen.Sg; paptivā́ṁsaḥ, √pat.Nom.Pl.M.Prf.Act; āsate, √ās.3.Pl.Prs.Ind.Med; vyùṣṭau, vyùṣṭi-.Loc.Sg.F; vājinīvati, vājínīvant-.Voc.Sg.F.(सायणभाष्यम्) या देवता समनं समीचीनचेष्टावन्तं पुरुषं वि सृजति प्रेरयति। गृहारामादिचेष्टाकुशलान् पुरुषान् उषःकालः शयनादुत्थाप्य स्वस्वव्यापारे प्रेरयतीति प्रसिद्धम्। किंच उषा: अर्थिनः याचकान् वि सृजति। तेऽपि ह्युषःकाले समुत्थाय स्वकीयदातृगृहे गच्छन्ति। ओदती उषोदेवता पदं स्थानं न वेति न कामयते। उषःकालः शीघ्रं गच्छतीत्यर्थः। हे वाजिनीवति उषोदेवते ते व्युष्टौ त्वदीये प्रभातकाले पप्तिवांसः पतनयुक्ता वयः पक्षिणः नकिः आसते न तिष्ठन्ति। किंतु स्वस्वनीडाद्विनिर्गत्य गच्छन्तीत्यर्थः॥ सृजति। सृज विसर्गे। तुदादित्वात् शः। तस्य ङित्त्वात लघूपधगुणाभावः। प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे विकरणस्वरः। यद्वृत्तयोगादनिघातः। ओदती। उन्दी क्लेदने। उनत्ति सर्वं नीहारेण इति ओदती उषाः। शतरि व्यत्ययेन शप्। व्यत्ययेन अनुनासिकलोपे लघूपधगुणः। उगितश्च इति ङीप्। आगमानुशासनस्यानित्यत्वात् नुमभावः। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम्। शतुः अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम्। न च शतुरनुमः। इति नद्या उदात्तत्वम् , अन्तोदात्तात् शतुः परस्यास्तद्विधानात्। नकिष्टे। युष्मत्तत्ततक्षुःष्वन्तःपादम् इति षत्वम्। पप्तिवांसः। पत्लृ गतौ। लिटः क्वसुः। क्रादिनियमात् प्राप्त इट् वस्वेकाजाद्धसाम् इति नियमात् न प्राप्नोति। तत्क्रियते सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वात्। तनिपत्योश्छन्दसि (पा.सू.६.४.९९) इति उपधालोपः। द्विर्वचनेऽचि इति स्थानिवद्भावात् द्विर्भावः। प्रत्ययस्वरः। वाजिनीवति। वाजोऽन्नमस्या अस्तीति वाजिनी क्रिया। मत्वर्थीय इनिः। ऋन्नेभ्यः० इति ङीप्। तादृशी क्रिया यस्याः सा। तदस्यास्ति इति मतुप्। संज्ञायाम् इति मतुपो वत्वम्॥
eṣā́yukta parāvátaḥ, sū́ryasyodáyanād ádhi śatáṁ ráthebhiḥ subhágoṣā́ iyáṁ, ví yāty abhí mā́nuṣān O women, as this auspicious Ushas (Dawn), has harnessed her vehicles from afar, before the rising of the sun, and as borne on a hundred chariots of rays she advances on her way to men, in the same way, you should also be.
(Griffith:) This Dawn has yoked her steeds afar, beyond the rising of the Sun: Borne on a hundred chariots she, auspicious Dawn, advances on her way to Men. eṣā́, eṣá.Nom.Sg.F; ayukta, √yuj.3.Sg.Aor.Ind.Med; parāvátaḥ, parāvát-.Abl.Sg.F; sū́ryasya, sū́rya-.Gen.Sg.M; udáyanāt, udáyana-.Abl.Sg.N; ádhi, ádhi; śatám, śatá-.Nom/acc.Sg.N; ráthebhiḥ, rátha-.Ins.Pl.M; subhágā, subhága-.Nom.Sg.F; uṣā́ḥ, uṣás-.Nom.Sg.F; iyám, ayám.Nom.Sg.F; ví, ví; yāti, √yā.3.Sg.Prs.Ind.Act; abhí, abhí; mā́nuṣān, mā́nuṣa-.Acc.Pl.M.(सायणभाष्यम्) एषा उषोदेवी शतम् अयुक्त स्वकीयानां रथानां शतं योजितवती। सुभगा सौभाग्ययुक्ता इयम् उषाः परावतः दूरस्थात् सूर्यस्योदयनादधि सूर्योदयस्थानादधिकात् द्युलोकात् मानुषान् अभि मनुष्यानुद्दिश्य रथेभिः शतसंख्याकैः युक्तैः रथैः वि याति विशेषेण गच्छति॥ अयुक्त। लुङि झलो झलि (पा.सू.८, २.२६) इति सिचो लोपः। उदयनात्। उदेत्यत्रेति उदयनम्। इण् गतौ। अधिकरणे ल्युट्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। सुभगा। शोभनी भगो यस्याः सा। आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्। मानुषान्। मनोः पुत्रा मानुषाः। मनोर्जातावञ्यतौ षुक् च इति अञ् षुगागमश्च। ञित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
víśvam asyā nānāma cákṣase jágaj, jyótiṣ kṛṇoti sūnárī ápa dvéṣo maghónī duhitā́ diváḥ-, uṣā́ uchad ápa srídhaḥ O women, you should behave towards your husbands and others as the Dawn who is the daughter of the sky, good leader of the day, to meet whose glance all living creatures bend down, who lights up or illumines the world, bringer of good, who drives alway the malevolent and wild beasts, thieves and robbers and at whose appearance all bow to God in reverence.
úṣa ā́ bhāhi bhānúnā, candréṇa duhitar divaḥ āváhantī bhū́ry asmábhyaṁ saúbhagaṁ, vyuchántī díviṣṭiṣu O woman like the Dawn the daughter of the Sun, as the dawn taking luster from the sun and the moon shines bringing us everyday much happiness and scattering darkness, living in the shining light, in the same manner, you should shine with knowledge and peace.
(Griffith:) Shine on us with your radiant light, O Usas, Daughter of the Sky, Bringing to us great store of high felicity, and beaming on our solemn rites. úṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; ā́, ā́; bhāhi, √bhā.2.Sg.Prs.Imp.Act; bhānúnā, bhānú-.Ins.Sg.M; candréṇa, candrá-.Ins.Sg.M; duhitar, duhitár-.Voc.Sg.F; divaḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; āváhantī, √vah.Nom.Sg.F.Prs.Act; bhū́ri, bhū́ri-.Acc.Sg.N; asmábhyam, ahám.Dat.Pl; saúbhagam, saúbhaga-.Nom/acc.Sg.N; vyuchántī, √vas.Nom.Sg.F.Prs.Act; díviṣṭiṣu, díviṣṭi-.Loc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे दिवः दुहितः द्युलोकस्य पुत्रि उषः उषोदेवते चन्द्रेण सर्वेषामाह्लादकेन भानुना प्रकाशेन आ समन्तात् भाहि प्रकाशस्व। किं कुर्वती। दिविष्टिषु दिवसेषु भूरि प्रभूतं सौभगं सौभाग्यम् अस्मभ्यम् आवहन्ती संपादयन्ती। तथा व्युच्छन्ती तमांसि वर्जयन्ती॥ उषः। षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। दुहितर्दिवः। परमपि च्छन्दसि इति दिवः इत्यस्य परस्य षष्ठ्यन्तस्य पूर्वामन्त्रिताङ्गवद्भावे सति षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य आष्टमिकं सर्वानुदात्तत्वम्। आवहन्ती। ङीप्शपौ पित्त्वादनुदातौ। शतुश्च अदुपदेशात् लसार्वधातुकस्वरेणानुदात्तत्वम्। अतो धातुस्वरः शिष्यते। समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। भूरि। प्रभवति न विनश्यतीति भूरि। अदिशदिभूशुभिभ्यः क्रिन् (उ.सू.४.५०५) इति क्रिन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। सुभगस्य भावः सौभगम्। सुभगान्मन्त्रे इति उद्गात्रादिषु पाठात् अञ्प्रत्ययः। हृद्भगसिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य च इति उभयपदवृद्धौ प्राप्तायां सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते इति वचनात् अत्रोत्तरपदवृद्धिर्न भवतीति वृत्तावुक्तम् .(का.७, ३.१९)। व्युच्छन्ती। उछी विवासे। विवासो वर्जनम्। तौदादिकः। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे विकरणस्वरः। दिविष्टिषु। दिव्शब्देन दिविष्ठः आदित्यो लक्ष्यते। तस्य इष्टयः एषणानि गमनानि येषु दिवसेषु ते दिविष्टयः। बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्॥
víśvasya hí prā́ṇanaṁ jī́vanaṁ tvé, ví yád uchási sūnari sā́ no ráthena bṛhatā́ vibhāvari, śrudhí citrāmaghe hávam O noble woman, good leader of domestic dealings, shining in various ways on account of your virtues, possessor of wondrous wealth, as the dawn comes in beautiful form in her lofty car (so to speak) and in each living creature’s breath and life, O lady of light, you should also be like her, giving new life to all. You who make us happy, listen to our words of wisdom that must be heard and taught.
(Griffith:) For in you is each living creature’s breath and life, when, Excellent! you dawn forth. Borne on your lofty chariot, O Lady of the Light, hear, you of wondrous wealth, our call. víśvasya, víśva-.Gen.Sg.M; hí, hí; prā́ṇanam, prā́ṇana-.Nom/acc.Sg.N; jī́vanam, jī́vana-.Nom/acc.Sg.N; tvé, tvám.Loc.Sg; ví, ví; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; uchási, √vas.2.Sg.Prs.Ind.Act; sūnari, sūnára-.Voc.Sg.F; sā́, sá- ~ tá-.Nom.Sg.F; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; ráthena, rátha-.Ins.Sg.M; bṛhatā́, bṛhánt-.Ins.Sg.M; vibhāvari, vibhā́van-.Voc.Sg.F; śrudhí, √śru.2.Sg.Aor.Imp.Act; citrāmaghe, citrā́magha-.Voc.Sg.F; hávam, háva-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे सूनरि उषोदेवि विश्वस्य प्राणिजातस्य प्राणनं चेष्टनं जीवनं प्राणधारणं च त्वे हि त्वय्येव वर्तते। यत् यस्मात् त्वं वि उच्छसि तमो वर्जयसि। हे विभावरि विशिष्टप्रकाशयुक्ते सा तादृशी त्वं नः अस्मान्प्रति बृहता प्रौढेन रथेन आयाहीति शेषः। तथा हे चित्रामघे विचित्रधनयुक्ते उषोदेवि नः अस्मदीयं हवम् आह्वानं श्रुधि शृणु॥ प्राणनम्। अन चेष्टायाम्। ल्युट् च इति भावे ल्युट्। योरनादेशः। समासे अनितेः (पा.सू.८.४.१९) इति उपसर्गस्थात् रकारात् निमित्तात् उत्तरस्य नकारस्य णत्वम्। ननु अनितेः इति इटा निर्देशात् कथम् अन चेष्टायाम् इत्यस्य णत्वम्। तर्हि जीवनस्य पृथगुपादानात् तेनैव धातुना चेष्टा लक्ष्यते। समासे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। संहितायाम् एकादेशस्वरेण एकादेशस्योदात्तत्वम्। त्वे। सुपां सुलुक्° इति सप्तम्याः शेआदेशः। उच्छसि। उछी विवासे। तौदादिकः। सिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे विकरणस्वरः। निपातैर्यद्यदिहन्त इति निघातप्रतिषेधः। सूनरि। सुष्ठु जयतीति सूनरी। नॄ नये इत्यस्मात् अच इः इति औणादिक इप्रत्ययः। गतिसमासे कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणात् कृदिकारदक्तिनः इति ङीष्। निपातस्य च इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्। परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वे प्राप्ते आमन्त्रितस्य च इति आष्टमिको निघातः। विभावरि। विशिष्टा भा यस्याः सा। छन्दसीवनिपौ (पा.सू.५, २.१०९.२) इति मत्वर्थीयो वनिप्। वनो र च इति ङीप्; तत्संनियोगेन नकारस्य रेफादेशश्च। श्रुधि। श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि इति हेर्धिरादेशः। बहुलं छन्दसि इति विकरणस्य लुक्। हेरपित्त्वेन प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम्। पादादित्वात् निघाताभावः। मघम् इति धननाम। चित्रं मघं यस्याः सा चित्रामघा। अन्येषामपि दृश्यते इति संहितायां पूर्वपदस्य दीर्घत्वम्। हवम्। ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च। भावेऽनुपसर्गस्य इति अप्प्रत्ययः; तत्संनियोगेन संप्रसारणं च॥
úṣo vā́jaṁ hí váṁsva, yáś citró mā́nuṣe jáne ténā́ vaha sukṛ́to adhvarā́m̐ úpa, yé tvā gṛṇánti váhnayaḥ O virtuous woman like the Dawn, give food and knowledge to your meritorious or noble husband who among men is illustrious on account of knowledge, Dharma (righteousness) and other virtues. Approach on all sides those righteous learned persons of good character and temperament who praise and teach you about the inviolable dealings (duties) of the household life in order to gain more and more knowledge.
víśvān devā́m̐ ā́ vaha sómapītaye, -antárikṣād uṣas tvám sā́smā́su dhā gómad áśvāvad ukthyàm, úṣo vā́jaṁ suvī́ryam O noble woman charming like the Dawn, as I get from the firmament all divine objects, pure air etc, for drinking the essence of herbs, you should also get them and bear all divine virtues in your heart. O lady, fulfiller of all desires benevolent like the Dawn, bestow upon us excellent and invigorating food and knowledge, along with noble speech and strength, the cattle and the horses and fire etc.
(Griffith:) Bring from the firmament, O Usas, all the Deities, that they may drink our Soma juice, And, being what you are, grant us cows and steeds, strength meet for praise and hero might. víśvān, víśva-.Acc.Pl.M; devā́n, devá-.Acc.Pl.M; ā́, ā́; vaha, √vah.2.Sg.Prs.Imp.Act; sómapītaye, sómapīti-.Dat.Sg.F; antárikṣāt, antárikṣa-.Abl.Sg.N; uṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; tvám, tvám.Nom.Sg; sá, sá- ~ tá-.Nom.Sg.M; asmā́su, ahám.Loc.Pl; dhāḥ, √dhā.2.Sg.Aor.Inj.Act; gómat, gómant-.Nom/acc.Sg.N; áśvāvat, áśvāvant-.Nom/acc.Sg.N; ukthyàm, ukthyà-.Acc.Sg.M; úṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; vā́jam, vā́ja-.Acc.Sg.M; suvī́ryam, suvī́rya-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे उषः त्वं सोमपीतये सोमपानाय अन्तरिक्षात् अन्तरिक्षलोकात् विश्वान् सर्वान् देवान् आ वह अस्मदीयं देवयजनदेशं प्रापय। हे उषः सा तादृशी त्वं गोमत् गोमन्तं बहुभिर्गोभिर्युक्तं अश्वावत् अश्वैरुपेतम् उक्थ्यं प्रशस्यं सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं वाजम् अन्नम् अस्मासु धाः निधेहि स्थापयेत्यर्थः॥ धाः। दधातेः छन्दसि लुङ्लङ्लिटः इति प्रार्थनायां लुङ्। गातिस्था०) इति सिचो लुक्। बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि इति अडभावः। गोमत्। अश्वावत्। मन्त्रे सोमाश्वेन्द्रिय इति मतुपि दीर्घत्वम्। उभयत्र सुपां सुलुक्। इति विभक्तेर्लुक्। उक्थ्यम्। उक्थं स्तोत्रम्। तत्र भवमुक्थ्यम्। भवे छन्दसि इति यत्। सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते इति यतोऽनावः इत्याद्युदात्तत्वाभावे तित्स्वरितम् इति स्वरितत्वम्। उषः। आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम्। पादादित्वात् निघाताभावः। सुवीर्यम्। शोभनं वीर्यं यस्य। वीरवीर्यौ च इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम्॥
yásyā rúśanto arcáyaḥ, práti bhadrā́ ádṛkṣata sā́ no rayíṁ viśvávāraṁ supéśasam, uṣā́ dadātu súgmyam O noble woman, as the Ushas (Dawn) whose bright auspicious rays are visible all around, gives us desirable, agreeable and easily attainable wealth in the form of health and happiness, in the same manner, you should also give all this and gladden us.
yé cid dhí tvā́m ṛ́ṣayaḥ pū́rva ūtáye, juhūré vase mahi sā́ na stómām̐ abhí gṛṇīhi rā́dhasā-, -úṣaḥ śukréṇa śocíṣā O learned lady, Praise-worthy like the Dawn, as Rishis – experienced knowers of the secret meanings of the Vedas instruct you for the attainment of virtues and for protection, you should also be radiant with pure light and wealth and accept our praises, giving good knowledge to all.
(Griffith:) Mighty One, whom the Rsis of old time invoked for their protection and their help, O Usas, graciously answer our songs of praise with bounty and with brilliant light. yé, yá-.Nom.Pl.M; cit, cit; hí, hí; tvā́m, tvám.Acc.Sg; ṛ́ṣayaḥ, ṛ́ṣi-.Nom.Pl.M; pū́rve, pū́rva-.Nom.Pl.M; ūtáye, ūtí-.Dat.Sg.F; juhūré, √hū.3.Pl.Prf.Ind.Med; ávase, ávas-.Dat.Sg.N; mahi, máh-.Voc.Sg.F; sā́, sá- ~ tá-.Nom.Sg.F; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; stómān, stóma-.Acc.Pl.M; abhí, abhí; gṛṇīhi, √gṝ.2.Sg.Prs.Imp.Act; rā́dhasā, rā́dhas-.Ins.Sg.N; úṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; śukréṇa, śukrá-.Ins.Sg.N; śocíṣā, śocís-.Ins.Sg.N.(सायणभाष्यम्) हे महि महिते पूजनीये वा उषोदेवते त्वां ये चिद्धि ये खलु प्रसिद्धाः पूर्वे चिरंतनाः ऋषयः मन्त्रद्रष्टारः ऊतये रक्षणाय। अवः इति अन्ननाम। अवसे अन्नाय च जुहूरे जुह्विरे आहूतवन्तः सूक्तरूपैर्मन्त्रैः स्तुतवन्त इत्यर्थः। हे उषः सा तादृशी त्वं राधसा अस्माभिर्दत्तेन हविर्लक्षणेन धनेन शुक्रेण शोचिषा दीप्तेन तमो निवारयितुं समर्थेन तेजसा चोपलक्षिता सती तेषामृषीणामिव नः अस्माकं स्तोमान् अभि स्तुतीरभिलक्ष्य गृणीहि सम्यक् स्तुतमिति शब्दय। अस्मदीयाभिः स्तुतिभिः संतुष्टा भवेत्यर्थः॥ ऊतये। अवतेः क्तिनि ज्वरत्वर इत्यादिना वकारस्य उपधायाश्च ऊठ्। ऊतियूति° इत्यादिना क्तिन् उदात्तो निपातितः। जुहूरे। ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च। लिटि ६ अभ्यस्तस्य च इति द्विर्वचनात् पूर्वमेव अभ्यस्तकारणभूतस्य ह्वयतेः संप्रसारणम्। अभ्यस्तस्य यो ह्वयतिः कश्चाभ्यस्तस्य ह्वयतिः यस्तस्य कारणम् (का.६.१.३३) इति व्याख्यातत्वात्। परपूर्वत्वे हलः इति दीर्घत्वम्। द्विर्वचनादीनि। इरयो रे इति इरेचो रेआदेशः। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। यद्वृत्तयोगादनिघातः। तत्र हि पञ्चमीनिर्देशेऽपि व्यवहितेऽपि कार्यं भवतीत्युक्तम् (का.८.१.६६)। महि। मह पूजायाम्। औणादिकः इप्रत्ययः। कृदिकारादक्तिनः इति ङीष्। संबुद्धौ अम्बार्थ° (पा.सू.७.३.१०७) इति ह्रस्वत्वम्। स्तोमान्। संहितायां नकारस्य रुत्वाद्युक्तम्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। गृणीहि। गॄ शब्दे। क्रैयादिकः। शिति प्वादीनां ह्रस्वः इति ह्रस्वत्वम्। राधसा। राध्नोत्यनेनेति राधः। असुनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। उषः। पादादित्वात् आष्टमिकनिघाताभावे षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम्॥
úṣo yád adyá bhānúnā, ví dvā́rāv ṛṇávo diváḥ prá no yachatād avṛkám pṛthú chardíḥ, prá devi gómatīr íṣaḥ O lady of divine virtues, as the Dawn has set open today (as usual) the doors of the house and senses with her light, grant us auspicious ands secure habitation, free from the fear of wild beasts and source of happiness in all seasons. Fulfill our noble desires inducting those of having good milk cows.
(Griffith:) Usas, as you with light to day have opened the twin doors of heaven, So grant you us a dwelling wide and free from foes. O Goddess, give us food with cows. úṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; yát, yá-.Nom/acc.Sg.N; adyá, adyá; bhānúnā, bhānú-.Ins.Sg.M; ví, ví; dvā́rau, dvā́r-.Acc.Du.F; ṛṇávaḥ, √ṛ.2.Sg.Prs.Sbjv.Act; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; prá, prá; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; yachatāt, √yam.2.Sg.Prs.Imp.Act; avṛkám, avṛká-.Nom/acc.Sg.N; pṛthú, pṛthú-.Acc.Sg.N; chardíḥ, chardís-.Nom/acc.Sg.N; prá, prá; devi, devī́-.Voc.Sg.F; gómatīḥ, gómant-.Acc.Pl.F; íṣaḥ, íṣ-.Acc.Pl.F.(सायणभाष्यम्) हे उषः त्वम् अद्य अस्मिन् प्रभातसमये यत् यस्मात् भानुना प्रकाशेन दिवः अन्तरिक्षस्य द्वारौ द्वारभूतौ पूर्वापरदिग्भागबन्धकारेणाच्छादितौ वि ऋणवः विश्लिष्य प्राप्नोषि, तस्मात् त्वं नः अस्मभ्यं छर्दिः तेजस्वि गृहं प्र यच्छतात् देहि। कीदृशं छर्दिः। अवृकं हिंसकरहितं पृथु विस्तीर्णम्। अपि च हे देवि देवनशीले गोमतीः बहुभिर्गोंभिर्युक्ताः इषः अन्नानि। प्र इत्युपसर्गस्य आवृत्तेः यच्छतात् इत्यनुषज्यते। प्र यच्छतात् देहि। त्वदागमनस्यास्मद्रक्षणार्थत्वादस्मदभीष्टं गृहादिकं प्रयच्छेत्यर्थः। छर्दिः इति गृहनाम, छर्दिः छदिः (नि.३.४.१८) इति तन्नामसु पाठात्॥ ऋणवः। ऋणु गतौ। छान्दसे लङि सिपि तनादित्वात् उप्रत्ययः। ततो व्यत्ययेन शपि गुणावादेशौ। शपः पित्त्वादनुदात्तत्वे उप्रत्ययस्वरः शिष्यते। यद्वृत्तयोगादनिघातः। दिवः। ऊडिदम्। इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम्। प्र नः। उपसर्गाद्बहुलम् इति बहुलवचनात् नसो णत्वाभावः। यच्छतात्। दाण् दाने। शपि पाघ्रा° इत्यादिना यच्छादेशः। अवृकम्। नास्ति वृकोऽस्मिन्निति बहुव्रीहौ नञ्सुभ्याम्। इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। पृथु। प्रथ प्रख्याने। प्रथिम्रदिभ्रस्जां संप्रसारणं सलोपश्च (उ.सू.१.२८) इति कुप्रत्ययः संप्रसारणं च। छर्दिः इति गृहनाम। उछृदिर् दीप्तिदेवनयोः। अर्चिशुचिहुसृपिच्छादिच्छर्दिभ्य इसिः (उ.सू.२.२६५) इति इसिप्रत्ययः। लघूपधगुणः। प्रत्ययस्वरः॥
sáṁ no rāyā́ bṛhatā́ viśvápeśasā, mimikṣvā́ sám íḷābhir ā́ sáṁ dyumnéna viśvatúroṣo mahi, sáṁ vā́jair vājinīvati O highly learned noble active lady like the Dawn, as Dawn makes us happy with abundant and multiform wealth, adorable wealth, with reputation, with noble speech and policy, with the light of knowledge and Dharma, which makes us active, with food, you should also gladden us by supplying these means (All this is the result of meditation at the Dawn which gives us power to discharge our duties well).
(Griffith:) Bring us to wealth abundant, sent in every shape, to plentiful refreshing food, To all-subduing splendour, Usas, Mighty One, to strength, you rich in spoil and wealth. sám, sám; naḥ, ahám.Acc/dat/gen.Pl; rāyā́, rayí- ~ rāy-.Ins.Sg.M; bṛhatā́, bṛhánt-.Ins.Sg.M; viśvápeśasā, viśvápeśas-.Ins.Sg.M; mimikṣvá, √myakṣ.2.Sg.Prf.Imp.Med; sám, sám; íḷābhiḥ, íḷā-.Ins.Pl.F; ā́, ā́; sám, sám; dyumnéna, dyumná-.Ins.Sg.N; viśvatúrā, viśvatúr-.Ins.Sg.N; uṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; mahi, máh-.Voc.Sg.F; sám, sám; vā́jaiḥ, vā́ja-.Ins.Pl.M; vājinīvati, vājínīvant-.Voc.Sg.F.(सायणभाष्यम्) हे उषः नः अस्मान् राया धनेन सं मिमिक्ष्व संसिञ्च संयोजयेत्यर्थः। कीदृशेन धनेन। बृहता प्रभूतेन विश्वपेशसा। पेश इति रूपनाम। बहुविधरूपयुक्तेन। तथा इळाभिः आ गोभिश्च अस्मान् सं मिमिक्ष्व। इळा इति गोनाम। इळा जगती (नि.२.११.७) इति तन्नामसु पाठात्। आकारः समुच्चये पदान्ते वर्तमानत्वात्। उक्तं च – एतस्मिन्नेवार्थे देवेभ्यश्च पितृभ्य एत्याकारः (निरु.१.४) इति। किंच हे महि महनीये उषोदेवते द्युम्नेन यशसा सं मिमिक्ष्व। द्युम्नं द्योततेर्यशो वान्नं वा (निरु.७, ५) इति यास्कः। कीदृशेन द्युम्नेन। विश्वतुरा सर्वेषां शत्रूणां हिंसकेन। तथा हे वाजिनीवति अन्नसाधनभूतक्रियायुक्ते वाजैः अन्नैः अस्मान् सं मिमिक्ष्व। अन्नं वै वाज: (श.ब्रा.९.३.४.१) इति श्रुत्यन्तरात्॥ राया। उडिदम् इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम्। बृहता। बृहन्महतोरुपसंख्यानम् इति विभक्तिरुदात्ता। विश्वपेशसा। विश्वानि पेशांसि यस्यासौ विश्वपेशाः। बहुव्रीहौ विश्वं संज्ञायाम् इति व्यत्ययेन असंज्ञायामपि पूर्वपदान्तोदात्तत्वम्। यद्वा। मरुद्वृधादिर्द्रष्टव्यः। मिमिक्ष्व। मिह सेचने। व्यत्ययेन आत्मनेपदम्। लोटि बहुलं छन्दसि इति शपः श्लुः। द्विर्भावहलादिशेषौ। ढत्वकत्वषत्वानि। प्रत्ययस्वरस्य सतिशिष्टत्वात् स एव शिष्यते। पूर्वपदस्य असमानवाक्यस्थत्वात् तिङ्ङतिङः इति निघातो न भवति, समानवाक्ये निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः इति वचनात्। विश्वतुरा। तूर्वतीति तूः। तुर्वी हिंसार्थः। क्विप् च इति क्विप्। राल्लोपः इति वलोपः। विश्वेषां तूः विश्वतूः। समासस्य इत्यन्तोदात्तत्वम्। वाजिनीवति। वाजोऽन्नमस्या अस्तीति वाजिनी क्रिया। तादृशी क्रिया यस्याः सा तथोक्ता॥
úṣo bhadrébhir ā́ gahi, diváś cid rocanā́d ádhi váhantv aruṇápsavaḥ-, úpa tvā somíno gṛhám O girl shining with good virtues like the Dawn, as the Dawn comes by auspicious ways from above the sky’s bright realm, so come you with auspicious virtues from the family of the people full of splendor. As red rays of the sun bring the dawn, so let horses or the old people eating articles increasers of red corpuscles in the blood (or red horses) bring you to the house of the virile husband, possessing all objects, for marriage.
(Griffith:) Even from above the sky’s bright realm come, Usas, by auspicious ways: Let red steeds bear you to the house of him who pours the Soma, juice. úṣaḥ, uṣás-.Voc.Sg.F; bhadrébhiḥ, bhadrá-.Ins.Pl.M/n; ā́, ā́; gahi, √gam.2.Sg.Aor.Imp.Act; diváḥ, dyú- ~ div-.Gen.Sg.M; cit, cit; rocanā́t, rocaná-.Abl.Sg.N; ádhi, ádhi; váhantu, √vah.3.Pl.Prs.Imp.Act; aruṇápsavaḥ, aruṇápsu-.Nom.Pl.M/f; úpa, úpa; tvā, tvám.Acc.Sg; somínaḥ, somín-.Gen.Sg.M; gṛhám, gṛhá-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) उषो भद्रेभिः इति चतुर्ऋचं षष्ठं सूक्तम्। अत्रानुक्रम्यते – उषश्चतुष्कमानुष्टुभं तु इति। कण्वपुत्रः प्रकण्व ऋषिः। तुह्यादिपरिभाषया इदमुत्तरं चानुष्टुभम्। पूर्वत्र उषस्यं तु इत्युक्तत्वात् इदमपि सूक्तम् उषस्यम्। प्रातरनुवाकस्योषस्ये क्रतावानुष्टुभे छन्दस्येतत्सूक्तम्। सूत्र्यते हि – उषो भद्रेभिरित्यानुष्टुभम् (आश्व.श्रौ.४.१४) इति। आश्विनशस्त्रेऽप्येतत्सूक्तं , प्रातरनुवाकन्यायेन (आश्व.श्रौ.६.५) इत्यतिदेशात्॥ हे उषः उषोदेवते भद्रेभिः भन्दनीयैः शोभनैर्मार्गैः दिवः अन्तरिक्षलोकात्। रोचनात् रोचमानात् दीप्यमानात्। अधिः उपर्यर्थः। उपरि वर्तमानात्। चित् इति पूजितार्थः। पूजितात् एवंविधादन्तरिक्षलोकात् आ गहि आगच्छ। हे उषः अरुणप्सवः अरुणवर्णा गावः सोमिनः सोमयुक्तस्य यजमानस्य गृहं देवयजनरूपं यज्ञगृहं त्वा त्वाम् उप वहन्तु प्रापयन्तु॥ गहि। गमेर्लोटि बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। हेरपित्त्वेन ङित्त्वे अनुदात्तोपदेश इत्यादिना अनुनासिकलोपः। अतो हेः इति लुक् न भवति, असिद्धवदत्रा भात् इति अनुनासिकलोपस्यासिद्धत्वात्। रोचनात्। रुच दीप्तौ। अनुदात्तेतश्च हलादेः इति युच्। योरनादेशे चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। अरुणप्सवः। प्सा भक्षणे। प्सान्ति भक्षयन्ति स्तनं पिबन्तीति प्सवो वत्साः। औणादिकः कुप्रत्ययः। आतो लोप इटि च इति आकारलोपः। अरुणाः प्सवो यासां तास्तथोक्ताः। अत्र वत्सानामारुण्यप्रतिपादनात् मातॄणामपि तथात्वं गम्यते। पैतृकमश्वा अनुहरन्ते। मातृकं गावोऽनुहरन्ते (पा.म.१.३.२१.५) इति गोनर्दीयः। तासां च उषोवाहनस्त्वं निघण्टावुक्तम् – अरुण्यो गाव उषसाम् (नि.१.१५, ७) इति। अरुणशब्दः अर्तेश्च (उ.सू.५.६८५) इति उनन्प्रत्ययान्तः। तृणाख्यायां चित् (उ.सू.३.३३९) इत्यतः चित् इत्यनुवृत्तेरन्तोदात्तः। स एव बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन शिष्यते॥
supéśasaṁ sukháṁ ráthaṁ, yám adhyásthā uṣas tvám ténā suśrávasaṁ jánam, prā́vādyá duhitar divaḥ O woman shining like the Dawn daughter of the sun, mounting on the chariot pleasant, ample and beautiful come to a man of noble fame and knowledge (for marriage) and protect him from all evils.
váyaś cit te patatríṇo, dvipác cátuṣpad arjuni úṣaḥ prā́rann ṛtū́m̐r ánu, divó ántebhyas pári O woman shining like the Dawn daughter of the sun, mounting on the chariot pleasant, ample and beautiful come to a man of noble fame and knowledge (for marriage) and protect him from all evils.
vyuchántī hí raśmíbhir, víśvam ābhā́si rocanám tā́ṁ tvā́m uṣar vasūyávo, gīrbhíḥ káṇvā ahūṣata O intelligent persons making proper use of the earth and other spheres or desirous of wealth you should praise with your Vedic words a woman who is like the Dawn dispersing the darkness and illumining the shining universe with her rays.
(Griffith:) You dawning with your beams of light illumine all the radiant realm. You, as you are, the Kanvas, fain for wealth, have called with sacred songs. vyuchántī, √vas.Nom.Sg.F.Prs.Act; hí, hí; raśmíbhiḥ, raśmí-.Ins.Pl.M; víśvam, víśva-.Nom/acc.Sg.N; ābhā́si, √bhā.2.Sg.Prs.Ind.Act; rocanám, rocaná-.Nom/acc.Sg.N; tā́m, sá- ~ tá-.Acc.Sg.F; tvā́m, tvám.Acc.Sg; uṣar, uṣár-.Voc.Sg.F; vasūyávaḥ, vasūyú-.Nom.Pl.M; gīrbhíḥ, gír- ~ gīr-.Ins.Pl.F; káṇvāḥ, káṇva-.Nom.Pl.M; ahūṣata, √hū.3.Pl.Aor.Ind.Med.(सायणभाष्यम्) हे उषः व्युच्छन्ती तमो वर्जयन्ती त्वं रश्मिभिः स्वकीयैस्तेजोभिः विश्वं सर्वं भूतजातं रोचनं रोचमानं प्रकाशयुक्तं यथा भवति तथा आ भासि आ समन्तात् प्रकाशसे। हि यस्मादेवं तस्मात् तां तादृशीं त्वां वसूयवः वसुकामाः कण्वाः मेधाविन ऋत्विजः कण्वगोत्रोत्पन्ना वा महर्षयः गीर्भिः स्तुतिलक्षणैर्वचोभिः अहूषत स्तुतवन्तः इत्यर्थः। कण्व इति मेधाविनाम, कण्वः ऋभुः (नि.३.१५.७) इति तन्नामसु पाठात्॥ आभासि। भा दीप्तौ। अदादित्वात् शपो लुक्। सिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः। हि च इति निघातप्रतिषेधः। तिङि चोदात्तवति इति गतेरनुदात्तत्वम्। रोचनम्। रुच दीप्तौ। अनुदात्तेतश्च हलादेः इति युच्। चितः इत्यन्तोदात्तत्वम्। वसूयवः। वसु धनमात्मन इच्छन्तः। सुप आत्मनः क्यच्। अकृत्सार्वधातुकयो:० इति दीर्घः। क्याच्छन्दसि इति उप्रत्ययः। गीर्भिः। सावेकाचः० इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। कण्वाः। कण शब्दार्थः। अशिप्रुषिलटिकणि° इत्यादिना क्वन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। अहूषत। ह्वेञो लुङि ह्वः संप्रसारणम् इत्यनुवृत्तौ बहुलं छन्दसि इति संप्रसारणम्। परपूर्वत्वे हलः इति दीर्घत्वम्। च्लेः सिच्। एकाचः इति इट्प्रतिषेधः। संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात गुणाभावः॥
úd u tyáṁ jātávedasaṁ, deváṁ vahanti ketávaḥ dṛśé víśvāya sū́ryam All the different objects of the world are the flags that point out or lead to God – the Divine Sun who is Omnipresent and Omniscient as well as the Source of the Vedas, who is giver of Peace and Bliss. Truthful enlightened persons lead us to Him through their teachings for the benefit of humanity.
(MacDonell:) Aloft his beams now bring the god Who knows all creatures that are born, That all may look upon the Sun. út, út; u, u; tyám, syá- ~ tyá-.Acc.Sg.M; jātávedasam, jātávedas-.Acc.Sg.M; devám, devá-.Acc.Sg.M; vahanti, √vah.3.Pl.Prs.Ind.Act; ketávaḥ, ketú-.Nom.Pl.M; dṛśé, √dṛś.Dat.Sg; víśvāya, víśva-.Dat.Sg.M; sū́ryam, sū́rya-.Acc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) उदु त्यम् इति त्रयोदशर्चं सप्तमं सूक्तं प्रस्कण्वस्यार्षं सूर्यदेवत्यम्। आदौ नव गायत्र्यः शिष्टाश्चतस्रोऽनुष्टुभ इत्युक्तम्। तथा चानुक्रान्तम् – उदु त्यं सप्तोना सौर्य नवाद्या गायत्र्यः इति। आश्विनशस्त्रे सौर्ये क्रतौ उदु त्यम् इत्यादयो नवर्चः शंसनीयाः। संस्थितेष्वाश्विनाय इति खण्डे सूत्रितं – सूर्यो नो दिव उदु त्यं जातवेदसमिति नव (आश्व.श्रौ.६.५) इति॥ केतवः प्रज्ञापकाः सूर्याश्वाः यद्वा सूर्यरश्मयः सूर्यं सर्वस्य प्रेरकमादित्यम् उदु वहन्ति ऊर्ध्वं वहन्ति। उ इति पादपूरणः। उक्तं च – मिताक्षरेष्वनर्थकाः कमीमिद्विति (निरु.१.९)। किमर्थम्। विश्वाय विश्वस्मै भुवनाय दृशे द्रष्टुम्। यथा सर्वे जनाः सूर्यं पश्यन्ति तथोर्ध्वं वहन्तीत्यर्थः। कीदृशं सूर्यम्। त्यं प्रसिद्धं जातवेदसं जातानां प्राणिनां वेदितारं जातप्रज्ञं जातधनं वा देवं द्योतमानम्। अत्र निरुक्तम् – उद्वहन्ति तं जातवेदसं देवमश्वाः केतवो रश्मयो वा सर्वेषां भूतानां संदर्शनाय सूर्यम् (निरु.१२.१५) इति॥ जातवेदसम्। जातानि वेत्तीति जातवेदाः। गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च इति असुन् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च। दृशे। दृशे विख्ये च (पा.सू.३.४.११) इति तुमर्थे निपातितः। सूर्यम्। राजसूयसूर्यं इत्यादिना षू प्रेरणे इत्यस्मात् क्यपि रुडागमसहितो निपातितः। अतः प्रत्ययस्य पित्त्वानुदात्तत्वे धातुस्वरेणाद्युदात्तत्वम्॥
ápa tyé tāyávo yathā, nákṣatrā yanty aktúbhiḥ sū́rāya viśvácakṣase As at the approach of the all-illuminating sun, the constellations depart with the night, in the same manner, married people should not unite for procreation in day time, but only at apportioned night for good progeny. At night as stars are united with the moon and the Pranas (vital breaths) with the body, so should the married couple behave (co-habitation in day time is prohibited and is positively harmful).
(MacDonell:) Away like thieves the stars depart, By the dark nights accompanied, At the all-seeing Sun’s approach. ápa, ápa; tyé, syá- ~ tyá-.Nom.Pl.M; tāyávaḥ, tāyú-.Nom.Pl.M; yathā, yathā; nákṣatrā, nákṣatra-.Nom.Pl.N; yanti, √i.3.Pl.Prs.Ind.Act; aktúbhiḥ, aktú-.Ins.Pl.M; sū́rāya, sū́ra-.Dat.Sg.M; viśvácakṣase, viśvácakṣas-.Dat.Sg.M.(सायणभाष्यम्) त्ये तायवो यथा प्रसिद्धास्तस्करा इव नक्षत्रा नक्षत्राणि देवगृहरूपाणि। देवगृहा वै नक्षत्राणि (तै.ब्रा.१.५.२.६) इति श्रुत्यन्तरात्। यद्वा। इह लोके कर्मानुष्ठाय ये स्वर्गं प्राप्नुवन्ति ते नक्षत्ररूपेण दृश्यन्ते। तथा च श्रूयते – यो वा इह यजतेऽमुँ स लोकं नक्षते तन्नक्षत्राणां नक्षत्रत्वम् (तै.ब्रा.१.५.२.५) इति। यद्वा। तेषां सुकृतिनां ज्योतींषि नक्षत्राण्युच्यन्ते, सुकृतां वा एतानि ज्योतीँषि यन्नक्षत्राणि (तै.सं.५.४.१.३) इत्याम्नानात्। यास्कस्त्वाह नक्षत्राणि नक्षतेर्गतिकर्मणो नेमानि क्षत्राणीति च ब्राह्मणम् (निरु.३, २०) इति। तथाविधानि नक्षत्राणि अक्तुभिः रात्रिभिः सह अप यन्ति अपगच्छन्ति। विश्वचक्षसे विश्वस्य सर्वस्य प्रकाशकस्य सूराय सूर्यस्यागमनं दृष्ट्वेति शेषः। तस्करा नक्षत्राणि च रात्रिभिः सह सूर्य आगमिष्यतीति भीत्या पलायन्ते इत्यर्थः। तायुरिति स्तेननाम, तायुः तस्करः (नि.३.२४.७) इति तन्नामसु पाठात्। अतुरिति रात्रिनाम, शर्वरी अक्तुः (नि.१.७.४) इति तत्र पाठात्॥ यथा। यथेति पादान्ते इति सर्वांनुदात्तत्वम्। नक्षत्रा। नक्ष गतौ। अमिनक्षियजिबन्धिपतिभ्योऽत्रन् (उ.सू.३.३८५) इति अत्रन्प्रत्ययः। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्। नभ्राण्नपात् इत्यत्र वृत्तौ त्वेवमुक्तं – न क्षरति न क्षीयत इति वा नक्षत्रम्। क्षीयतेः क्षरतेर्वा नक्षत्रमिति निपात्यते। (का.६.३.७५) इति। शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। यन्ति। इण् गतौ। इणो यण् इति यणादेशः। सुराय विश्वचक्षसे। विश्वं चष्टे प्रकाशयतीति विश्वचक्षाः। चक्षेर्बहुलं शिञ्च (उ.सू.४.६७२) इति असुन्प्रत्ययः। शित्त्वेन सार्वधातुकत्वात् ख्याञादेशाभावः। उभयत्र षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वक्तव्या (पा.म.२.३.६२.१) इति चतुर्थी॥
ádṛśram asya ketávo, ví raśmáyo jánām̐ ánu bhrā́janto agnáyo yathā The rays of God the Illuminator and Impeller of the world which give knowledge to men according to their capacity and ability to receive, are like the blazing fires. Just as resplendent rays of the sun and blazing fires make known the objects of this earth, similarly the powers of God and His wise devotees illumine all objects. They give instruction to all people about them.
taráṇir viśvádarśato, jyotiṣkṛ́d asi sūrya víśvam ā́ bhāsi rocanám You, O illuminating Divine Sun (God) are the source of Light; You enable us to see the whole Universe and are Creator of the Sun. You are illumining all the radiant realms.
(MacDonell:) Swift-moving, visible to all, Maker of light you are, O Sun, Illuming all the shining space. taráṇiḥ, taráṇi-.Nom.Sg.M/f; viśvádarśataḥ, viśvádarśata-.Nom.Sg.M; jyotiṣkṛ́t, jyotiṣkṛ́t-.Nom/acc.Sg.M/f/n; asi, √as.2.Sg.Prs.Ind.Act; sūrya, sū́rya-.Voc.Sg.M; víśvam, víśva-.Nom/acc.Sg.N; ā́, ā́; bhāsi, √bhā.2.Sg.Prs.Ind.Act; rocanám, rocaná-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) चातुर्मास्येषु शुनासीर्ये पर्वण्यस्ति सौर्य एककपालः। तस्य तरणिः इत्येषा अनुवाक्या। तथा च सूत्रितं – तरणिर्विश्वदर्शतश्चित्रं देवानामुदगादनीकमिति याज्यानुवाक्याः (आश्व.श्रौ.२.२०) इति। तथा अतिमूर्तिनाम्न्येकाहे कृष्णपक्षे सौरीष्टिः कर्तव्या। तस्यामप्येषा अनुवाक्या। अतिमूर्तिना इति खण्डे सूत्रितं – नवो नवो भवति जायमानस्तरणिर्विश्वदर्शतः (आश्व.श्रौ.९.८) इति॥ हे सूर्य त्वं तरणिः तरिता अन्येन गन्तुमशक्यस्य महतोऽध्वनो गन्ता असि। तथा च स्मर्यते – योजनानां सहस्रे द्वे द्वे शते द्वे च योजने। एकेन निमिषार्धेन क्रममाण नमोऽस्तु ते इति। यद्वा। उपासकानां रोगात् तारयितासि। आरोग्यं भास्करादिच्छेत् इति स्मरणात्। तथा विश्वदर्शतः विश्वैः सर्वैः प्राणिभिर्दर्शनीयः। आदित्यदर्शनस्य चण्डालादिदर्शनजनितपापनिर्हरणहेतुत्वात्। तथा च आपस्तम्बः – दर्शने ज्योतिषां दर्शनम् इति। यद्वा। विश्वं सकलं भूतजातं दर्शतं द्रष्टव्यं प्रकाश्यं येन स तथोक्तः। तथा ज्योतिष्कृत् ज्योतिषः प्रकाशस्य कर्ता। सर्वस्य वस्तुनः प्रकाशयितेत्यर्थः। यद्वा। चन्द्रादीनां रात्रौ प्रकाशयिता। रात्रौ हि अम्मयेषु चन्द्रादिबिम्बेषु सूर्यकिरणाः प्रतिफलिताः सन्तोऽन्धकार निवारयन्ति यथा द्वारस्थदर्पणोपरि निपतिताः सूर्यरश्मयो गृहान्तर्गतं तमो निवारयन्ति तद्वदित्यर्थः। यस्मादेवं तस्मात् विश्वं व्याप्तं रोचनं रोचमानमन्तरिक्षम् आ समन्तात् भासि प्रकाशयसि। यद्वा। हे सूर्य अन्तर्यामितया सर्वस्य प्रेरक परमात्मन् तरणिः संसाराब्धेस्तारकः असि। यस्मात् त्वं विश्वदर्शतः विश्वैः सर्वैर्मुमुक्षुभिः दर्शतः द्रष्टव्यः साक्षात्कर्तव्यः इत्यर्थः। अधिष्ठानसाक्षात्कारे ह्यारोपितं निवर्तते। ज्योतिष्कृत् ज्योतिषः सूर्यादेः कर्ता। तथा चाम्नायते – चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत (तै.आ.३.१२.६) इति। ईदृशस्त्वं चिद्रूपतया विश्वं सर्वं दृश्यजातं रोचनं रोचमानं दीप्यमानं यथा भवति तथा आ भासि प्रकाशयसि। चैतन्यस्फुरणे हि सर्वं जगत् दृश्यते। तथा चाम्नायते – तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति (क.उ.५.१५) इति॥ तरणिः। तॄ प्लवनतरणयोः। अस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् अर्तिसृभृधृधम्यश्यवितॄभ्योऽनिः इति अनिप्रत्ययः। प्रत्ययाद्युदात्तत्वम्। ज्योतिः करोतीति ज्योतिष्कृत्। क्विप् च इति क्विप्। नित्यं समासेऽनुत्तरपदस्थस्य इति विसर्जनीयस्य षत्वम्। भासि। भा दीप्तौ। अन्तर्भावितण्यर्थात् लटि अदादित्वात् शपो लुक्॥
pratyáṅ devā́nāṁ víśaḥ, pratyáṅṅ úd eṣi mā́nuṣān pratyáṅ víśvaṁ svàr dṛśé O God, You pervade and appear before absolutely truthful learned persons and also before men of thoughtful nature. You manifest Your glory, so that the whole world may attain happiness. You shine to show the path of salvation. Therefore You are worthy of communion by all.
(MacDonell:) You rise toward the host of deities And toward the race of men: toward all. That they may see the heavenly light. pratyáṅ, pratyáñc-.Nom.Sg.M; devā́nām, devá-.Gen.Pl.M; víśaḥ, víś-.Acc.Pl.F; pratyáṅ, pratyáñc-.Nom.Sg.M; út, út; eṣi, √i.2.Sg.Prs.Ind.Act; mā́nuṣān, mā́nuṣa-.Acc.Pl.M; pratyáṅ, pratyáñc-.Nom.Sg.M; víśvam, víśva-.Nom.Sg.N; svàr, svàr-.Nom.Sg.N; dṛśé, √dṛś.Dat.Sg.(सायणभाष्यम्) हे सूर्य त्वं देवानां विशः मरुन्नामकान देवान्। मरुतो वै देवानां विशः (तै.सं.२.२.५.७) इति श्रुत्यन्तरात्। तान् मरुत्संज्ञकान देवान् प्रत्यङ् उदेषि तान्प्रतिगच्छन्नुदयं प्राप्नोषि। तेषामभिमुखं यथा भवति तथेत्यर्थः। तथा मानुषान् मनुष्यान् प्रत्यङ्ङुदेषि। तेऽपि यथा अस्मदभिमुख एव सूर्य उदेतीति मन्यन्ते। तथा विश्वं व्याप्तं स्वः स्वर्लोकं दृशे द्रष्टुं प्रत्यङ् उदेषि। यथा स्वर्लोकवासिनो जनाः स्वस्वाभिमुख्येन पश्यन्ति तथोदेषीत्यर्थः। एतदुक्तं भवति। लोकत्रयवर्तिनो जनाः सर्वेऽपि स्वस्वाभिमुख्येन सूर्यं पश्यन्तीति। तथा चाम्नायते – तस्मात्सर्वं एव मन्यते मां प्रत्युदगात् (तै.सं.६.५.४.२) इति। प्रत्यङ्। प्रति अञ्चतीति प्रत्यङ्। अञ्चु गति पूजनयोः। ऋत्विक् इत्यादिना क्विन्। अनिदिताम् इति नलोपः। उगिदचाम् इति नुम्॥ हल्ङ्यादिसंयोगान्तलोपौ। संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वात् उपधादीर्घनलोपयोरभावः। क्विन्प्रत्ययस्य कुः (पा.सू.८.२.६२) इति कुत्वम्। अनिगन्तोऽञ्चतौ (पा.सू.६.२.५२) इति अनिगन्तः इति पर्युदासात् पूर्वपदप्रकृतिस्वराभावे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम्। एषि। इण् गतौ। सिपि अदादित्वात् शपो लुक्। आदेशप्रत्यययोः इति षत्वम्। स्वः। सुपूर्वात् अर्तेः विच्। गुणे यणादेशः। न्यङ्स्वरौ स्वरितौ च इति स्वरितत्वम्। दृशे। दृशिर् प्रेक्षणे इत्यस्मात् दृशे विख्ये च इति तुमर्थे निपातितः॥
yénā pāvaka cákṣasā, bhuraṇyántaṁ jánām̐ ánu tváṁ varuṇa páśyasi O Purifying and the most acceptable God, with which You iook upon all worlds and on the guardians or nourishers of men, kindly endow us all with that.
(MacDonell:) With that same eye of yours wherewith you look brilliant Varuna, Upon the busy race of men, yéna, yá-.Ins.Sg.M/n; pāvaka, pāvaká-.Voc.Sg.M; cákṣasā, cákṣas-.Ins.Sg.N; bhuraṇyántam, √bhuraṇy.Acc.Sg.M.Prs.Act; jánān, jána-.Acc.Pl.M; ánu, ánu; tvám, tvám.Nom.Sg; varuṇa, váruṇa-.Voc.Sg.M; páśyasi, √paś.2.Sg.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) हे पावक सर्वस्य शोधक वरुण अनिष्टनिवारक सूर्य त्वं जनान् जातान् प्राणिनः भुरण्यन्तं धारयन्तं पोषयन्तं वा इमं लोकं येन चक्षसा प्रकाशेन अनु पश्यसि अनुक्रमेण प्रकाशयसि तं प्रकाशं स्तुम इति शेषः। यद्वा। उत्तरस्यामृचि संबन्धः। तेन चक्षसा व्येषीति। तथा च यास्केनोक्तं – तत्ते वयं स्तुम इति वाक्यशेषोऽपि वोत्तरस्यामन्वयस्तेन व्येषि (निरु.१२.२३) इति। भुरण्यन्तम्। भुरण धारणपोषणयोः। कण्वाि दित्वात् यक्। ततः शतरि कर्तरि शप्। अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वे यक एव स्वरः शिष्यते। वरुण। वृञ् वरणे। अस्मादन्तर्भावितण्यर्थात् कॄवृदारिभ्य उनन् (उ.सू.३.३३३) इति उनन्प्रत्ययः। अत्र वरुणशब्देनादित्य एवोच्यते। तथा चान्यत्राम्नातं – तस्यै मित्रश्च वरुणश्चाजायेताम् (तै.ब्रा.१.१.९.२) इति। मित्रश्च वरुणश्च धाता चार्यमा च (तै.आ.१.१३.३) इति च॥
ví dyā́m eṣi rájas pṛthú-, áhā mímāno aktúbhiḥ páśyañ jánmāni sūrya O God Divine Sun the Universal Spirit pervading all, You illumine the heaven and the middle region and the earth dividing days and nights like the sun. You see the actions of all creatures and fully know about their births as You are Omniscient.
(MacDonell:) The broad air traversing, the sky, You mete, Sun, the days with nights, Seeing all creatures that are born. ví, ví; dyā́m, dyú- ~ div-.Acc.Sg.M/f; eṣi, √i.2.Sg.Prs.Ind.Act; rájaḥ, rájas-.Nom/acc.Sg.N; pṛthú, pṛthú-.Acc.Sg.N; áhā, áhar ~ áhan-.Acc.Pl.N; mímānaḥ, √mā.Nom.Sg.M.Prs.Med; aktúbhiḥ, aktú-.Ins.Pl.M; páśyan, √paś.Nom.Sg.M.Prs.Act; jánmāni, jánman-.Acc.Pl.N; sūrya, sū́rya-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे सूर्य त्वं पृथु विस्तीर्णं रजः लोकम्। लोका रजांस्युच्यन्ते (निरु.४.१९) इति यास्कः। कं लोकम्। द्याम् अन्तरिक्षलोकं वि एषि विशेषेण गच्छसि। किं कुर्वन्। अहा अहानि अक्तुभिः रात्रिभिः सह मिमानः उत्पादयन्। आदित्यगत्यधीनत्वात् अहोरात्रविभागस्य। तथा जन्मानि जननवन्ति भूतजातानि पश्यन् प्रकाशयन्॥ रजस्पृथु इत्यत्र छन्दसि वाप्राम्रेडितयोः (पा.सू.८.३.४९) इति विसर्जनीयस्य सत्वम्। अहा। शेश्छन्दसि बहुलम् इति शेर्लोपः। मिमानः। माङ् माने। जौहोत्यादिकः। शानचि श्लौ द्विर्भावे भृञामित् इति अभ्यासस्य इत्वम्। आभ्यस्तयोरातः इति आकारलोपः। अभ्यस्तानामादिः इति अभ्यस्तस्याद्युदात्तत्वम्। जन्मानि। जनी प्रादुर्भावे। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते इति मनिन्। नित्त्वादाद्युदात्तत्वम्॥
saptá tvā haríto ráthe, váhanti deva sūrya śocíṣkeśaṁ vicakṣaṇa O Illuminator, Omniscient Divine Sun, as seven kinds of rays of the sun, cause to attain the resplendent sun in this beautiful world, so it is the Mantras composed in seven kinds of meters Gayatri, Anushtup, Trishtup etc. that cause us to attain You.
(MacDonell:) The seven bay mares that draw your chariot, Bring you to us, far-seeing god, O Sūrya of the gleaming hair. saptá, saptá-.Nom.Pl.F; tvā, tvám.Acc.Sg; harítaḥ, harít-.Nom.Pl.F; ráthe, rátha-.Loc.Sg.M; váhanti, √vah.3.Pl.Prs.Ind.Act; deva, devá-.Voc.Sg.M; sūrya, sū́rya-.Voc.Sg.M; śocíṣkeśam, śocíṣkeśa-.Nom/acc.Sg.M/n; vicakṣaṇa, vicakṣaṇá-.Voc.Sg.M.(सायणभाष्यम्) हे सूर्य देव द्योतमान विचक्षण सर्वस्य प्रकाशयितः सप्त सप्तसंख्याकाः हरितः अश्वाः रसहरणशीला रश्मयो वा त्वा त्वां वहन्ति प्रापयन्ति। कीदृशम्। रथे अवस्थितमिति शेषः। तथा शोचिष्केशम्। शोचींषि तेजांस्येव यस्मिन् केशा इव दृश्यन्ते स तथोक्तः तम्। हरितः इति आदित्याश्वानां संज्ञा, हरित आदित्यस्य (नि.१.१५.३) इति निघण्टावुक्तत्वात्॥ शोचिष्केशम्। शुच दीप्तौ। अर्चिशुचिहुसृपि इत्यादिना इसिप्रत्ययान्तः अन्तोदात्तः। स एव बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन शिष्यते। नित्यं समासेऽनुत्तरपदस्थस्य इति विसर्जनीयस्य षत्वम्॥
áyukta saptá śundhyúvaḥ, sū́ro ráthasya naptyàḥ tā́bhir yāti sváyuktibhiḥ O God, the Divine Sun, as the sun is attained through the purifying seven kinds of rays, so You are attained or known by Your wonderful designs with which you control the Universe.
úd vayáṁ támasas pári, jyótiṣ páśyanta úttaram deváṁ devatrā́ sū́ryam, áganma jyótir uttamám O men, as we seeing the light of the sun who dispels darkness as made by God rise above and see within our souls God who remains even after dissolution and then attain that Divine Sun who is the Best Light, Giver of Peace and Bliss and present among all enlightened persons and worlds, being the most exalted.
(MacDonell:) Athwart the darkness gazing up, To him the higher light, we now have soared to Sūrya, the god among the deities, the highest light. út, út; vayám, ahám.Nom.Pl; támasaḥ, támas-.Abl.Sg.N; pári, pári; jyótiḥ, jyótis-.Nom/acc.Sg.N; páśyantaḥ, √paś.Nom.Pl.M.Prs.Act; úttaram, úttara-.Nom/acc.Sg.N; devám, devá-.Acc.Sg.M; devatrā́, devatrā́; sū́ryam, sū́rya-.Acc.Sg.M; dáganma, √gam.1.Pl.Aor.Ind.Act; jyótiḥ, jyótis-.Nom/acc.Sg.N; uttamám, uttamá-.Nom/acc.Sg.N.(सायणभाष्यम्) अवभृथेष्टौ होत्रकाः जलान्निष्क्रम्य उद्वयं तमसस्परि इति मन्त्रं ब्रूयुः। तथा च पत्नीसंयाजैश्चरित्वा इति खण्डे सूत्रितम् – उद्वयं तमसस्परीत्युदेत्य (आश्व.श्रौ.६.१३) इति॥ वयम् अनुष्ठातारः तमसस्परि तमस उपरि रात्रेरूर्ध्वं वर्तमानं तमसः पापात् परि उपरि वर्तमानं वा पापरहितमित्यर्थः। तथा चाम्नायते – उद्वयं तमसस्परीत्याह पाप्मा वै तमः पाप्मानमेवास्मादप हन्ति (तै.सं.५.१.८.६) इति। ज्योतिः तेजस्विनम् उत्तरम् उद्गततरमुत्कृष्टतरं वा देवत्रा देवेषु मध्ये देवं दानादिगुणयुक्तं सूर्यं पश्यन्तः स्तुतिभिर्हविर्भिश्चोपासीनाः सन्तः उत्तमम् उत्कृष्टतमं ज्योतिः सूर्यरूपम् अगन्म प्राप्नवाम। तथा च श्रूयते – अगन्म ज्योतिरुत्तममित्याहासौ वा आदित्यो ज्योतिरुत्तममादित्यस्यैव सायुज्यं गच्छति (तै.सं.५.१.८.६) इति। युक्तं चैतत्, तं यथा यथोपासते तदेव भवन्ति इति श्रुत्यन्तरात्॥ तमसस्परि। पञ्चम्याः परावध्यर्थे इति विसर्जनीयस्य सत्वम्। ज्योतिष्पश्यन्तः। इसुसोः सामर्थ्ये (पा.सू.८.३.४४) इति विसर्जनीयस्य षत्वम्। व्यपेक्षालक्षणं सामर्थ्यं तत्राङ्गीक्रियते। देवत्रा। देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्येभ्यो द्वितीयासप्तम्योर्बहुलम् (पा.सू.५.४, ५६) इति सप्तम्यर्थे त्राप्रत्ययः। प्रत्ययस्वरः। अगन्म। छन्दसि लुङ्लङ्लिटः इति प्रार्थनायां लङि बहुलं छन्दसि इति शपो लुक्। म्वोश्च (पा.सू.८.२.६५) इति धातोः मकारस्य नकारः। अडागम उदात्तः। पादादित्वात् निघाताभावः। उत्तमम्। तमपः पित्त्वादनुदात्तत्वे प्राप्ते उत्तमशश्वत्तमौ सर्वत्र इति उञ्छादिषु पाठादन्तोदात्तत्वम्॥
udyánn adyá mitramahaḥ-, āróhann úttarāṁ dívam hṛdrogám máma sūrya, harimā́ṇaṁ ca nāśaya O learned physician radiant and benevolent like the sun, adored by all friends, as the refulgent sun rising today and mounting into the highest heaven by his splendor, dispels all darkness and creates light in the same way, remove all the disease of my heart and the yellowness of my body as well as my ignorance and ill health which take away all happiness.
śúkeṣu me harimā́ṇaṁ, ropaṇā́kāsu dadhmasi átho hāridravéṣu me, harimā́ṇaṁ ní dadhmasi We put our disease which takes away all happiness in parrot-like actions i.e. taking various fruits and walking in regions full of trees and in herbs which strengthen us and ointments etc. which take away pain. We also put them in substances that take away diseases and are liquid.
(Griffith:) To parrots and to starlings let us give away my yellowness, Or this my yellowness let us transfer to Haritala trees. śúkeṣu, śúka-.Loc.Pl.M; me, ahám.Dat/gen.Sg; harimā́ṇam, harimán-.Acc.Sg.M; ropaṇā́kāsu, ropaṇā́kā-.Loc.Pl.F; dadhmasi, √dhā.1.Pl.Prs.Ind.Act; átha, átha; u, u; hāridravéṣu, hāridravá-.Loc.Pl.M; me, ahám.Dat/gen.Sg; dharimā́ṇam, harimán-.Acc.Sg.M; ní, ní; dadhmasi, √dhā.1.Pl.Prs.Ind.Act.(सायणभाष्यम्) मे मदीयं हरिमाणं शरीरगतं हरिद्वर्णस्य भावं शुकेषु तादृशं वर्णं कामयमानेषु पक्षिषु तथा रोपणाकासु शारिकासु पक्षिविशेषेषु दध्मसि स्थापयामः। अथो अपि च हारिद्रवेषु हरितालद्रुमेषु तादृग्वर्णवत्सु मे मदीयं हरिमाणं नि दध्मसि निदधीमहि। स च हरिमा तत्रैव सुखेनास्ताम् अस्मान् मा बाधिष्टेत्यर्थः॥ दध्मसि। इदन्तो मसि इति मस इकारागमः॥ अयं पुरोवर्ती आदित्यः अदितेः पुत्रः सूर्यः विश्वेन सहसा सर्वेण बलेन सह उदगात् उदयं प्राप्तवान्। किं कुर्वन्। मह्यं द्विषन्तं रन्धयन् ममोपद्रवकारिणं हिंसन् अपि च अहं द्विषते अनिष्टकारिणे रोगाय मो रधं नैव हिंसां करोमि। सूर्य एव अस्मदनिष्टकारिणं रोग विनाशयत्वित्यर्थः॥ अगात्। एतेर्लुङि इणो गा लुङि इति गादेशः। गातिस्था° इति सिचो लुक्। आदित्यः। दित्यदित्यादित्य° इति अपत्यार्थे प्राग्दीव्यतीयो ण्यप्रत्ययः। रन्धयन्। रध हिंसासंराद्ध्योः। ण्यन्तात् लटः शतृ। रधिजभोरचि (पा.सू.७.१.६१) इति णौ धातोः नुमागमः। मो। मा उ निपातद्वयसमुदायो मैवेत्यस्यार्थे। ओत् (पा.सू.१.१.१५) इति प्रगृह्यत्वे प्लुतप्रगृह्या अचि° इति प्रकृतिभावः। द्विषते। शतुरनुमः० इति विभक्तेरुदात्तत्वम्। रधम्। रधेर्लुङि पुषादित्वात् च्लेः अङादेशः। रधिजभोरचि इति धातोः नुम्। अनिदिताम् इति अनुषङ्लोपः। न माङ्योगे इति अडभावः॥
úd agād ayám ādityó, víśvena sáhasā sahá dviṣántam máhyaṁ randháyan, mó aháṁ dviṣaté radham O learned President of the Assembly, as this sun has arisen with all his might or splendor, in the same away, you should be awake or alert in your State with all your might. As you destroy my adversary, let me also destroy an un-righteous person who uses violence against me, but should never harm him who does not harm me.
(Griffith:) With all his conquering vigour this Aditya has gone up on high, Giving my foe into mine hand: let me not be my foeman’s prey. út, út; agāt, √gā.3.Sg.Aor.Ind.Act; ayám, ayám.Nom.Sg.M; ādityáḥ, ādityá-.Nom.Sg.M; víśvena, víśva-.Ins.Sg.N; sáhasā, sáhas-.Ins.Sg.N; sahá, sahá; dviṣántam, √dviṣ.Acc.Sg.M.Prs.Act; máhyam, ahám.Dat.Sg; randháyan, √randh.Nom.Sg.M.Prs.Act; dmā́, mā́; u, u; ahám, ahám.Nom.Sg; dviṣaté, √dviṣ.Dat.Sg.M/n.Prs.Act; radham, √randh.1.Sg.Aor.Inj.Act.(सायणभाष्यम्)
